«Φαινόμενο Ρασομόν»: Τι είναι, από πού πήρε το όνομά του και ο ρόλος του σκηνοθέτη Ακίρα Κουροσάβα στη διάδοσή του
Το 1950, κυκλοφόρησε μια από τις ταινίες – σταθμούς στην ιστορία του ιαπωνικού κινηματογράφου. Αυτή ήταν το «Ρασομόν» («Η γκέισα και ο σαμουράι») του Ιάπωνα Ακίρα Κουροσάβα. Ένα φιλμ στα πρώτα χρόνια της καριέρας του, του οποίου το σενάριο έγραψε ο ίδιος ο σκηνοθέτης σε συνεργασία με τον επίσης σκηνοθέτη, σεναριογράφο και παραγωγό Σινόμπου Χασιμότο («Οι Επτά Σαμουράι»). Το δράμα μυστηρίου είναι μια σημαντική παραγωγή για την ιαπωνική κινηματογραφική βιομηχανία, αφού σηματοδότησε την είσοδό της στον παγκόσμιο κινηματογράφο και αποτέλεσε μια κίνηση που απέδειξε τη δυναμική του ιαπωνικού σινεμά. Μετά από αρνητικά σχόλια από τους Ιάπωνες κριτικούς, το «Ρασομόν» κατάφερε να κερδίσει τον Χρυσό Λέοντα στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου της Βενετίας (1951) και –μεταξύ άλλων- και το Όσκαρ Καλύτερης Ξενόγλωσσης (Διεθνούς σήμερα) Ταινίας στη συνέχεια.
Η ιστορία διαδραματίζεται στην Ιαπωνία του 15ου αιώνα. Ένας ληστής ακινητοποιεί έναν σαμουράι για χάρη της όμορφης συζύγου του, την οποία επιθυμεί να κάνει δική του σύντροφο. Τελικά, ο σύζυγος θα βρεθεί νεκρός και από εκείνο το σημείο και μετά, η ταινία αφηγείται τέσσερις αντικρουόμενες ιστορίες για το τι οδήγησε σε αυτή την κατάληξη. Ήταν αναμφισβήτητα μια πρωτοπορία για την έβδομη τέχνη.
Όμως για όσους δεν έχουν παρακολουθήσει ποτέ την ταινία, πιθανόν να μην γνωρίζουν τι αντιπροσωπεύει ο τίτλος. Ο όρος «φαινόμενο Ρασομόν» (Rashomon effect) χρησιμοποιείται για να αποδώσει τον τρόπο με τον οποίο ένα μεμονωμένο συμβάν μπορεί να παρουσιαστεί με διάφορους τρόπους λόγω της αναξιοπιστίας πολλών μαρτύρων. Αυτή η αναξιοπιστία και η υποκειμενικότητα των μαρτύρων είναι αποτέλεσμα διαφορών σε κοινωνικό και πολιτιστικό επίπεδο καθώς και ατομικών καταστάσεων. Μάλιστα, υπάρχει πιθανότητα οι μαρτυρίες να τους καταστήσουν ενόχους.
Ας πάρουμε για παράδειγμα το παραπάνω βίντεο. Η συγγραφέας, παραγωγός και επικεφαλής των συνεδρίων TED στη Νέα Υόρκη Σίλα Μαρί Ορφάνο, αφηγείται την εξής ιστορία. «Ένας σαμουράι βρίσκεται νεκρός σε ένα ήσυχο μικρό δάσος από μπαμπού. Ένας προς έναν, οι μόνοι γνωστοί μάρτυρες του εγκλήματος διηγούνται την εκδοχή τους για τα γεγονότα που συνέβησαν. Καθώς όμως ο καθένας λέει την ιστορία του, γίνεται σαφές ότι κάθε μαρτυρία είναι εύλογη αλλά διαφορετική και κάθε μάρτυρας τελικά εμπλέκεται στην υπόθεση».
O Κουροσάβα διάβασε τη σύντομη ιστορία του Ιάπωνα συγγραφέα Ρυουνοσούκε Ακουταγκάβα «In a Grove» που δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά το 1922 στο λογοτεχνικό περιοδικό Shinchō και το συνδύασε με ένα άλλο έργο του ίδιου συγγραφέα. Έτσι, δημιούργησε το σενάριο του «Rashomon». Τόσο ο Ακουταγκάβα όσο και ο Κουροσάβα χρησιμοποιούν τα εργαλεία των μέσων τους για να δώσουν ίδια βαρύτητα στην κάθε μαρτυρία, μετατρέποντας κάθε μάρτυρα σε έναν αναξιόπιστο αφηγητή. Ο αναγνώστης ή ο θεατής δεν μπορούν να εμπιστευτούν κανέναν και επομένως να καταλήξουν σε ένα συμπέρασμα που να στέκει ως προς την ταυτότητα του δολοφόνου.
Πέρα από την ψυχολογία και την κοινωνιολογία όπου το συναντάμε, το «φαινόμενο Ρασομόν» το είδαμε πολλές φορές στον κινηματογράφο, αφού μετά το έργο του Κουροσάβα, αποτέλεσε μια από τις δημοφιλείς τεχνικές αφήγησης. Ενδεικτικά μερικές από τις ταινίες που βασίστηκαν σεναριακά πάνω σε αυτό είναι οι: «Gone Girl» (2014), «Hero» (2000), «Courage Under Fire» (1996), «Predestination» (2014), «The Usual Suspects» (1995) κ.α.
Τέτοιες συγκρούσεις μνήμης και αντίληψης συμβαίνουν στις ανθρώπινες σχέσεις. Το συγκεκριμένο μάθημα του TED-Ed βρίσκει παραδείγματα στη βιολογία, την ανθρωπολογία, την πολιτική και τα μέσα ενημέρωσης. Πολλά ψυχολογικά φαινόμενα συγκλίνουν για να προκαλέσουν το «φαινόμενο Ρασομόν» που μοιάζει σχεδόν υπερ-καθορισμένο. Ίσως είναι περισσότερο κατατοπιστικό να ρωτάμε υπό ποιες συνθήκες δεν συμβαίνει. Όμως μας παρακινεί να κάνουμε ακόμα πιο δύσκολες ερωτήσεις. Όπως για παράδειγμα «τι είναι τελικά η αλήθεια;» ή «υπάρχουν καταστάσεις όπου δεν υπάρχει αντικειμενική αλήθεια;». Και «τι μπορούν να μας πουν διαφορετικές εκδοχές του ίδιου συμβάντος για τον χρόνο, τον τόπο και τα άτομα που εμπλέκονται;», «πώς μπορούμε να πάρουμε ομαδικές αποφάσεις, αν όλοι δουλεύουμε με διαφορετικές πληροφορίες, υπόβαθρα και προκαταλήψεις;».
Μάλλον οι απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα να μην είναι οριστικές και αυτός είναι μόνο ένας από τους λόγους για τους οποίους η ταινία είναι διαχρονική και ακόμα και σήμερα δημιουργεί συζήτηση.
12°
