Στα συννεφάκια των παιδικών του ονείρων ήθελε να γράψει το «μεγάλο αμερικανικό μυθιστόρημα». Αφήνοντας την τελευταία του πνοή στην ηλικία των 95 ετών στο Λος Άντζελες κατάφερε μάλλον κάτι σπουδαιότερο. Δεν θεμελίωσε απλά τον κόσμο των σύγχρονων κόμικς. Συμπαρέσυρε τη φαντασία αναρίθμητων ανθρώπων με το σύμπαν της Marvel, εκεί όπου οι ανθρώπινες αδυναμίες γίνονταν υπερφυσικές δυνάμεις και τα ακίνδυνα τυπάκια της διπλανής πόρτας μεταμορφώνονταν σε υπερήρωες που μπορούσαν να σώσουν τον πλανήτη.
Ο Στάνλεϊ Μάρτιν Λίμπερ ήρθε στα εγκόσμια στις 28 Δεκεμβρίου του 1922 σε ένα διαμέρισμα ρουμανοεβραίων μεταναστών. Μεγαλώνοντας στην εποχή της Μεγάλης Ύφεσης που προκλήθηκε μετά το χρηματιστηριακό κραχ του 1929, είδε τον πατέρα του, που δούλευε τότε σποραδικά ως ράφτης, να δυσκολεύεται να ζήσει την οικογένειά τους, ενθουσιαζόταν στο Ουάσινγκτον Χάιτς του Μανχάταν με τις ταινίες του Έρολ Φλιν για παρέα και τις ιστορίες του Ρομπέν των Δασών, μοιραζόταν στο Μπρονξ, όπου πήγε σχολείο, με τον αδερφό του Λάρι ένα μικρό υπνοδωμάτιο και έβλεπε τους γονείς του να κοιμούνται σε έναν πτυσσόμενο καναπέ. Μια καθημερινότητα από την οποία πολλοί θα ήθελαν να διακτινιστούν.
Μαθαίνοντας από μικρός την πιάτσα των μεγάλων εργάστηκε γράφοντας νεκρολογίες σε υπηρεσίες ειδήσεων, συντάσσοντας δελτία τύπου για το Εθνικό Κέντρο Φυματίωσης, μεταφέροντας σάντουιτς σε γραφεία, κάνοντας τον τρεχαλατζή για έναν κατασκευαστή παντελονιών, τον ταξιθέτη στο θέατρο Rivoli στο Μπρόντγουεϊ, τον κράχτη συνδρομών για την εφημερίδα New York Herald Tribune. Τελειώνοντας το σχολείο το 1939, λίγο πριν τα 17, θα γραφτεί στο Federal Theatre Project, στο πλαίσιο των προγραμμάτων πολιτισμικής ενίσχυσης που προωθούσε ο 32ος πρόεδρος των ΗΠΑ Φραγκλίνος Ρούζβελτ. Την ίδια χρονιά με ένα κονέ του θείου του Ρόμπι Σόλομον, θα γίνει βοηθός στη νεοσύστατη Timely Comics που έτρεχε ο εκδότης pulp βιβλίων και κόμικς Μάρτιν Γκούντμαν. Την εταιρία που στις αρχές των 60s θα μετεξελισσόταν στη Marvel Comics. Από την άχαρη θέση του να γεμίζει τα μελάνια των σχεδιαστών, ανάμεσα στους οποίους ο Τζακ Κίρμπι, θα βρεθεί μέσα σε δύο χρόνια να δημιουργεί τον πρώτο του υπερήρωα, τον Destroyer, τον Αύγουστο του 1941, λίγους μήνες μετά τη συγγραφή της δίφυλλης ιστορίας «The Traitor's Revenge!» στo τεύχος 3 του «Captain America Comics» που υπέγραψε ως Σταν Λι. Ζώντας στον πυρετό της Χρυσής Εποχής των Κόμικς θα συστήσει τον Jack Frost και τον Father Time.
«Συνήθιζα να νιώθω αμήχανα επειδή ήμουν απλώς ένας συγγραφέας βιβλίων κόμικς, ενώ άλλοι άνθρωποι έχτιζαν γέφυρες ή γίνονταν γιατροί. Και κάποια στιγμή συνειδητοποίησα: η ψυχαγωγία είναι ένα από τα πιο σημαντικά πράγματα στη ζωή των ανθρώπων. Χωρίς αυτή θα χάνονταν στο σκοτάδι. Νομίζω πως αν μπορείς να διασκεδάζεις τους ανθρώπους, τότε κάνεις κάτι καλό» είχε πει.
