Μαρία Βασιλάκη: Ο φίλος μου, John Craxton

1. Μια τυχαία συνάντηση

Η γνωριμία μου με τον John Craxton έγινε με τον πιο αναπάντεχο τρόπο. Είχα εγκατασταθεί στα Χανιά και εργαζόμουν ως αρχαιολόγος στην Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων. Τη λατινική επιγραφή που είναι λαξευμένη στο θύρωμα-διαβατικό της οδού Μόσχων, στην παλιά πόλη των Χανίων, την είχα προσέξει. Όμως πάντα την προσπερνούσα βιαστικά. Κι είναι ανεξήγητο το γιατί, παρόλο που και πάλι βιαστική ήμουν εκείνη την ημέρα, στάθηκα κι άρχισα να τη διαβάζω. Κι ήμουν τόσο απορροφημένη που δεν πρόσεξα πως δίπλα μου είχε σταθεί ένας περαστικός και με κοίταζε. Δεν έμοιαζε με Έλληνα και με ξενική προφορά με ρώτησε: «Ξέρεις τι γράφει εκεί;». «Νομίζω πως ναι», του απάντησα κι αμέσως άρχισα να του εξηγώ πως το θύρωμα αυτό είχαν αφιερώσει στις 2 Ιανουαρίου του έτους 1608 τα παιδιά του βενετού ευγενή, Renier, στον πατέρα τους, μετά τον θάνατό του, και στην επιγραφή που είχαν λαξεύσει στο μέτωπο του θυρώματος, τον ευχαριστούσαν για όλα όσα τους πρόσφερε, ενόσω ζούσε, και του ευχόταν ν’ αναπαυθεί εν ειρήνη.

«John Craxton, ζωγράφος» μου συστήθηκε και αμέσως μετά μου έδειξε την πρόσοψη του σπιτιού του: οδός Μόσχων 1. Ήθελε τόσο πολύ να μου δείξει το σπίτι του, που τον ακολούθησα χωρίς δεύτερη σκέψη κι έτσι βρέθηκα σ’ ένα από τα πιο ενδιαφέροντα, γοητευτικά, αλλά και ακραία ακατάστατα, σπίτια της μεσαιωνικής πόλης των Χανίων. Στους τοίχους είδα κρεμασμένα έργα του Νίκου Χατζηκυριάκου-Γκίκα, με τον οποίο είχαν, όπως έμαθα αργότερα, μια μακρά και πολύ στενή φιλία· ένα χαρακτικό του Giuseppe Archimboldo· έναν πίνακα του Henri Matisse. Άρχισε να μου διηγείται το πότε επισκέφτηκε την Κρήτη για πρώτη φορά· το πόσο πολύ τον γοήτευσαν τα Χανιά μόλις τ’ αντίκρυσε· για το σπίτι που αγόρασε στην οδό Μόσχων· για τα κρητικά βουνά και τα χωριά, που λάτρευε να επισκέπτεται· για τα Βυζαντινά τοιχογραφημένα εκκλησάκια που ήταν διάσπαρτα σε όλη την ύπαιθρο. Λίγο πριν χωρίσουμε άρχισε να μου μιλά για την πιο μεγάλη απ’ όλες τις αγάπες του: τον El Greco. 

Ανταλλάξαμε τηλέφωνα κι υποσχεθήκαμε να μιλήσουμε σύντομα. Την άλλη μέρα το πρωί, γύρω στις 10, το τηλέφωνο στην Αρχαιολογική Υπηρεσία χτύπησε κι ήταν ο John Craxton που με ρωτούσε αν σκόπευα να περάσω από το σπίτι του. Λίγο αργότερα χτυπούσα την πόρτα του σπιτιού του. 

Έχω την αίσθηση πως από κείνη τη μέρα που γνωριστήκαμε εντελώς τυχαία, δεν χωρίσαμε σχεδόν ποτέ. Σ’ αυτό βοήθησε και το γεγονός ότι η βασική μετακίνηση και των δυο μας γινόταν από τα Χανιά προς το Λονδίνο και πάλι πίσω. Γιατί ήταν η περίοδος που εκπονούσα τη διδακτορική μου διατριβή στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου. Μοιραζόμασταν πολλά κοινά ενδιαφέροντα και σύντομα πολλοί από τους δικούς μου φίλους είτε στα Χανιά είτε στο Λονδίνο έγιναν και δικοί του, αλλά και οι δικοί του έγιναν και δικοί μου. Όμως ο πιο στενός πυρήνας της παρέας μας ήταν ο Κωστής Μαυρακάκης, ο Michael και η Marcia Blakenham.

