Τα 30+1 βιβλία του 2024

Δημήτρης Ανανιάδης, Ορέστης Ανδρεαδάκης, Παύλος Γερουλάνος, Λένα Καλλέργη, Κύρα Κάπη, Εύα Καραϊτίδη, Ναπολέων Κάτσος, Πέννυ Παναγιωτοπούλου, Δημήτρης Παπαδημητριάδης, Εύα Στεφανή: ποια βιβλία σας άγγιξαν, σας συγκίνησαν και σας έμειναν αξέχαστα μέσα στο 2024;

Δημήτρης Ανανιάδης, Ιδιοκτήτης του καφέ-βιβλιοπωλείου Ζάτοπεκ

Η επιλογή τριών τίτλων σε μια χρονιά με τόσο πλούσια εκδοτική παραγωγή δεν είναι εύκολο πράγμα. Χωρίς πολλή σκέψη θα μπορούσε κανείς να συμπληρώσει λίστα με δεκάδες σημαντικά βιβλία ξένης και ελληνικής λογοτεχνίας, ποίησης, δοκιμίου και κριτικής που έφτασαν στα βιβλιοπωλεία μας μέσα στο 2024. Με ορισμένα βιβλία όμως δεν μας δένει μόνο η λογοτεχνική τους αξία, αλλά και κάτι που δεν μπορούμε να εξηγήσουμε, πιο προσωπικό, κάτι που έρχεται και μας συναντά αναπάντεχα «σε μέγα βάθος». Εγώ διάλεξα τα παρακάτω...

«Ατίμωση», του J. M. Coetzee (εκδ. Διόπτρα, μτφρ. Χριστίνα Σωτηροπούλου). Ο πανεπιστημιακός καθηγητής Ντέιβιντ Λούρι, έπειτα από μια ερωτική σχέση με φοιτήτριά του, εκδιώκεται από την ακαδημαϊκή κοινότητα ταπεινωμένος – η πτώση ενός άντρα του παλιού κόσμου, που ασκεί την εξουσία του φύλου και της θέσης του. Καθώς αποσύρεται στο αγρόκτημα της κόρης του, παρακολουθούμε και την πτώση του ίδιου του παλιού κόσμου· βρισκόμαστε στη Νότια Αφρική τα πρώτα χρόνια μετά το απαρτχάιντ. Οι καταπιεσμένοι διεκδικούν όσα τους ανήκουν και απαιτούν εκδίκηση. Ο πεπτωκώς Λούρι προσπαθεί να βρει τη νέα του θέση μέσα σε έναν ακατανόητο για τον ίδιο κόσμο, σε μια νέα συνθήκη σύγκρουσης, βίας και συντριβής.

«Xωλ» της Κατερίνας Χανδρινού (εκδ. Κείμενα). Διάβασα το «Χωλ» της Κατερίνας Χανδρινού το καλοκαίρι, εκτός Αθηνών, και με επανέφερε με σφοδρότητα στην Καλλιθέα και στις αρχιτεκτονικές πτυχώσεις των πολυκατοικιών όπου μεγαλώσαμε. Το χωλ είναι προθάλαμος, ένας μη-τόπος του διαμερίσματος, που επιτρέπει στον χώρο να αναπνεύσει. Στην κατάργησή του ελλοχεύει ο κίνδυνος μιας οικιακής τραχύτητας, ενός πραγματισμού που υπολογίζει μόνο τον ωφέλιμο χώρο. Η Κατερίνα Χανδρινού εξερευνά τη μετάβαση από τον εξωτερικό τόπο στον εσωτερικό και αντίστροφα, επισκεπτόμενη συχνά, με μια ποιητική εμμονή στο ασήμαντο, τα δωμάτια της παιδικής μας ηλικίας.

«Μπαουμγκάρτνερ», του Πολ Όστερ (εκδ. Μεταίχμιο, μτφρ. Ιωάννα Ηλιάδη). Σίγουρα δεν πρόκειται για το σημαντικότερο έργο του, αλλά όσοι αγαπήσαμε τον Πολ Όστερ και τη σαγηνευτική γραφή του δεν μπορέσαμε να μείνουμε ασυγκίνητοι στο τελευταίο άκουσμα της φωνής του. Ο εβδομηντάχρονος Μπαουμγκάρτνερ, εννέα χρόνια μετά τον θάνατο της αγαπημένης του γυναίκας σε ατύχημα, βρίσκεται αντιμέτωπος με τα γηρατειά. Αναπολεί τη διαδρομή μιας ολόκληρης ζωής, στοχαστικά και χαμηλόφωνα. Ένα παρηγορητικό μυθιστόρημα για τον χρόνο, τη μνήμη, τον θάνατο, τη συντροφικότητα.

