Γιατί τα ζόμπι επιστρέφουν στις ταινίες και τις σειρές

Δεν υπάρχει ούτε ένας από εμάς που να μην τον επισκέπτονται τέρατα. Ο Φρόιντ θα έλεγε ότι αυτές οι επισκέψεις είναι πιθανό να οφείλονται σε παιδικά τραύματα ή στον φόβο του θανάτου. Όμως, από πολύ νωρίς, ήδη από τα παραμύθια, έχουμε εθιστεί στην ύπαρξη των δημιουργημάτων της φαντασίας μας, των φαντασμάτων, των τεράτων της. Οι τρομακτικές ιστορίες πάντα μας κέντριζαν, έτσι όπως κυριαρχούσαν στο μυαλό και το σώμα μας. Και δεν ήταν μόνο η πλευρά του τρόμου. Ήταν κι εκείνη η άλλη, η θετική πλευρά: η αίσθηση ότι και πάλι –έστω παρά τρίχα- την είχαμε γλιτώσει.

Το Τέρας: Μια Κατηγοριοποίηση

Ο Leo Braudy στο σπουδαίο του βιβλίο Haunted: On Ghosts, Witches, Vampires, Zombies, and Other Monsters of the Natural and Supernatural Worlds διακρίνει τέσσερις κατηγορίες τεράτων:

Πρώτο έρχεται το τέρας που σχετίζεται με το φυσικό περιβάλλον, το τέρας της φύσεως, όπως συχνά μας αποκαλούσαν οι γονείς μας. Αυτό αντιπροσωπεύει τον φόβο μας για τις δυνάμεις της φύσης, εκείνες που είναι πέρα από τον έλεγχό μας. Εδώ μπορούμε να συναντήσουμε σχετικά απλά τέρατα, όπως ο Γέτι, ο Χιονάνθρωπος των Ιμαλαΐων και το Τέρας του Λοχ Νες ή πιο τρομακτικά, όπως ο Κινγκ Κονγκ και ο Γκοτζίλα. Σε εποχές μεγάλων καταστροφών του περιβάλλοντος, τέτοιου είδους τέρατα ξεμπούκαραν με τη βοήθεια των σκηνοθετών του Χόλιγουντ, έτοιμα να μας κατασπαράξουν. Η αίσθηση ότι η φύση θα μας εκδικηθεί ανελέητα έκανε έντονη την εμφάνισή της μετά την έκρηξη της ατομικής βόμβας αλλά και τα τελευταία χρόνια με την κλιματική αλλαγή.

Ο δεύτερος τύπος τέρατος, σχετίζεται με τον φόβο της προόδου της επιστήμης. Η περίπτωση του Φρανκενστάιν είναι η πιο κλασική εδώ. Ο δημιουργός του τέρατος μοιάζει να παίρνει τη θέση του θεού, άρα τη θέση του πατέρα ως προς το απρόβλεπτο -στις αντιδράσεις- παιδί του.

Βεβαίως, υπάρχει και το τέρας εντός μας. Τέτοια είναι ακριβώς η περίπτωση του δόκτωρος Τζέκυλ και του κυρίου Χάιντ. Μια διχασμένη προσωπικότητα, στην οποία συνυπάρχει το απόλυτο καλό και το απόλυτο κακό, ένα concept που συνέπεσε στη δημιουργία του με τις πρώτες θεωρήσεις του Φρόιντ περί του εσώτερου εαυτού. Δεν είναι, μάλιστα, λίγα τα κείμενα όπου ο μέγας διώκτης του κακού, ο κεντρικός ντετέκτιβ της ιστορίας, είναι και αυτός που μεταμορφώνεται –εν αγνοία του- στο τέρας που κυνηγάει. Στον αντίποδα του τέρατος του εσώτερου εαυτού, στέκεται η εικόνα του Σούπερμαν, που κρύβει μέσα του ανυπέρβλητες δυνάμεις του καλού.

Στην τέταρτη και τελευταία κατηγορία κατά Braudy, βρίσκεται το τέρας που έρχεται από το μακρινό παρελθόν, για να πάρει εκδίκηση από εμάς και τον πολιτισμό που δημιουργήσαμε. Πλάσμα ρομαντικό κατά κάποιον τρόπο, ο δράκουλας, το βαμπίρ, έρχεται να προκαλέσει τον φόβο μας για το δάγκωμά του αλλά και τον θαυμασμό μας για το γεγονός ότι κινείται ανάμεσά μας εδώ και αιώνες, έχοντας καταφέρει εκείνο που εμείς δεν θα πετύχουμε ποτέ: να νικήσει τον θάνατο.

