Η ευημερία του κακού - Μια (ανήσυχη) εισαγωγή στην οικονομία

Ο «γενναίος νέος κόσμος» έχει γίνει πια ένας... αβέβαιος κόσμος. Νέοι παίκτες (Ινδία, Κίνα) ετοιμάζονται για ρουά ματ στη σκακιέρα του παγκόσμιου καπιταλισμού, οικολογικές καταστροφές απειλούν τον πλανήτη, η οικονομία έχει γίνει «άυλη» και ο παγκοσμιοποιημένος καπιταλισμός μοιάζει να μη γνωρίζει πού πηγαίνει και προς τα πού παρασύρει τον κόσμο. Ποιος μπορεί να προβλέψει τι θα συμβεί στο μέλλον; Το βιβλίο του καθηγητή Ντανιέλ Κοέν «Η ευημερία του κακού - Μια (ανήσυχη) εισαγωγή στην οικονομία» (εκδ. Πόλις, 2010), επίκαιρο και εξαιρετικά ενδιαφέρον και για την ελληνική πραγματικότητα, προσπαθεί να δώσει απαντήσεις διατρέχοντας την ιστορία του καπιταλισμού. Ο καθηγητής Τάσος Γιαννίτσης, που έκανε την εύστοχη μετάφραση, εξηγεί γιατί μας αφορά αυτό το βιβλίο.

Κύριε Γιαννίτση, τι σας τράβηξε κι αποφασίσατε να ασχοληθείτε με τη μετάφραση αυτού του βιβλίου; Καταρχάς ο τίτλος και η πρωτοτυπία στο νήμα της σκέψης του. Τα οικονομικά βιβλία, κατά κανόνα, αναφέρονται στις επιτυχίες της οικονομικής θεωρίας και την οικονομική πρόοδο σε διάφορα επίπεδα. Στην αποθέωση του τεχνοκρατισμού. Όμως οι προβληματισμένοι οικονομολόγοι –και εδώ και δυο χρόνια ακόμα και ο μέσος πολίτης– βλέπουμε ότι οι μηχανισμοί που παράγουν οικονομική επιτυχία έχουν μέσα τους το σπόρο μιας μεγάλης αποτυχίας, αδιεξόδων, κρίσεων. Βλέπουμε ότι ο κόσμος δεν αριστοποιείται, δεν βρίσκεται σε διαρκή ισορροπία, σε διαρκή αναπτυξιακή τροχιά, ότι οι κοινωνίες βαδίζουν στην κορυφαία, ίσως, αυτοκαταστροφική διαδρομή τους, όπως η κλιματική αλλαγή. Θεώρησα ότι άξιζε τον κόπο να βγει στα ελληνικά αυτό το βιβλίο, τόσο για τους φοιτητές μας, όσο και για τον απλό αναγνώστη.

Το βιβλίο είναι ιστορικό ή αναφέρεται και σε σύγχρονα προβλήματα; Είναι μια πορεία στην ιστορία του καπιταλισμού που βοηθάει πολύ και την ανάγνωση των σύγχρονων προβλημάτων. Το βιβλίο εξετάζει τα θέματα της σημερινής κρίσης, τον άυλο, νέο χρηματοοικονομικό καπιταλισμό, το οικολογικό κραχ και προσπαθεί να απαντήσει στο ερώτημα αν η Δύση και ο Κόσμος μέσα από τη συνεχή επιδίωξη του Καλού (της ευημερίας) στην ουσία συντελούν συστηματικά και στην ευημερία του Κακού (της καταστροφής και της, οικολογικής κυρίως, κατάρρευσης). 