2. Το βιβλίο που δεν γράφτηκε ακόμα

Όλες οι επισκέψεις που κάναμε στα βυζαντινά εκκλησάκια της Κρήτης, οι συζητήσεις αλλά και οι διαφωνίες μας καθώς αναλύαμε, ο καθένας από τη δική του σκοπιά, τις τοιχογραφίες αυτών των εκκλησιών, μου έδωσαν την ιδέα πως θα μπορούσαμε να γράψουμε μαζί ένα βιβλίο. Στο βιβλίο αυτό, εγώ ως ιστορικός της Βυζαντινής τέχνης και εκείνος ως ζωγράφος, θα ανταλλάσσαμε απόψεις και σκέψεις για τη Βυζαντινή ζωγραφική, τις Κρητικές εικόνες και τον El Greco. Ο John ενθουσιάστηκε με την ιδέα μου κι αποφασίσαμε να ξεκινήσουμε αμέσως. Όμως γρήγορα διαπιστώσαμε πως το βιβλίο που εγώ είχα στο μυαλό μου ήταν εντελώς διαφορετικό από εκείνο που ο John είχε φανταστεί. Όσο κι αν προσπαθούσαμε να συμβιβάσουμε τις δικές μου απόψεις με τις δικές του, τόσο το χάος ανάμεσά μας μεγάλωνε και οι διαφωνίες μας γίνονταν όλο και πιο έντονες. Το πάλεψα για κάποιο καιρό, προσπαθώντας να βρω μια λύση που θα γεφύρωνε τις διαφορετικές προσεγγίσεις μας στο θέμα, αλλά λύση δεν έμοιαζε να βρίσκεται. Κι έτσι μια μέρα τού ανακοίνωσα με πολύ κοφτό ύφος πως δεν ήμουν διατεθειμένη να σπαταλήσω άλλο χρόνο σε ατέρμονες συζητήσεις που δεν οδηγούν πουθενά. Με ανάλογα θυμωμένο ύφος και ο John συμπλήρωσε πως ούτε κι αυτός ήθελε να επενδύσει περισσότερο χρόνο σε ένα βιβλίο που δεν επρόκειτο ποτέ να τελειώσει.

Δεν αναφερθήκαμε ξανά στο θέμα του βιβλίου μέχρι τη στιγμή που ο John, έχοντας πια μετακομίσει στο Λονδίνο και όντας καταβεβλημένος από την ασθένειά του, με πήρε στο τηλέφωνο για να μου ανακοινώσει πως αποφάσισε να μένει όλη την ημέρα στο κρεβάτι του σπιτιού του γιατί δεν είχε κανένα απολύτως λόγο να σηκώνεται. Εντελώς αυθόρμητα του είπα πως έχουμε αφήσει το βιβλίο μας στη μέση και πως μόλις μπορέσω θα πάω στο Λονδίνο για να το συνεχίσουμε.

Λίγες βδομάδες αργότερα έφτασα στο Λονδίνο και την επομένη το πρωί ξεκίνησα για το σπίτι του στo Hampstead, εφοδιασμένη μ’ ένα ψηφιακό μαγνητόφωνο. Ήδη είχα σκεφτεί το πώς θα μπορούσαμε να ξεπεράσουμε τις όποιες διαφωνίες μας. Ο καθένας μας θα έγραφε και θα υπέγραφε τη δική του Εισαγωγή και τα δικά του Συμπεράσματα. Το βιβλίο θα ήταν χωρισμένο σε τρία κεφάλαια, που το καθένα θα ήταν αφιερωμένο σ’ έναν από τους τρεις Κρητικούς ζωγράφους, για τους οποίους μιλούσαμε πολύ συχνά: τον Ιωάννη Παγωμένο, τον Άγγελο Ακοτάντο και τον El Greco. Έφτανα στο σπίτι του κάθε πρωί γύρω στις 9 και όταν κατά τις 6 το απόγευμα, εξαντλημένη πια, δήλωνα πως ήταν ώρα να φύγω, εκείνος επαναλάμβανε την ίδια πάντα φράση: «Από τώρα;»

Δουλέψαμε εντατικά για μια βδομάδα και με τη βοήθεια του μαγνητοφώνου μπόρεσα να καταγράψω τις συζητήσεις εκείνων των ημερών. Όμως έπρεπε να επιστρέψω στην Ελλάδα και αναχωρώντας του υποσχέθηκα πως θα επέστρεφα όσο πιο σύντομα μπορούσα.