Όταν ο συγγραφέας Τζο Σάιμον και ο σχεδιαστής Τζακ Κίρμπι, που δημιούργησαν τον Captain America, θα τα σπάσουν με τον εκδότη Μάρτιν Γκούντμαν, ο Σταν Λι θα βρεθεί στα 19 του να διαχειρίζεται δημιουργικά τα πράγματα. Από το 1941 έως το 1972 ο Σταν Λι θα αφήσει το ανεξίτηλο στίγμα του στην ποπ κουλτούρα ως αρχισυντάκτης και καλλιτεχνικός διευθυντής, διαδεχόμενος στο τέλος ως εκδότης τον Γκούντμαν.
Η εμπλοκή των ΗΠΑ στο Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο τον βρίσκει να κατατάσσεται στον αμερικανικό στρατό το 1942 και να υπηρετεί ως το 1945. Ως ασυρματιστής θα επιδιορθώνει τηλεγραφόξυλα και θα περάσει το χρόνο του συμμετέχοντας στη δημιουργία εκπαιδευτικών φιλμ και σκίτσων για τις ανάγκες του στρατού. H κατάταξή του ήταν «θεατρικός συγγραφέας», τίτλος που δόθηκε εκείνη την εποχή σε 9 στρατιώτες.
Επιστρέφοντας στην εταιρία που πλέον ήταν γνωστή ως Atlas Comics, οι ιστορίες του Σταν Λι δεν είχαν ταξινόμηση. Ρομάντζα, γουέστερν, επιστημονική φαντασία, μεσαιωνικές περιπέτειες, τρόμος, μυστήριο, μια δεκαετία που τον είχε οδηγήσει πολύ κοντά στο να παρατήσει αυτό που έκανε, αφού δεν ικανοποιούσε τις δημιουργικές του ανησυχίες όσο ο ίδιος θα ήθελε. Η έλευση του Flash και της Justice League από το στρατόπεδο της DC Comics, που αναβίωσε την αρχετυπική ιδέα του σούπερ ήρωα ακολουθώντας τις ιδέες του συγγραφέα Τζούλιους Σβαρτς, θα βάλει τον Μάρτιν Γκούντμαν να βάλει τα δύσκολα στον Σταν Λι ζητώντας του να απαντήσει με μια εξίσου δυνατή ιδέα.
Ακολουθώντας τη συμβουλή της γυναίκας του, με την οποία μοιράστηκε 69 χρόνια κοινής πορείας, και πιθανώς τον ψυχισμό του, ο Σταν Λι αποφάσισε να αλλάξει τις παιδαριώδεις αφηγήσεις των κόμικς, συστήνοντας σύνθετους χαρακτήρες της καθημερινής ζωής που είχαν ό,τι και οι καθημερινοί άνθρωποι: νεύρα, μελαγχολία, φιλοδοξίες. Τα έβαζαν με τον εαυτό τους, ήταν συνήθως ντροπαλοί με τους άλλους, ανησυχούσαν για το πώς θα πληρώσουν τους λογαριασμούς τους και ήθελαν πάντα να εντυπωσιάζουν τα κορίτσια που τους αρέσαν. Η εμπειρία του από την αληθινή ζωή του είχε δώσει αρκετές παραστάσεις και η φαντασία του ξεπερνούσε κάθε προβλέψιμη σκέψη. Απέναντι στον ιδεαλισμό και την εξιδανικευμένη άποψη για τους σούπερ ήρωες ο Σταν Λι αντιπαρέβαλλε την ιδέα των καθημερινών, τρωτών προσωπικοτήτων που μπορούσαν να βαριούνται, να πονούν και να αρρωσταίνουν. Όπως ακριβώς οι αναγνώστες που επρόκειτο διαβάσουν τις περιπέτειές τους.
Το σενάριο της ζωής θα τον βρει να συνεργάζεται ξανά με τον Τζακ Κίρμπι. Ο ένας βάζει τις λέξεις, ο άλλος τις γραμμές. Μαζί θα γεννήσουν στο χαρτί τους Fantastic Four, που βασίστηκαν στο τιμ Challengers of the Unknown που είχε σχεδιάσει για τη DC ο μυθικός δημιουργός. Οι δημοφιλείς ιστορίες πουλάνε και μια πλειάδα φανταστικών χαρακτήρων θα ακολουθήσει. Οι Hulk, Thor, Iron Man και X-Men θα δημιουργηθούν με τον Τζακ Κίρμπι. Ο Daredevil με τον Μπιλ Έβερετ. Ο Doctor Strange και η πιο πετυχημένη κι ευφυής για πολλούς στιγμή της Marvel, o Spider-Man, με τον Στιβ Ντίτκο. Φαινομενικά καθημερινές υπάρξεις, άνθρωποι με αναπηρίες, φιλήσυχοι επιστήμονες που αποκτούσαν ασύλληπτες για τον κοινό νου δυνάμεις και μαζί με τις χάρτινες σελίδες των κόμικ γυρνούσαν τους αναγνώστες σε μέρη που όλα μπορούσαν να συμβούν. Εκδικητές.