Ορέστης Ανδρεαδάκης, Καλλιτεχνικός διευθυντής του Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης

Το βιβλίο που πραγματικά λάτρεψα φέτος είναι ένα βιβλίο δίχως λόγια, γιατί πολλές φορές αυτά είναι αχρείαστα. Είναι το «Ανάφη / Sketches from Life», του Δημήτρη Παπαϊωάννου (εκδ. Nomas), του ανθρώπου που οι περισσότεροι γνωρίζουν ως χορογράφο, σκηνοθέτη, performer και φυσικά δημιουργών των ολυμπιακών τελετών της Αθήνας 2004, αλλά εδώ μάς θυμίζει πώς ξεκίνησε: ως εξαιρετικός ζωγράφος. Ο Παπαϊωάννου αποτυπώνει γυμνά κυρίως σώματα στις παραλίες της Ανάφης, παίζοντας με αυτό που ξέρει καλύτερα: τις σιωπές, τις σκιές και τους υπαινιγμούς. Μικρά, ασπρόμαυρα μάτια ζωής γεμάτα τρομερή ένταση, πάθος και γνήσια ποίηση.

Τα άλλα δύο βιβλία που ξεχώρισα φέτος είναι δύο εντελώς διαφορετικές προσπάθειες ανασύνθεσης της δεκαετίας του 1960 και 1970. Γιατί αυτές οι δεκαετίες; Γιατί ήμουν παιδί τότε, δεν τις θυμάμαι, αλλά ανακαλύπτοντάς τες εκ των υστέρων με συναρπάζουν· όχι μόνο γιατί είναι παγκοσμίως οι πιο πλούσιες δεκαετίες σε πολιτική, πολιτιστική, καλλιτεχνική παραγωγή –λες και όλες οι δυνάμεις, τα κινήματα και οι ιδέες που βρίσκονταν εν υπνώσει από τη δεκαετία του 1930 εξερράγησαν όλες μαζί– αλλά κι επειδή γνωρίζοντάς τες μπορώ να καταλάβω πώς αντέδρασαν οι γονείς μου σε όλα αυτά τα γεγονότα και γιατί έπραξαν τις κινήσεις τις ζωής τους.

Το πρώτο βιβλίο αυτής της δικής μου «τριλογίας» είναι τα «Σφερδούκλια στο κεφάλι», του Βρασίδα Καραλή (εκδ. Δώμα), όπου αυτός ο τρομερά ταλαντούχος κι ευαίσθητος άνθρωπος, συγγραφέας της καλύτερης ίσως [Μια] Ιστορίας του ελληνικού κινηματογράφου αλλά και του σπαρακτικού Αποχαιρετισμός στον Ρόμπερτ, μας παραδίδει μια μικρή συλλογή 30 ιστορημάτων με πρωταγωνίστρια τη γιαγιά του Διονυσία, από την Κρέσταινα Ηλίας, ιστορίες γεμάτες με τη χαρά της ζωής, των πανηγυριού της ελληνικής περιφέρειας μεταξύ του 1964 και του 1986, οπότε και η Διονυσία πέθανε. Ο Καραλής ξαναφτιάχνει όλη την περίοδο χωρίς στιγμή να πέσει στην παγίδα της λαογραφικής ανασύστασης.

Ύστερα, το βιβλίο των Δημήτρη Π. Σωτηρόπουλου & Ευάνθη Χατζηβασιλείου, «Στρεβλή Πορεία 1960-1974» (εκδ. Μεταίχμιο), έρχεται να προσφέρει τα πολιτικά εργαλεία για να ερμηνεύσουμε την εποχή αυτή. Οι δύο κορυφαίοι ιστορικοί αναλύουν τα αίτια όλης εκείνης της ταραγμένης εποχής, τις εξελίξεις, τις αντιφάσεις της χουντικής περιόδου και των πρώτων χρόνων της Μεταπολίτευσης, και ουσιαστικά συνθέτουν το πλαίσιο πάνω στο οποίο σχοινοβάτησαν οι ιστορίες, πραγματικές και μυθοπλαστικές, που παρουσιάζει ο Καραλής στο παραπάνω βιβλίο του.

Παύλος Γερουλάνος, Κοινοβουλευτικός εκπρόσωπος του ΠΑ.ΣΟ.Κ.

Θα ήθελα να μιλήσω για τρία βιβλία που παρουσίασα μέσα στο 2024 και με τα οποία συνδέθηκα ιδιαιτέρως.

Το πρώτο είναι οι «Αόρατοι άνθρωποι: Μαθήματα Ζωής από τον άστεγο Μιχάλη Σαμόλη» της Τόνιας Τσακίρη (εκδ. Παπαδόπουλος). Ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον βιβλίο, όχι μόνο για την εμπειρία του Σαμόλη ως αστέγου και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της, όχι μόνο επειδή σού δίνει ξεκάθαρα την εικόνα τού πώς, ανά πάσα στιγμή, με δυο τρία γυρίσματα της (μη) τύχης μπορεί να μείνεις άστεγος, αλλά κυρίως επειδή αποτυπώνει το πόσο δύσκολο και συνάμα εντυπωσιακό είναι να αρχίσεις να ζεις μια ζωή σαν αυτή του Μιχάλη Σαμόλη: μια ζωή που ενσυνείδητα μιλάει για την αστεγία στην Αθήνα, για τις συμπεριφορές των ανθρώπων, για τον σεβασμό που δείχνουμε ή όχι ο ένας στον άλλο. Είναι ένα πολύ ανθρωποκεντρικό βιβλίο, γεμάτο συγκινητικά μηνύματα.

