Το σχόλιο της κυρίας Τριανταφύλλου στο άρθρο μου στους “New York Times” περιέχει παρανοήσεις και λάθη σχετικά με την ελληνική οικονομία και νομοθεσία τα οποία χρήζουν διόρθωσης. Θα ήθελα να διευκρινίσω για τους αναγνώστες σας ότι το βασικό επιχείρημά μου είναι ότι παρόλο που ο δημόσιος τομέας χρειάζεται άμεση αναδιάρθρωση, αν η ΕΕ και το ΔΝΤ προχωρήσουν χωρίς να δημιουργήσουν κοινωνικό δίκτυ ασφαλείας πέρα από την οικογένεια, το πιθανότερο είναι ότι θα ενισχύσουν την οικογενειοκρατία που κυριαρχεί σε όλους τους τομείς. Καμία διαφωνία για το παγκόσμιο της κρίσης.
Η κα Τριανταφύλλου κάνει λάθος όταν ισχυρίζεται ότι «οι οικογενειακές επιχειρήσεις δεν αποτελούν την κυρίαρχη μορφή επιχειρηματικότητας στην Ελλάδα». Πάνω από το 75% των ελληνικών επιχειρήσεων είναι οικογενειακές. Ακόμα και κάποιες μεγαλύτερες κεφαλαιουχικές εταιρείες στην Ελλάδα έχουν χαρακτηριστικά οικογενειακών επιχειρήσεων. Το αναγνωρίζει άλλωστε και η ίδια, όταν δηλώνει ότι «η Ελλάδα δεν αποτελεί μέρος μιας εξαίρεσης, αλλά μέρος ενός κανόνα». Η οικογενειακή επιχείρηση είναι πράγματι παγκόσμιο φαινόμενο – πουθενά δεν ισχυρίστηκα το αντίθετο. Το πρόβλημα με τις ελληνικές οικογενειακές επιχειρήσεις είναι ότι λειτουργούν περισσότερο ως οικογένειες παρά ως επιχειρήσεις, με όλες τις παραμορφώσεις που αυτό συνεπάγεται για τις αμοιβές των εργαζομένων, μελών της οικογένειας ή μη.
Η ελληνική νομοθεσία δεν εξασφαλίζει στις διαζευγμένες γυναίκες δίκαιο μέρος της αύξησης της περιουσίας του συζύγου κατά τη διάρκεια του γάμου. (Οι πληροφορίες μου για τη νομοθεσία περί διαζυγίων στην Ελλάδα δεν βασίζονται στις εικόνες που έχω συγκεντρώσει «από το ελληνοαμερικανικό ψιλικατζίδικο της γειτονιάς μου», αλλά στην επταετή έρευνα για τη διδακτορική μου διατριβή σχετικά με την εξέλιξη του οικογενειακού δικαίου στην Ελλάδα). Το άρθρο 1400 ΑΚ προβλέπει τεκμήριο συμμετοχής ενός τρίτου. Στην πράξη τα δικαστήρια απονέμουν ακόμη λιγότερο, ειδικά στις νοικοκυρές. Η ίδια η νομοθεσία, αλλά και η εφαρμογή της, είναι από τις λιγότερο ευνοϊκές στην Ευρώπη. Οι κοινωνικοί επιστήμονες γνωρίζουν πολύ καλά ότι η νομοθεσία συμβάλλει στη διαμόρφωση της περίφημης «παράδοσης». Καλά θα κάναμε να πάρουμε αυτά τα προβλήματα στα σοβαρά, αντί να φαντασιωνόμαστε ότι «η νομοθεσία είναι παρόμοια σε όλο το δυτικό κόσμο» ή να συμβάλλουμε στο πορτρέτο της «oriental γραφικότητας» των Ελληνίδων ισχυριζόμενοι ότι «ο δισταγμός και η καρτερία... οφείλονται στην παράδοση».
Ο 21ος αιώνας στην Ελλάδα πράγματι παρέχει επιλογές στις γυναίκες πολύ καλύτερες απ’ αυτές του μεσοπολέμου. Χειρότερες, πάντως, από το μέσο ευρωπαϊκό όρο. Οι Ελληνίδες σήμερα μπορούν να επιλέξουν να εργαστούν γνωρίζοντας ότι ο μισθός τους μπορεί να καταλήξει ως και 22% χαμηλότερος από τον άνδρα συνάδελφο στην ίδια θέση, ότι οι προοπτικές εξέλιξής τους σε θέσεις ευθύνης είναι σημαντικά μικρότερες από τους άντρες συναδέλφους ανεξαρτήτως προσόντων, ότι η σεξουαλική παρενόχληση συχνά θεωρείται αστειάκι και «μαγκιά» και ότι αν ποτέ αποφασίσουν να κάνουν παιδιά θα πρέπει να ξεχάσουν την καριέρα τους εκτός αν εργάζονται στο δημόσιο, έχουν χρηματική άνεση ή μάνα που αντέχει, ή προτίθενται να εκμεταλλευτούν κάποιον παράνομο μετανάστη. Έτσι οι γυναίκες στην Ελλάδα «ελεύθερα» επιλέγουν να μη συμμετέχουν στην επίσημη αγορά εργασίας κατά ποσοστό 55%.
Τέλος, μπορεί η Ελλάδα να να μη στέλνει αλλά να δέχεται πια φτηνό εργατικό δυναμικό, ήδη όμως από το 1988 έχει τα υψηλότερα ευρωπαϊκά επίπεδα αποστολής φοιτητών σε χώρες εκτός Ελλάδας, αλλά και από τα μικρότερα ποσοστά επιστροφής. Το 2005 είχε 60.000 φοιτητές εκτός Ελλάδας, το ψηλότερο ποσοστό παγκοσμίως αναλογικά με τον πληθυσμό. Το πρόβλημα της εκροής υψηλά εκπαιδευμένου ανθρώπινου δυναμικού είναι υπαρκτό.
Είμαι περίεργη, αν και μάλλον δεν θα μάθω ποτέ γιατί μία συγγραφέας της ευρύτητας της κας Τριανταφύλλου επιλέγει να αγνοεί βασικά στοιχεία για την κοινωνία στην οποία ζει, ως αποκυήματα φαντασίας ελληνοαμερικανού τουρίστα από τη «βαθιά επαρχία». Ελπίζω οι υπόλοιποι αναγνώστες να προχώρησαν πέρα από τον τίτλο.
2.International Family Enterprise Research Academy, Family Businesses Dominate, Family Business Review, Δεκέμβριος 2003, 16, σ. 235
3.Σπανός, Τσιπούρη και Ξανθάκης, Corporate Governance Rating of Family Firms at the Athens Exchange Market, Managerial Finance, 2008, 7, σ. 34
4.Φιλομήλα Τσουκαλά, Nomopoesis: Church, State and Family Law in the Creation of Modern Greece, Harvard University, 2008
5.Ασπασία Τσαούση-Χατζή, The Greek Divorce Law Reform of 1983 and Its Impact on Homemakers: A Social and Economic Analysis, Athens-Komotini: Ant. N. Sakkoulas Publishers 2003
6.βλ. www.ceflonline.net/ περιλαμβάνει εθνικές αναφορές για περίπου 20 ευρωπαϊκές χώρες
7. Eurostat 2008
8. Αθηνά Πετράκη Κόττη, Women in Management and the Glass Ceiling in Greece, Women in Management Review, 1996, 11, σ. 30, Δημήτριος Μιχαήλ, Gender-based stereotypes in the workplace: the case of Greece, Equal Opportunities International, 2006, 5, σ. 373
13°