«ΣΥΝΗΘΙΖΑ ΝΑ ΝΙΩΘΩ ΑΜΗΧΑΝΑ ΕΠΕΙΔΗ ΗΜΟΥΝ ΑΠΛΩΣ ΕΝΑΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ ΒΙΒΛΙΩΝ ΚΟΜΙΚΣ, ΕΝΩ ΑΛΛΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΕΧΤΙΖΑΝ ΓΕΦΥΡΕΣ Ή ΓΙΝΟΝΤΑΝ ΓΙΑΤΡΟΙ. ΚΑΙ ΚΑΠΟΙΑ ΣΤΙΓΜΗ ΣΥΝΕΙΔΗΤΟΠΟΙΗΣΑ: Η ΨΥΧΑΓΩΓΙΑ ΕΙΝΑΙ ΕΝΑ ΑΠΟ ΤΑ ΠΙΟ ΣΗΜΑΝΤΙΚΑ ΠΡΑΓΜΑΤΑ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΩΝ».
«ΣΥΝΗΘΙΖΑ ΝΑ ΝΙΩΘΩ ΑΜΗΧΑΝΑ ΕΠΕΙΔΗ ΗΜΟΥΝ ΑΠΛΩΣ ΕΝΑΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ ΒΙΒΛΙΩΝ ΚΟΜΙΚΣ, ΕΝΩ ΑΛΛΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΕΧΤΙΖΑΝ ΓΕΦΥΡΕΣ Ή ΓΙΝΟΝΤΑΝ ΓΙΑΤΡΟΙ. ΚΑΙ ΚΑΠΟΙΑ ΣΤΙΓΜΗ ΣΥΝΕΙΔΗΤΟΠΟΙΗΣΑ: Η ΨΥΧΑΓΩΓΙΑ ΕΙΝΑΙ ΕΝΑ ΑΠΟ ΤΑ ΠΙΟ ΣΗΜΑΝΤΙΚΑ ΠΡΑΓΜΑΤΑ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΩΝ».
Επίμονος τύπος, ο Σταν Λι δημιούργησε σχολή με την περίφημη «Μέθοδο της Marvel» για να ανταποκριθεί στην αυξημένη ανάγκη παραγωγής: Προκειμένου να προλάβει τις προθεσμίες έκδοσης, έκανε ένα γρήγορο brain storming με τους σχεδιαστές, ετοίμαζε μια σύνοψη αντί για ένα πλήρες σενάριο και με βάση αυτή ο δημιουργός καλούταν να γεμίσει τις σελίδες και μετά ο Λι να βάλει τις κατάλληλες λέξεις στα συννεφάκια και να επιβλέψει τα χρώματα. Οι «κακές γλώσσες» έχουν πει πως οι άλλοι έκαναν τη «βρώμικη δουλειά» κι αυτός απλά ενέκρινε. Όπως φάνηκε, είχε τον τρόπο να το κάνει καλά.
Διορατικός επαγγελματίας, διαισθάνθηκε την ανάγκη σύνδεσης με το αναγνωστικό κοινό του και το 1965 προχώρησε την ιδέα της Merry Marvel Marching Society, ενός φαν κλαμπ στο οποίο έστελνε ηχογραφημένα μηνύματα. Μέσα από τη στήλη Stan's Soapbox επικοινωνούσε με το δικό του τρόπο με όσους τον διάβαζαν, υπογράφοντας με το μότο «Excelsior!». Τα έβαλε με τις φυλετικές διακρίσεις, αντιτάχθηκε στο λόγο του μίσους, υπερασπίστηκε την ιδέα της ελευθερίας των ατόμων. Υπέρτερος; Υπέρτερος. Το 1966 στην τριλογία του Galacticus, στην οποία θα συστήσει τον Silver Surfer, αγγίζει την τελειότητα μαζί με τον Τζακ Κίρμπι.