Το δεύτερο είναι ο συλλογικός τόμος των Πέτρου Ιωαννίδη & Ηλία Τσαουσάκη «Μισός αιώνας εκλογές» (εκδ. Πόλις), μια πολύ καλή ανασκόπηση των εκλογών της Μεταπολίτευσης, όπου, εκτός από την εξήγηση του πώς αναλύονται οι μάχες και τα εκλογικά αποτελέσματα, δίνεται –μέσα από τη συμβολή όλων των συγγραφέων– και το πώς βλέπει η δική μας γενιά τις αναμετρήσεις αυτές: είναι δηλαδή μια ανάγνωση προσγειωμένη στο σήμερα, που χρησιμοποιεί τα κριτήρια του σήμερα για να μιλήσει για ιστορικές πολιτικές αναλύσεις.

Το τρίτο βιβλίο είναι το «Ο κόσμος μας πρέπει να αλλάξει» του Νίκου Λέανδρου (εκδ. Gutenberg). Το διάλεξα γιατί είναι ένα βιβλίο που θεωρεί, καταρχάς, ότι οι αγορές δεν είναι θέσφατο. Ότι εμείς, οι άνθρωποι που συμμετέχουμε σ’ αυτές, μπορούμε να τις επηρεάσουμε και δεν μπορούμε να λέμε ότι πρέπει να περιορίσουμε τους εαυτούς μας, να είμαστε δηλαδή «σκλάβοι» των αγορών, γιατί εμείς τις φτιάχνουμε. Κι ύστερα πάει κι ένα βήμα παραπέρα: εξηγεί πώς οι συλλογικότητες μπορούν να προσδιορίσουν πού πάνε και πώς συμπεριφέρονται οι αγορές. Να το πω κι αλλιώς: η έλλειψη των συλλογικοτήτων είναι που μας κάνει έρμαια των αγορών· αν οι συλλογικότητες ήταν πιο δυνατές, τότε θα μπορούσαμε να προστατεύσουμε περισσότερο το περιβάλλον, τις εργασιακές σχέσεις, τον ίδιο τον καταναλωτή. Ο Λέανδρος, μάλιστα, θέτει το ζήτημα με έναν πολύ ωραίο τρόπο: όχι μόνο μιλάει γι’ αυτή του τη στάση επιστημονικά –με όλα τα στοιχεία που απαιτεί κάτι τέτοιο–, αλλά μας προσφέρει και πρακτικά παραδείγματα για ν’ αρχίσουμε να καταλαβαίνουμε πώς μπορούμε εμείς να ορίσουμε τις αγορές κι όχι αυτές εμάς.

Λένα Καλλέργη, Ποιήτρια, μεταφράστρια

Τρία από τα βιβλία που θα θυμάμαι από το 2024, που ήταν μια χρονιά με πολύ όμορφα βιβλία, είναι τα «Ο δράκος της Πρέσπας» της Ιωάννας Μπουραζοπούλου (ο τρίτος τόμος, που βγήκε το 2023 από τις εκδόσεις Καστανιώτη ολοκληρώνοντας την τριλογία), «Κακό aνήλιο» του Κωνσταντίνου Δομηνίκ (εκδ. Ίκαρος, 2024) και τα ποιήματα της Mary Oliver («New and Selected Poems», volumes I and II, Beacon Press 2004 και 2007).

Ο «Δράκος της Πρέσπας», με τα τρία μυθιστορήματα («Η κοιλάδα της λάσπης», «Κεχριμπαρένια έρημος», «Η μνήμη του πάγου»), που διαβάζονται με οποιαδήποτε σειρά, είναι ένα έργο λογοτεχνίας φαντασίας που θαύμασα για τις φοβερές, πρωτότυπες συλλήψεις του, τον μυστηριώδη αλλά και τόσο αναγνωρίσιμο κόσμο του, τη μαγεία των όντων και των στοιχείων που η συγγραφέας πλέκει με αριστοτεχνικό τρόπο. Οδήγησε το μυαλό και το συναίσθημά μου σε βαθιά σκέψη, έντονη συγκίνηση και απόλαυση. Θα το διαβάζω ξανά και ξανά.

Στο «Κακό ανήλιο» μαγεύτηκα από την ατμόσφαιρα των στοιχειωμένων τόπων, από τον κίνδυνο που παραμόνευε μεταξύ πραγματικότητας και φαντασίας, από τα αλλόκοτα στοιχειά και τα φαντάσματα. Η γλώσσα των σύντομων ιστοριών του βιβλίου είναι δυναμική, ζωντανή και πλούσια. Πετυχαίνει μια δύσκολη ισορροπία: να κρατάει σε ετοιμότητα τον αναγνώστη, παρόλο που είναι στολισμένη με φράσεις και λέξεις από τοπικά γλωσσικά περιβάλλοντα ή από τη φαντασία του συγγραφέα. Πολύ επιτυχημένο βρήκα τον ρυθμό της γραφής του Δομηνίκ, που με τραβούσε να μπω στον σκοτεινό, θαυμάσιο κόσμο του.