Το Ζόμπι της καρδιάς μας (ή σχεδόν)

Ε ναι λοιπόν, το ζόμπι νικάει –κι αυτό- τον θάνατο. Ίσως όχι με τον τρόπο του Κρίστοφερ Λι, ο οποίος βγαίνει από το φέρετρο όμορφος και καλοσιδερωμένος, πετάει ανάλαφρα μέχρι το σημείο όπου θα δαγκώσει με πάθος την πιο όμορφη κοπέλα, που μία μόλις στιγμή πριν παραδοθεί στην ύστατη πράξη, μαγεύεται από το βλέμμα του επίδοξου εραστή και σβήνει –θαρρείς από έρωτα- πρώτα στα δόντια και μετά στην αγκαλιά του.

Το ζόμπι έχει τα χάλια του. Βγαίνει μισολιωμένο από τον τάφο με ξεσκισμένα ρούχα, άγριο βλέμμα και με παντελή έλλειψη συναισθημάτων. Αδύνατον να το συμπαθήσεις. Σε αντίθεση με τα πιο πολλά από τα υπόλοιπα τέρατα, δρα σε αγέλες και αντιπροσωπεύει τον φόβο μας για κάθε ομάδα, που δεν είναι η δική μας: μπορούμε να μεταβιβάσουμε στα ζόμπι τον φόβο μας για τους ισλαμιστές, τους κάθε λογής τρομοκράτες, τους μετανάστες, τους ομοφυλόφιλους, τους Δημοκρατικούς ή τους Ρεπουμπλικάνους, τους φιλελεύθερους ή τους κομμουνιστές, ανάλογα με το κλαδί στο οποίο έχουμε σκαρφαλώσει. Εκείνο που είναι βέβαιο, είναι ότι τα ζόμπι, ως μια πανίσχυρη ομάδα που ξεχύνεται στην επίθεση, καταφέρνει την ώρα που περνάει τη σέντρα, να νικήσει με την ωμή δύναμη πυρός της, κάθε έννοια λογικής, μετατρέποντας τους αντιπάλους της, εμάς, σε άβουλα και ταραγμένα όντα.

Ευτυχώς όμως, υπάρχει διαφυγή και μάλιστα προς δύο κατευθύνσεις: η πρώτη, η απλούστερη, έχει να κάνει με το γεγονός ότι πολλές από τις ταινίες με ζόμπι που έχουμε δει, προκαλούν περισσότερο γέλιο, παρά τρόμο. Έτσι, διασκεδάζεται -σε πρώτη φάση τουλάχιστον- ο φόβος για την ομάδα των επιθετικών και επικίνδυνων άλλων. Η δεύτερη διαφυγή, που είναι και η πιο ουσιαστική, αφορά την κρίσιμη απόφαση να αντιτάξουμε στην παράλογη ορμή κάθε αγελαίου σχήματος, τη λογική και να το αντιμετωπίσουμε ως ομάδες προσώπων και όχι ως όχλος. Αυτή είναι και η μεγάλη ικανοποίηση που παίρνει ο θεατής μιας ταινίας με ζόμπι: στο τέλος, η επιβίωση του ανθρώπινου είδους επιτυγχάνεται μέσω της λογικής και της ειλικρινούς συνεργασίας. Οι πρωτεργάτες αυτής της νέας –για το ανθρώπινο είδος- πραγματικότητας, ηρωοποιούνται.

Ζόμπι και Πανδημία

Η εικόνα των άδειων δρόμων των μεγαλουπόλεων, δεν θα μπορούσε παρά να παραπέμπει στις πιο σημαντικές ταινίες με ζόμπι, τις ταινίες όπου οι δρόμοι καταλαμβάνονταν από τα τέρατα και οι άνθρωποι κλείνονταν τρομαγμένοι στα σπίτια τους.

Επιπλέον στις πρώτες ταινίες με ζόμπι, τα μισολιωμένα αυτά τέρατα παρουσιάζονταν ως infected, ως προσβεβλημένα από κάποιον –ας πούμε- ιό. Το καλό ήταν ότι στις ταινίες αυτές ήταν εμφανές ποιος έχει προσβληθεί και ποιος όχι κι έτσι δεν υπήρχε ανάγκη ούτε καραντίνας ούτε αναμονής δεκατεσσάρων ημερών.