19 Νοεμβρίου 2009. Ένα τηλεφώνημα από την κοινή μας φίλη Marcia Blakenham με πληροφόρησε πως ο John είχε πεθάνει, νωρίς το πρωί εκείνης της ημέρας, στο νοσοκομείο Royal Free του Hampstead. Κι ακόμα πως στο κομοδίνο δίπλα στο κρεβάτι του υπήρχε ακουμπισμένο ένα σημειωματάριο με σημειώσεις και σκίτσα για το βιβλίο μας.

Έχω κρατήσει τις μαγνητοφωνημένες συζητήσεις μας και δεν έχω εγκαταλείψει την ιδέα πως το βιβλίο, όσο δύσκολο κι αν είναι να το ολοκληρώσω μόνη μου χωρίς τον John, θα το κάνω γιατί του το οφείλω.

3. Μια παράφορη φιλία

Ο John είχε πάντα γάτες στο σπίτι του στα Χανιά. Γάτες του δρόμου, που τις φρόντιζε με μεγάλη αγάπη και που συνήθιζε ν’ απαθανατίζει στα έργα του. Την τελευταία γάτα που του κρατούσε συντροφιά και που, όπως ο ίδιος αγαπούσε να διηγείται, τον περίμενε πάντα έξω από την εξώπορτα του σπιτιού του κάθε φορά που επέστρεφε στα Χανιά, όσο μεγάλο διάστημα κι αν είχε λείψει, τη φώναζε Μαράκι. Για σένα της έδωσα αυτό το όνομα, μου είπε μια μέρα.

Ήταν τέτοια η φιλία που μας ένωσε που, αν ήθελα να της δώσω ένα όνομα, θα την έλεγα παράφορη φιλία.

4. Επίλογος

Είναι μεγάλη η χαρά μας, John, που με την αφορμή αυτής της έκθεσης επέστρεψες στα Χανιά. Όλοι όσοι θα έχουν την ευκαιρία να γνωρίσουν το έργο σου μέσα απ’ αυτή την έκθεση, θα δουν τι υπέροχος ζωγράφος υπήρξες και πόση πολλή Κρήτη θέλησες να χωρέσεις στο έργο σου.

Αγαπημένε μας φίλε, John, σε καλωσορίζουμε στα Χανιά, στην πόλη που αγάπησες όσο καμιά άλλη.

John Craxton: Λίγα λόγια για τον σπουδαίο ζωγράφο

Γεννημένος στο Λονδίνο, σε μια μεγάλη, μουσικόφιλη και μποέμ οικογένεια, ο John Craxton ήθελε μόνο να σχεδιάζει και να ζωγραφίζει. Από μικρός, εμπνεόμενος από τη μυθολογία και τα αρχαιολογικά ευρήματα που έβλεπε στις προθήκες των μουσείων, λαχταρούσε να ζήσει και να εργαστεί στην Ελλάδα. Ο εκ Κρήτης ορμώμενος Δομήνικος Θεοτοκόπουλος έγινε ο αγαπημένος του ζωγράφος από τη στιγμή που γνώρισε τα έργα του, τα οποία είχε στη συλλογή του ο πατέρας ενός συμμαθητή του. 

Ακολούθησε την έμπνευση και τη φαντασία του για να εξελιχθεί σε ένα παιδί-θαύμα. Από την ηλικία των 19 ετών, μεσούντος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, μοιραζόταν το ίδιο εργαστήριο με τον καλό του φίλο, Λούσιαν Φρόιντ, ενώ με την πρώτη ευκαιρία που το δόθηκε –τον Μάιο του 1946– προσγειώθηκε στην Ελλάδα και εγκαταστάθηκε αρχικά στον Πόρο χωρίς να κοιτάξει ποτέ πίσω. Μέχρι τον θάνατό του, τον Νοέμβριο του 2009, σχεδόν όλη η τέχνη του είχε ως επίκεντρo τη ζωή, το φως και τα τοπία της Ελλάδας.