Τα ποιήματα στην ποιητική συλλογή «New and Selected Poems» της Mary Oliver είναι θεραπευτικά, παρηγορητικές χειρονομίες μέσα σ’ έναν κόσμο που μοιάζει να γίνεται όλο και πιο σκληρός. Η πηγή τους, ο φυσικός κόσμος, και η πρόθεση της ποιήτριας να αναδείξει μια ομορφιά γεμάτη νόημα, φτιάχνουν έναν λυτρωτικό συνδυασμό. Τη νιώθω να μου λέει ότι δεν πειράζει, ό,τι κι αν έχει συμβεί το δάσος είναι εδώ, οι ερωδιοί είναι εδώ, οι αρκούδες, τα βράχια. Μας κρατούν στη ζωή.

Κύρα Κάπη, Διευθύντρια επικοινωνίας του πρωθυπουργού

Έχω μανία να διαβάζω βιβλία που συνδέονται με την επικαιρότητα – πες το διαστροφή της δουλειάς, πες το όπως θες. Θέλω να καταλαβαίνω τι γίνεται πίσω από τη δημόσια εικόνα των ανθρώπων που συμμετέχουν στην πολιτική. Διάβασα, λοιπόν, φέτος τα απομνημονεύματα του υποψηφίου –τότε– αντιπροέδρου των ΗΠΑ, J.D. Vance «Το τραγούδι του χιλμπίλη» (εκδ. Δώμα, μτφρ. Αριστείδης Μαλλιαρός) γιατί ήθελα να δω πτυχές του ανθρώπου αυτού, που θα γνώριζα μόνον αν δούλευα για εκείνον. Από τη δουλειά μου γνωρίζω ότι πολλές φορές η δημόσια εικόνα κάθε πολιτικού δεν συμπίπτει με την πραγματική προσωπικότητα του ανθρώπου· θα έλεγα ότι το πώς διαχειρίζεται κανείς τη δημόσια εικόνα του έχει να κάνει με το τι άνθρωπος είναι, πόσο έχει δουλέψει με τον εαυτό του, τι αντοχές έχει να τον αντιμετωπίσει. Ήθελα να διαβάσω για τον Βανς χωρίς να τον κρίνω: να τον αφήσω να μιλήσει αυτός για τον εαυτό του. Δεν απογοητεύτηκα. Είδα και την ταινία μετά, και είναι το ένα καλύτερο από το άλλο.

Πριν από λίγο καιρό βρισκόμουν με τον πρωθυπουργό σε επίσκεψη στον ΟΗΕ στη Νέα Υόρκη και, περπατώντας στο Μπρούκλιν, μπήκα τυχαία σ’ ένα βιβλιοπωλείο και βρήκα μια παλιά, ίσως και συλλεκτική, έκδοση του «Metropolitan Life» της Fran Lebowitz, την οποία είχα αγαπήσει από τη σειρά ντοκιμαντέρ που είχε κάνει για το Netflix, και να που βρισκόμουν τώρα να περπατάω στη Νέα Υόρκη της, όπως κι αυτή, και κατά τύχη να πετυχαίνω τη σκέψη της μπροστά μου. Θεωρώ τη Λέμποβιτς μια σύγχρονη ιδιοφυΐα· έχει έναν σπινθηροβόλο, ξεκάθαρο, ειλικρινή τρόπο σκέψης που μου αρέσει, παρόλο που δε συμφωνώ σε όλα μαζί της. Με τραβάει αυτός ο περίεργος κυνισμός της, που είναι αντίδραση στην αμερικανική κουλτούρα της υπερβολικής πολιτικής ορθότητας και του «όλα καλά», μια κουλτούρα που γνώρισα κι εγώ στις σπουδές μου εκεί. Εκτιμώ το πόσο αυθεντική και ακέραια είναι η Λέμποβιτς στη ζωή της (αυτά που λέει, αυτά κάνει) και το πόσο δεν τη νοιάζει να σε πείσει γι’ αυτά που λέει. Είναι από τους στοχαστές που σε ταρακουνούν και σε οδηγούν να επαναπροσδιορίσεις τη θέση σου μες στον κόσμο.