Τι βρίσκετε πιο ενδιαφέρον στο βιβλίο του Κοέν; Τη μη ορθόδοξη, πρωτότυπη, ερεθιστική, και, σε μεγάλο βαθμό, συνεκτική αντίληψη που το διατρέχει. Την αναζήτηση μιας ιδιότυπης και πιο πολύπλοκης ερμηνείας της ιστορίας, των οικονομικών εξελίξεων και των φαινομένων από την Αναγέννηση μέχρι σήμερα, με την ανάδειξη νέων δυνάμεων, όπως η Κίνα και η Ινδία στον 21ο αιώνα. Το βιβλίο προσπαθεί να απαντήσει ένα ερώτημα-κλειδί στη θεώρηση της εξέλιξης των κοινωνιών και της ανάπτυξης: ποιοι παράγοντες συντελούν ώστε ορισμένες κοινωνίες και περιοχές να ανέβουν σε όρους ευημερίας, δύναμης και πλούτου και άλλες όχι, και ποιοι παράγοντες ανατρέπουν το αποτέλεσμα αυτό. Πώς σε ορισμένες κοινωνίες κάποια στιγμή αρχίζει η κατάρρευση. Ακόμα και αν διαφωνεί κανείς με όσα υποστηρίζονται σε ορισμένα σημεία, η δουλειά του Κοέν δίνει εξαιρετικά νοητικά ερεθίσματα που οδηγούν τον αναγνώστη παραπέρα, του ανοίγουν νέα ερωτήματα ή τον οδηγούν σε μονοπάτια προβληματισμού για καίρια ζητήματα της σύγχρονης εποχής. Επιπλέον, η ιστορική πορεία που κάνει βοηθάει στο να αποκτήσει κανείς αυτογνωσία για το πώς φτάσαμε μέχρι εδώ.

Προβληματιστήκατε μεταφράζοντας το βιβλίο, για το πώς φτάσαμε μέχρι εδώ; Πώς μια κρίση δημόσιου χρέους μάς οδήγησε στην (ηθική και οικονομική) κατάρρευση; Πράγματι, πολλά από αυτά που περιλαμβάνονται στο βιβλίο βρίσκονταν σε μια δυναμική διαλεκτική με όσα ζούσαμε στην Ελλάδα και διεθνώς. Ξέρετε, μια δημοσιονομική κρίση τέτοιου μεγέθους σημαίνει πως φεύγει το έδαφος κάτω από τα πόδια μας. Οι βεβαιότητες και τα στερεότυπα στις οποίες πίστευαν μεγάλα τμήματα της κοινωνίας, αποκαλύπτεται ότι οδήγησαν στο αδιέξοδο. Έτσι, χρειάζεται ένας προβληματισμός που θα ξεφύγει από το παρελθόν και θα δει στο μέλλον. Το μέλλον όμως δεν μπορεί να οικοδομηθεί στις ίδιες επιλογές που οδήγησαν στην κρίση, γιατί τότε πάμε πράγματι στην κατάρρευση. Αυτό το τριπλό σκηνικό που βιώνουμε –πορεία προς την κρίση, αντιμετώπιση των συνεπειών της κρίσης και πορεία για μετά την κρίση– είναι προφανές ότι δημιουργεί και μια άλλη κρίση, που δεν αφορά την οικονομία, αλλά ένα ευρύτερο φάσμα αξιών (ηθικών, πολιτισμικών, κοινωνικών, πολιτικών). Προσωπικά, θεωρώ ότι αυτό που έχει σημασία σήμερα είναι, έχοντας πάρει τα μαθήματά μας, να αρχίσουμε να δημιουργούμε τη μετα-κρίση εποχή.

Κι όμως, ενώ αντιμετωπίζουμε όλα αυτά τα σοβαρά προβλήματα, παρατηρούμε μια άρνηση να συσπειρωθούμε. Γιατί; Αν ζητάμε συσπείρωση στον υπερθετικό βαθμό, έχετε δίκιο, αλλά αυτό δεν θα μπορούσε να υπάρξει ποτέ. Η αίσθησή μου είναι ότι μεγάλο τμήμα της κοινωνίας έχει κατανοήσει το πώς φτάσαμε μέχρι εδώ και πώς γίναμε αιχμάλωτοι των αγορών. Έχει επίσης κατανοήσει ότι η διέξοδος περνάει μέσα από μια μεγάλη μάχη και συστράτευση. Προσωπικά διακρίνω μια ιδιαίτερη κοινωνική ωριμότητα, ακόμα και αν αυτή είναι ανακατεμένη με οργή ή με διαφορετική άποψη για μέτρα που λαμβάνονται ή και με επώδυνες αλλαγές στον τρόπο ζωής πολλών. Αυτό δεν είναι ασήμαντο. Σημαίνει συσπείρωση γύρω απο το πρόβλημα, συσπείρωση απέναντι σε φωνές στείρου λόγου χωρίς πρόταση λύσης, συσπείρωση γύρω από την κυβέρνηση για συντεταγμένο τρόπο αντιμετώπισης.