Τέλος, μια μεγάλη διαφορά της σημερινής πραγματικότητας από εκείνη που παρουσιάζεται στις ταινίες με ζόμπι, είναι ότι ενώ στον κινηματογράφο οι κρατικές δομές καταρρέουν μέσα στην ανικανότητά τους να διαχειριστούν το πρόβλημα, στην πανδημία, οι πολιτικές δομές ισχυροποιήθηκαν, σε κάποιες χώρες με θετικά και σε κάποιες χώρες με αρνητικά αποτελέσματα.

Από το Λευκό Ζόμπι στο Τρένο του Μπουσάν

Η πρώτη ταινία με ζόμπι ήταν το White Zombie του 1932. Από τότε συνέβησαν πολλά: ήρθε ο George Romero με το Night Of The Living Dead το 1968, την ταινία που εγκατέστησε τα ζόμπι στη μοντέρνα εποχή, παίξαμε στον υπολογιστή μας με μανία το Resident Evil, παρακολουθήσαμε αναρίθμητες φορές το βιντεοκλίπ του Thriller του Michael Jackson, ακούσαμε τα Scary Monsters του Bowie και Zombie των Cardigans, ακούσαμε ακόμη και Λένα Πλάτωνος από το Σαμποτάζ του 1981, ζήσαμε τραυματικά την πανδημία πριν από μερικούς μήνες –δεν έχουμε ιδέα αν έχουμε ξεμπερδέψει μαζί της- και παρακολουθήσαμε τη μεγάλη άνοδο της παραγωγής ταινιών με ζόμπι τα τελευταία χρόνια, που ξεκίνησε από το Train To Busan (παραγωγή της Νότιας Κορέας) του 2016.

Με δεδομένη την τρομοκρατία που βασίστηκε τα τελευταία χρόνια στον θρησκευτικό φονταμενταλισμό και με την πανδημία να έρχεται ως το κερασάκι στην τούρτα, δεν μπορούμε παρά να περιμένουμε μια περαιτέρω άνθηση του κινηματογράφου των ζόμπι στο επόμενο διάστημα. Ήδη για τους επόμενους μήνες έχει προγραμματιστεί η κυκλοφορία πολλών ταινιών του είδους, όπως οι Train to Busan 2, Alive, Outbreak Z, The Forest of Hands and Teeth, Dead Snow 3, Inherit the Earth, Alone αλλά και δεκάδες άλλες, trailers των οποίων μπορεί κανείς να παρακολουθεί για ώρες στο διαδίκτυο.

Τα κάθε λογής ζόμπι καραδοκούν στην κάθε μας κίνηση, ως φαντασιακοί εκπρόσωποι των πιο καλά κρυμμένων αρχέγονων φόβων μας. Η πραγματικότητα που βιώνουμε, συχνά μας οδηγεί στο κέντρο των τρόμων μας, έτσι όπως καθημερινά απειλούμαστε από πανδημίες, κλιματικές αλλαγές, νοσταλγίες, ακόμη κι από τα πιο καταπιεσμένα κομμάτια του εαυτού μας. Κάπου στο βάθος, όμως, ευτυχώς, μοιάζει να υπάρχει εκείνο ακριβώς το σπέρμα της κοινής λογικής που μόλις το υιοθετήσουμε, είναι έτοιμο να μας μετατρέψει σε ήρωες όχι απλά της επιβίωσης αλλά μιας ουσιαστικότερης ζωής πάνω στον πλανήτη. Δεν είναι εύκολο. Ίσως χρειάζεται να δούμε πολλές ακόμη ταινίες με ζόμπι μέχρι να το συνειδητοποιήσουμε.

---

Scary monsters, super creeps
Keep me running, running scared

(David Bowie, Scary Monsters)

Ζόμπι, 
εκτοπλάσματα – άνθρωποι
ζόμπι, ζόμπι
οι νεκροί μου συγκάτοικοι
που μ’ έχουν κτίσει
σε μια πόλη απάνθρωπη, σκοτεινή
ζόμπι, ζόμπι
που τη ζωή μας ορίζουνε
που μας κυκλώνουν και που σχεδόν μας αγγίζουνε
στη χώρα των ζόμπι
κάνε κάτι να μείνουμε ζωντανοί
ζωντανοί

(Λένα Πλάτωνος, Μαριανίνα Κριεζή, Αν Μ’ Αγαπάς Έλα Να Κάνουμε Έρωτα)

In your head, in your head
Zombie, zombie, zombie, hey, hey

(The Cranberries, Zombie)