Θέλω ν’ αναφέρω κι ένα βιβλίο που δεν έχω διαβάσει ακόμα, αλλά θέλω να το πιάσω στα χέρια μου πώς και πώς: το τελευταίο βιβλίο της Σώτης Τριανταφύλλου, «Στο πλοίο των τρελών: οδηγίες χρήσεως» (εκδ. Πατάκη), μια συλλογή των πιο πρόσφατων άρθρων της, πολλά εκ των οποίων έχω διαβάσει από δω κι από κει, αλλά ποτέ συγκεντρωμένα. Γενικά ελληνική λογοτεχνία ή δοκίμιο έχω και καιρό να διαβάσω, για κάποιον εντελώς τυχαίο λόγο· το τελευταίο που διάβασα –πολύ ετεροχρονισμένα– ήταν το «Γκιακ» του Δημοσθένη Παπαμάρκου. Αλλά εκτιμώ απεριόριστα τον τρόπο σκέψης της Σώτης: την έχω παρακολουθήσει σε συζητήσεις με τον πρωθυπουργό, θεωρώ τεράστιο προτέρημα την καθαρότητα της σκέψης της αλλά και την απόσταση με την οποία γράφει ζώντας στο Παρίσι. Οι άνθρωποι που βλέπουν τα πεπραγμένα από πιο μακριά έχουν πολλές φορές μια πολύτιμη νηφαλιότητα, κάτι που χαρακτηρίζει συνεχώς τη γραφή της Τριανταφύλλου, και γι’ αυτό την αγαπώ.

Εύα Καραϊτίδη, Εκδότρια των εκδ. Εστία

Αν και δυσκολεύομαι πολύ να επιλέξω ανάμεσα στα θαυμάσια βιβλία που πέφτουν στα χέρια μου συχνά πυκνά, θα προτείνω εν πρώτοις ένα κορεάτικο κόμικ. Γιατί βρίσκω συναρπαστική την απεικόνιση του κόσμου μέσω των κόμικς αλλά και γιατί τούτο εδώ, ξεφεύγοντας από τη δυτική τεχνοτροπία και θυμίζοντας πιο πολύ manga, καταπιάνεται με ένα πολύ λεπτό και δύσβατο θέμα: τη ζωή και τον (αδύνατο) έρωτα στον εμφύλιο της Κορέας το 1950, μέσα από τη ματιά μιας νεαρής εργαζόμενης σε ένα κατάστημα του αμερικανικού στρατού. Το «Γυμνό δέντρο» της Keum Suk Gemdry-Kim, το οποίο διάβασα στα γαλλικά, βασίζεται σε μια αληθινή ιστορία και σε ένα μυθικό μπεστ σέλερ της κορεάτικης λογοτεχνίας. Αυτομυθοπλασία και ασύλληπτη περιγραφή των ηθών σε graphic novel: ζήτω ο 21ος λογοτεχνικός αιώνας.

Ένα τελείως διαφορετικό βιβλίο, απάνθισμα σύντομων κειμένων με άλλου τύπου αυτομυθοπλασία, ποιητικότητα, λογοτεχνικότητα και βαθιά παρατήρηση της χώρας μας στη δίνη του κόσμου και των λέξεων. Αντώνης Παπαβασιλείου, «Λόγια ριζωμένα» (εκδ. manifesto). Νησιά, Θεσσαλονίκη, Άθως είναι οι τόποι που κυρίως πυροδοτούν τα εμπνευσμένα κείμενα του τόμου. Κείμενα ενός λογιωτάτου ποιητή που γεννήθηκε και επέλεξε να ζει στα Γρεβενά. Μάθημα γραφής (και ταπεινότητας) για όλους.

Τελευταίο (but not least) ας μου επιτραπεί να μνημονεύσω ένα κορυφαίο μυθιστόρημα του 20ού αιώνα, τον «Αυρηλιανό» του Λουί Αραγκόν (1944), υπό έκδοση στην Εστία, στην εμπνευσμένη μετάφραση της Μίνας Πατεράκη Γαρέφη. Ένα ογκώδες, χειμαρρώδες μυθιστόρημα με ήρωα έναν βετεράνο του φρικαλέου Α΄ ΠΠ, που αναζητεί την ταυτότητά του στο αστικό Παρίσι του μεσοπολέμου. Από την ασφάλεια του εργένικου παρατηρητηρίου του που αγναντεύει τον Σηκουάνα, ερωτεύεται τρελά τη Βερενίκη, μια παντρεμένη που ζει στην επαρχία (όταν την πρωτοαντίκρισε, μας λέει στην πρώτη φράση του βιβλίου, τη βρήκε άσχημη). Ένας πολύπειρος συγγραφέας κι ένα μυθιστόρημα που διασχίζει τον ωκεανό των ανθρώπινων παθών, κρατώντας τον αναγνώστη σε εγρήγορση ως το απίθανο τέλος.

Ναπολέων Κάτσος, Καθηγητής Πειραματικής Γλωσσολογίας στο Πανεπιστήμιο του Cambridge

«Πολλοί θα γράψουν τη βιογραφία μου», είχε προβλέψει σωστά ο Βύρωνας. Φέτος συμπληρώθηκαν 200 χρόνια από τον θάνατό του στο Μεσολόγγι και το βιβλίο του Andrew Stauffer «A life in Ten Letters», από τις εκδόσεις Cambridge University Press (2024), ξεχωρίζει από το πλήθος λόγω της δομής του, αλλά και της γνώσης του αντικειμένου. Ο Stauffer στήνει το αφήγημα γύρω από 10 γράμματα που έστειλε ο Βύρωνας σε κομβικά σημεία της ζωής του. Από την επιστολή όπου ανακοινώνει με περηφάνια ότι κολύμπησε από τη μια άκρη του Ελλησπόντου στην άλλη, ως το τελευταίο του γράμμα από το Μεσολόγγι, ακούμε τη φωνή του και, με την απαλή καθοδήγηση του Stauffer, βγάζουμε οι ίδιοι τα συμπεράσματά μας για έναν άνθρωπο του οποίου ο βίος και το έργο θα συζητιούνται ίσως για άλλα 200 χρόνια.