Εθιστήκαμε ως κοινωνία στη «μεγέθυνση». Η ύφεση και το χάσμα προσδοκιών και πραγματικότητας θα επιφέρει, πιστεύετε, κοινωνικές εντάσεις, όπως προβλέπουν πολλοί; Η κρίση αυτή, όπως και η περιβαλλοντική κρίση, οι κλιματικές αλλαγές, ενδεχόμενα και η ενεργειακή κρίση, μπορεί κάποια στιγμή να οδηγήσουν στο τέλος της «κοινωνίας της μεγέθυνσης». Άλλωστε, η κοινωνία της μεγέθυνσης είναι ένα μοντέλο λίγων χωρών, με ζωή λίγων αιώνων στο μακρύ χρόνο της ιστορίας. Επιπλέον, ζούμε μια εποχή όπου ο κυρίαρχος ρόλος της Δύσης ανατρέπεται και το κέντρο βάρους της ευημερίας και της μεγέθυνσης μετατοπίζεται με ορατό τρόπο προς την Ασία και την Ανατολή. Η Δύση αισθάνεται τους κλυδωνισμούς της μετάβασης και αυτό προκαλεί νευρικό σοκ. Οι κοινωνίες μας όμως πρέπει να διαχειριστούν την πραγματικότητα αυτή. Πρέπει να μάθουμε πώς θα ζούμε σε περιβάλλον χαμηλής ή και αρνητικής μεγέθυνσης, όπου η έμφαση στα ποιοτικά στοιχεία θα είναι κρίσιμη (περιβάλλον, κλίμα). Σε ένα τέτοιο μοντέλο οι κοινωνικές εντάσεις δεν είναι αναγκαίο αποτέλεσμα. Είναι όμως ένας κίνδυνος, καθώς η κουλτούρα της μεγέθυνσης βοηθούσε στο να αυξάνεται η γενική ευημερία, εκτονώνοντας την πίεση για αναδιανομή εισοδήματος, πλούτου, ευκαιριών και αναϊεραρχήσεων στο εσωτερικό του κράτους-έθνους. Αυτή η βαλβίδα ασφαλείας κλείνει. Ίσως, η ιστορικά πρωτοφανής συσσώρευση γνώσης, τεχνολογικών και καινοτομικών ικανοτήτων μπορεί να αποτελέσει το κλειδί για μια ανατροπή στους κανόνες εξέλιξης του συστήματός μας. Όμως και σε αυτά τα εργαλεία η Δύση χάνει την κυριαρχία που είχε και τα συνακόλουθα οφέλη της.

Τελικά σαν κοινωνία έχουμε την ικανότητα να αλλάξουμε τους κανόνες της δυτικής κατανάλωσης και να επιβιώσουμε; Να δούμε τα προβλήματα ως πρόκληση και όχι ως καταστροφή; Θα αναγκαστούμε. Το μοντέλο της κατανάλωσης στηρίχθηκε σε κανόνες που επέτρεψαν σε ένα μικρό τμήμα της ανθρωπότητας να κερδίσει πρωτοφανή υλική ευημερία. Το ίδιο μοντέλο σε πλανητικό πεδίο οδηγεί σε κατάρρευση. Όμως, η «ικανότητα να αλλάξουμε κανόνες και να επιβιώσουμε» αγγίζει πολύ ετερόκλητες κοινωνίες, προσδοκίες, αφετηρίες, προοπτικές και ισορροπίες, και η απάντηση είναι δύσκολη. Ατυχώς, στην ιστορία δεν είναι μεμονωμένα τα παραδείγματα όπου παρά την προοπτική της κατάρρευσης οι κοινωνίες αγνόησαν τους κινδύνους, επέλεξαν το εφήμερο, και έχασαν. Βλέπουμε και διεθνώς ότι στις κοινωνίες μας μόνο μικρά τμήματα κατανοούν την ανάγκη να θυσιάσουν ένα τμήμα της σημερινής τους ευημερίας για να μη χάσουν τα πάντα στο μέλλον.    

Η ευημερία του κακού - Μια (ανήσυχη) εισαγωγή στην οικονομία, Ντανιέλ Κοέν, μτφ. Τάσος Γιαννίτσης, εκδ. Πόλις, σελ. 337