Εξαιρετικός πορτρετίστας και τοπιογράφος, αλλά και ταυτόχρονα κοσμοπολίτης νομάς, μπορούσε τη μία στιγμή να συναναστρέφεται με τους διάσημους φίλους του- ανάμεσα τους συγκαταλέγονται ο συγγραφέας Πάτρικ Λη Φέρμορ (του οποίου σχεδίαζε τα εξώφυλλα των βιβλίων) και ο νομπελίστας ποιητής Γιώργος Σεφέρης, για το σπίτι του οποίου φιλοτέχνησε τα φωτιστικά με τη μορφή γοργόνας (αντίγραφα τους φιλοξενούνται στην έκθεση)- αλλά και με ταπεινούς ψαράδες, ναυτικούς και βοσκούς με τους οποίους συνομιλούσε και αποτύπωνε στα έργα του θέλοντας να συλλάβει όσο βαθύτερα μπορούσε το αυθεντικό πνεύμα της Ελλάδας.

«John Craxton: Μια ελληνική Ψυχή» στη Δημοτική Πινακοθήκη Χανίων

Την εβδομάδα που συμπληρώνεται ένας αιώνας από τη γέννηση του ζωγράφου John Craxton, εγκαινιάζεται στη Δημοτική Πινακοθήκη Χανίων η έκθεση- αφιέρωμα στη ζωή και το έργο του. Πρόκειται για την περιοδεύουσα έκθεση “John Craxton: Μια ελληνική Ψυχή”, η οποία έκανε το ντεμπούτο της στο Μουσείο Μπενάκη. 

Η ανανεωμένη εκδοχή της έκθεσης στη Δημοτική Πινακοθήκη Χανίων περιλαμβάνει συνολικά περί τους 100 πίνακες, σχέδια, εκτυπώσεις, φωτογραφίες και αντικείμενα κυρίως από το Craxton Estate, αλλά και 20 έργα, τα οποία παραχώρησαν φίλοι του καλλιτέχνη που ζουν στα Χανιά. Η ταπισερί “Τοπίο με στοιχεία της φύσης” καμωμένη με νήματα 500 διαφορετικών χρωμάτων, την οποία ο Craxton είχε σχεδιάσει όταν κατά τη διάρκεια της Δικτατορίας αναγκάστηκε να φύγει από την Ελλάδα, θα κατέχει όπως και στο Μουσείο Μπενάκη, κεντρικό ρόλο στην έκθεση, καθώς αποτίνει φόρο τιμής στην κρητική υφαντουργία. Αξίζει να σημειωθεί πως είναι η πρώτη φορά που ταξιδεύει εκτός του τόπου δημιουργίας της, του Εδιμβούργου, για χάρη της συγκεκριμένης περιοδικής έκθεσης.

Εξίσου, ωστόσο, θα προσελκύσει το ενδιαφέρον των επισκεπτών και η αναδημιουργία του εργαστηρίου του Craxton εντός της Δημοτικής Πινακοθήκης. O αυθεντικός χώρος βρίσκεται σε απόσταση αναπνοής από τον εκθεσιακό χώρο, στο παλιό λιμάνι της πόλης, και θα καταστεί επισκέψιμος χάρη σε ψηφιακό πρόγραμμα που ετοιμάζει το Πολυτεχνείο Κρήτης. Ένα επίσης απρόσμενο έκθεμα θα είναι και η μοτοσυκλέτα εποχής που αποτέλεσε αχώριστο σύντροφο του δημιουργού στα ταξίδια και τις εξερευνήσεις του στα Λευκά Όρη. 

Την επιμέλεια της έκθεσης- η οποία πραγματοποιείται με αφορμή την συμπλήρωση 100 ετών από τη γέννηση του καλλιτέχνη και 75 χρόνων από την πρώτη του επίσκεψη στην Κρήτη- έχει ο φίλος και βιογράφος του καλλιτέχνη, Ian Collins – του οποίου το ευπώλητο βιβλίο “John Craxton: A Life of Gifts” κέρδισε το βραβείο Runciman 2022. Η εν λόγω βιογραφία κυκλοφορεί και στα ελληνικά υπό τον τίτλο “John Craxton, Ο αγαπημένος της ζωής. Μια ελληνική ψυχή” από τις εκδόσεις Πατάκη. 

Η έκθεση μετά την ολοκλήρωσή της στα Χανιά θα συνεχίσει το ταξίδι της στην Κωνσταντινούπολη και το Λονδίνο.

Info
Διάρκεια: 8 Οκτωβρίου 2022 - 31 Ιανουαρίου 2023
Δημοτική Πινακοθήκη Χανίων, Χάληδων 98-102
Τηλ: 28210 92294 και 28210 92419
Ωράριο λειτουργίας: Δευτέρα έως και Σάββατο 10:00 έως 14:00 και 19:00 έως 22:00