Ο Islam Issa προσμετράει τον εαυτό στην εκατοστή γενναιά Αλεξανδρινών από την ίδρυση της πόλης. Στο βιβλίο του «Αλεξάνδρεια: Η πόλη που άλλαξε τον κόσμο» (εκδ. Πεδίο, μτφρ. Μενέλαος Αστερίου) αναζήτησε τον Μέγα Αλέξανδρο αλλά δεν τον βρήκε. Βρήκε όμως τον «Μέγα Πρόγονο» με την απροσδιόριστη μορφή, του οποίου η παρακαταθήκη ζει. Είναι μια πόλη συνάντησης ιδεών και θρησκειών, πόλη που ανέδειξε τις γυναίκες της, πόλη της γνώσης. Με το βιβλίο αυτό, που τιμήθηκε με το βραβείο Runciman της Αγγλο-Ελληνικής Ένωσης, ο Issa διεθνοποιεί τον ελληνικό χαρακτήρα της Αλεξάνδρειας.

Λίγοι θα έχουν ακούσει για τους «Ομηροκέντονες». Όταν ο χριστιανισμός προσμείχθηκε με την ελληνική σκέψη, οι θαυμαστές και των δύο κόσμων προσπάθησαν να δουν στην ελληνική λογοτεχνική παράδοση τις απαρχές και τον συνεκτικό δεσμό με τη νέα θρησκεία. Χάρη στο βιβλίο της Άννας Λευτεράτου, ερευνήτριας στο τμήμα Κλασικών Σπουδών του Πανεπιστημίου του Cambridge, μαθαίνουμε για το επικών διαστάσεων ποίημα του 5ου μετά Χριστόν αιώνα, που αποδίδεται στην αυτοκράτειρα Ευδοκία, όπου στίχοι από την Ιλιάδα και την Οδύσσεια περιπλέκονται με νέα ποίηση ώστε να εκφράσουν θεολογικά επιχειρήματα με αναφορά τον Μενέλαο ή την Πηνελόπη. Το βιβλίο «The Homeric Centos: Homer and the Bible interwoven» κυκλοφόρησε το 2023 από τις εκδόσεις Oxford University Press και τιμήθηκε το 2024 με βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών.

Πέννυ Παναγιωτοπούλου, Σκηνοθέτρια

Το πρώτο βιβλίο που ξεχώρισα φέτος ήταν το «Με τον Νίκο Καρούζο» της Εύας Μπέη (εκδ. Loggia). Μου το έκανε δώρο ο φίλος Γιάννης Παλαβός και τον ευχαριστώ γι’ αυτό, γιατί το θαύμασα πολύ: είναι το χρονικό της σχέσης της δύο καλλιτεχνών, της ζωγράφου Μπέη με τον ποιητή Νίκο Καρούζο, σε μια εποχή που εγώ έζησα μόνο από τις παρυφές (1980-1990 περίπου), δύο ανθρώπων που στέκονται συνάμα μαζί κι απέναντι ο ένας στον άλλον, μην έχοντας κοινή πορεία, αλλά συνυπάρχοντας. Μιας ζωντανής σχέσης που δονείται. Αλλά δεν είναι μόνο αυτό. Γιατί μέσα από τις καταγραφές της συναισθάνεσαι τον αγώνα του ποιητή με τη σαρωτική καθημερινότητά του, τον αγώνα του με τα γραπτά του. Τίποτα δεν ερχόταν εύκολα. Δεν είναι ένα βιβλίο για τον Καρούζο όμως· δεν είναι καν ένα βιβλίο για την ίδια την Μπέη. Είναι ένα βιβλίο για τη σχέση δύο ανθρώπων που παλεύουν, μαζί και χώρια, με την Τέχνη και, μέσα απ’ αυτό, με τη μεταφυσική αγωνία για την ίδια τη ζωή.

Ύστερα, η τελευταία συλλογή διηγημάτων της Lucia Berlin «Καλωσόρισες σπίτι» (εκδ. Στερέωμα, μτφρ. Κατερίνα Σχινά). Αγαπώ όλα τα λεπτομερή στην περιγραφή, πλούσια, ποιητικά, χωρίς στόμφο διηγήματα της Μπερλίν· Λατρεύω τη γενναιοδωρία της για όλα τα μικρά ανθρώπινα και το πώς αποκαλύπτεται η ομορφιά πίσω από την ασκήμια. Είναι η μόνη διηγηματογράφος που βάζω δίπλα στον Ρέιμοντ Κάρβερ, τον οποίο αγαπώ υπερβολικά και με τον οποίο νιώθω ψυχική συγγένεια.

Τρίτο βιβλίο, λίγο παλιότερο, αλλά πρόσφατα διαβασμένο, η «Κραυγή της κουκουβάγιας» της Πατρίσια Χάισμιθ (εκδ. Άγρα, μτφρ. Ανδρέας Αποστολίδης). Διαβάζω και ξαναδιαβάζω μονίμως και μανιωδώς Χάισμιθ. Κι από τότε που είχα διαβάσει το πολύ σημαντικό βιβλιαράκι της «Πώς να γράψετε ένα μυθιστόρημα δράσης και αγωνίας» (πάλι από την Άγρα), κάθε φορά που διαβάζω κάποιο άλλο βιβλίο της –εκτός του ότι με ξεκουράζει η γραφή της–, ασυνείδητα μελετώ τους μηχανισμούς δραματουργίας για τους οποίους μιλάει η ίδια εκεί. Με βοηθούν αφάνταστα όταν θέλω, ας πούμε, να ξεκινήσω κάτι νέο, δικό μου.

Τέλος, ας μου επιτραπεί να μιλήσω και για ένα τέταρτο βιβλίο, γιατί δεν θέλω να μην αναφερθώ στην ποίηση: «Πίστη και ενάρετη νύχτα» (εκδ. Στερέωμα, μτφρ. Χάρης Βλαβιανός & Δήμητρα Κωτούλα). Θέλω να αναφέρω οπωσδήποτε την Γκλυκ, γιατί έπειτα από μια μακρά περίοδο αραιού διαβάσματος γενικά, με ξαναέβαλε με τη γραφή της σ’ έναν βαθύ στοχασμό. Το βάθος της σκέψης της, η φιλοσοφία, η θέαση της ζωής που αποτυπώνει στο χαρτί: είναι σαν να τα έχει ζήσει όλα τα ανθρώπινα και να τα διηγείται μετά από ψηλά, δίνοντάς τους πίσω τη χαμένη τους σημασία.

Δημήτρης Παπαδημητριάδης, Ψυχίατρος - ψυχοθεραπευτής

Το 2024 ξεχώρισα τρία βιβλία, όχι μόνο για τη γλώσσα τους αλλά και για τον τρόπο που κατάφεραν να με αγγίξουν και να με προβληματίσουν.

Η «Μπαλάντα των ανίδεων και καλών» του Γιάννη Ν. Μπασκόζου (εκδ. Μεταίχμιο) είναι ένα μυθιστόρημα που αντλεί την ουσία του από την καθημερινότητα, αλλά κατορθώνει να αναδείξει την ομορφιά της μέσα από τη γλώσσα του συγγραφέα. Οι χαρακτήρες του είναι αναγνωρίσιμοι: άνθρωποι της διπλανής πόρτας, που βρίσκονται αντιμέτωποι με προσωπικές κρίσεις, διλήμματα και μικρές ή μεγάλες απώλειες. Αυτό που με συγκίνησε ιδιαίτερα ως ψυχίατρο και ψυχοθεραπευτή είναι ο τρόπος με τον οποίο ο Μπασκόζος σκύβει με ευαισθησία πάνω από τις ζωές αυτών των ανθρώπων, παρουσιάζοντας τις ατέλειές τους όχι ως αδυναμίες, αλλά ως αναπόσπαστο μέρος της ανθρώπινης ύπαρξης. Η ρεαλιστική και ειλικρινής γραφή του, που ισορροπεί ανάμεσα στην τρυφερότητα και τη σκληρότητα, εκτιμώ ότι θα κάνει τον αναγνώστη να δει τον εαυτό του και τους γύρω του με μια νέα ματιά, πιο συμπονετική.

Η «Νήσος Θέρος» του Θοδωρή Παπαθεοδώρου (εκδ. Ψυχογιός) με πήρε από το χέρι και με οδήγησε σ’ έναν κόσμο όπου το παρελθόν είναι πάντα παρόν, και επηρεάζει κάθε πτυχή στο εδώ και τώρα της ζωής. Η αφήγηση ξεδιπλώνει μυστικά και αλήθειες που όχι μόνο καθορίζουν τη μοίρα των ηρώων αλλά και προκαλούν τον αναγνώστη να εξετάσει το βάρος της κληρονομιάς που φέρουμε. Η πλοκή, γεμάτη ανατροπές, σε συνδυασμό με την εξαιρετικά παραστατική γραφή του Παπαθεοδώρου, δημιουργούν ένα μυθιστόρημα που δεν είναι απλώς συναρπαστικό, αλλά και βαθιά συγκινητικό. Η λεπτομέρεια με την οποία περιγράφονται τα συναισθήματα και οι συγκρούσεις των χαρακτήρων με έκανε να νιώθω σχεδόν συμμέτοχος στις ζωές τους. Ακόμη περισσότερο, το βιβλίο μάς κάνει να σκεφτούμε πώς οι επιλογές μας, επηρεασμένες από το παρελθόν, διαμορφώνουν την ταυτότητά μας και τη σχέση μας με τους άλλους.

Το «Ντίμον Κόπερχεντ» της Barbara Kingsolver (εκδ. Ψυχογιός, μτφρ. Κατερίνα Σχινά) μια σύγχρονη εκδοχή του Ντέιβιντ Κόπερφιλντ, με άφησε άναυδο με την ένταση και την αλήθεια του. Η ιστορία του νεαρού πρωταγωνιστή, ο οποίος παλεύει ενάντια στη φτώχεια, τον εθισμό και την κοινωνική αδικία, είναι ένας καθρέφτης των σύγχρονων κοινωνικών προκλήσεων. Η γραφή της Kingsolver συνδυάζει την τραγικότητα με την ελπίδα και δημιουργεί μια αφήγηση που σε πονάει και ταυτόχρονα σε εμψυχώνει. Αυτό που με καθήλωσε ήταν η δύναμη του ήρωα να επιβιώνει και να διατηρεί την ανθρωπιά του μέσα στις πιο αντίξοες συνθήκες. Το βιβλίο μάς φέρνει αντιμέτωπους με δύσκολα ερωτήματα για την κοινωνική ανισότητα, την αξία της επιμονής αλλά και μας υπενθυμίζει την ανθεκτικότητα της ανθρώπινης ψυχής.

Εύα Στεφανή, Σκηνοθέτρια, εικαστικός, συγγραφέας

Πρώτα πρώτα θέλω ν’ αναφερθώ στο «Αλάτι της τρέλας» του Φρέδυ Γεσσέδ (μτφρ. Αγαθή Δημητρούκα, εκδ. Πατάκη) το οποίο ανακάλυψα τώρα τελευταία, έπειτα από παραίνεση της φίλης μου Μυρτώς Ρήγου, και γι’ αυτό το αναφέρω πρώτο. Πρόκειται για τα γράμματα ενός νεαρού ασθενή στο Νευροψυχιατρικό Νοσοκομείο του Μπουένος Άιρες προς τη γιατρό του, τη Βεατρίκη του, τη σωτηρία του σαν να λέμε. Το διάλεξα γιατί είναι ένα βαθύτατα συγκινητικό βιβλίο. Ο Γεσσέδ γράφει εντελώς σωματικά για καταστάσεις που αποκαλύπτουν την ανημπόρια των λέξεων. Η Αγαθή Δημητρούκα τον ανακάλυψε και τον έφερε στην Αθήνα τον Νοέμβριο που μας πέρασε και, δεν το κρύβω, μαγεύτηκα: ο Γεσσέδ γράφει όπως θα ήθελα να μπορώ να γράφω εγώ.

Με συγκλόνισε επίσης το «Όλες μου οι σχιζοφρένειες» της Esmé Weijun Wang (εκδ. Άγρα, μτφρ. Δέσποινα Αντωνοπούλου & Γιάννης Ζέρβας), ένα βιβλίο που πραγματεύεται τις τόσες διαφορετικές εκφάνσεις της σχιζοφρένειας εκ των έσω, ως μαρτυρία δηλαδή, και αντιστρέφει πλήρως ό,τι στερεότυπο μπορεί να έχουμε στο μυαλό μας γι’ αυτήν. Οι περισσότεροι άνθρωποι, όταν βρίσκονται σε κατάσταση ψυχικής νόσου, είναι εκκρεμείς, όμως η Γουάνγκ μιλάει με απίστευτη διαύγεια· θα περίμενες, δηλαδή, να σου μιλούσε μια ασθενής ως ασθενής, αλλά εδώ βλέπουμε έναν άνθρωπο με συγκροτημένο εαυτό που προτάσσει αιτήματα γυναικείας χειραφέτησης με μια φοβερή οξυδέρκεια και τρυφερότητα. Είναι ένα βιβλία βαθιά ανατρεπτικό.

Τέλος, η «Εμμονή», της A.S. Byatt, σε μετάφραση Κατερίνας Σχινά (εκδ. Πόλις), ένα βιβλίο που –το ομολογώ– το διάβασα διαγωνίως, γιατί έτσι διαβάζω όλα τα μυθιστορήματα έτσι κι αλλιώς, και νομίζω ότι μου ταίριαξε με τρόπο απροσδόκητο. Γενικά, δεν μου αρέσουν ιδιαιτέρως τα μυθιστορήματα ιδεών (το αγαπημένο μου βιβλίο είναι, ας πούμε, ο «Χωκ Φιν») αλλά ήταν λες και το βιβλίο της Μπάιατ μού έκανε καλό, μου άνοιξε τις αισθήσεις: όλα αυτά τα μέρη που μπορούσα να μυρίσω μέσα από τις σελίδες της, οι περιγραφές της. Μέχρι και μια ασυνείδητη σύνδεση με την κοριτσίστική μου ηλικία ένιωσα εντός του. Με έκανε, όταν το διάβαζα, να νιώθω μεταξύ ύπνου και ξύπνου, σ’ αυτό το μεσοδιάστημα των ονείρων. Και αυτό είναι κάτι πολύ σπουδαίο.