Στις ιστορίες της Marvel η επικαιρότητα ήταν στην πραγματικότητα η πρώτη ύλη: το αμερικάνικο όνειρο, ο πόλεμος του Βιετνάμ, ο φοιτητικός ακτιβισμός στην εποχή που τον είχε πραγματικά ανάγκη, οι ψυχροπολεμικές ισορροπίες, η θρησκοληψία, άλλαζαν ονόματα και τόπους αλλά ήταν αναγνωρίσιμες έννοιες. Και ο Σταν Λι ήταν εκεί για να δώσει με καρέ και λεζάντες τη δική του θεώρηση για τον κόσμο που άλλαζε.
Το 1968 θα λανσάρει μαζί με τον Τζιν Κόλαν, τον Falcon, τον πρώτο έγχρωμο σούπερ ήρωα στην ιστορία των κόμικς. Το 1971 θα του ζητηθεί από το υπουργείο Υγείας, Εκπαίδευσης και Πρόνοιας να γράψει μια ιστορία για τους κινδύνους των ναρκωτικών. Θα σκαρφιστεί μια, στο «Amazing Spider-Man», όπου ο κολλητός του Πίτερ Πάρκερ, Χάρι Όσμπορν, είναι εθισμένος στα χάπια. Θα συναντήσει τη λογοκρισία της αρχής δεοντολογίας για τα κόμικς που αρνήθηκε να βάλει τη σφραγίδα της, θα πάρει το ρίσκο να την εκδώσει, θα ξεπουλήσει και θα μνημονευτεί στις επόμενες δεκαετίες για τις κοινωνικές ευαισθησίες του. Τον Αύγουστο του 1972, μετά το τεύχος 124 των Fantastic Four, σταματά τυπικά τη συγγραφή κόμικς και αναλαμβάνει πλέον το ρόλο του εκδότη. Ένα νέο απαιτητικό καρέ που κλήθηκε να συμπληρώσει μετά από μια πορεία τριών δεκαετιών.
ΣΤΙΣ ΗΠΑ ΤΟΥ ΝΙΞΟΝ, ΤΟΥ ΦΟΡΝΤ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΡΤΕΡ, Ο ΣΤΑΝ ΛΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΗΣΕ ΣΤΑ 70s ΩΣ Η ΖΩΝΤΑΝΗ ΜΑΣΚΟΤ ΤΗΣ MARVEL.
Ως πετυχημένος μεσήλικας έσπασε με τις γκριμάτσες και τη δημόσια στάση του και την παρουσία του την άποψη που ήθελε τα κόμικς να διαβάζονται μόνο από παιδάκια και εφήβους, δίνοντας μεγάλη έμφαση στην επέκταση της Marvel στην αγορά. Μετά το χαρτί, οι ήρωές του έπρεπε να περάσουν στη μεγάλη οθόνη και οι προσπάθειές του επικεντρώθηκαν στη δημιουργία του Marvel Universe. Μπορεί να υποθέσει κανείς πως για αυτό μετακόμισε το 1981 στην Καλιφόρνια και τον πλανήτη Χόλιγουντ. Οι cameo εμφανίσεις του σε όλες τις ταινίες, ήταν απλά δείγμα αυτής της εμμονής του. Η επιστροφή του στα κόμικς, η συνεργασία του με τους John Byrne, τον Mœbius, όπως υπέγραφε ο γάλλος κομίστας Jean Henri Gaston Giraud, και τον Keith Pollard, ήταν η απόδειξη πως τον εξίταρε πάντα κάτι φρέσκο.
Αέναα δαιμόνιος και αντιλαμβανόμενος τη δυναμική του διαδικτύου ιδρύει μαζί με τον εντερπρενέρ και δικηγόρο Πίτερ Πολ το 1998 τη Stan Lee Media, την εταιρία που αντιμετώπισε διάφορα νομικά προβλήματα όταν ανέκυψαν σοβαρά ζητήματα και καταγγελίες για τα μετοχικά της κεφάλαια. Το 2001 θα ιδρύσει την POW! (Purveyors of Wonder) Entertainment για να αναπτύξει κινηματογραφικά, τηλεοπτικά και video game σχέδια. Το 2007 θα δει τον εαυτό του να γίνεται κούκλα στην Comic-Con. To 2012 θα ανεβάσει το δικό του κανάλι στο YouTube. Από το πρώτο φιλμ του Iron Man, το 2008 έως το Ant-Man and the Wasp, το 2018, η σινεφίλ απήχηση της Marvel έφτασε τα 17,6 δισεκατομμύρια δολάρια στο box office.
Δεν αποχωρίστηκε σχεδόν ποτέ το μουστάκι του, πόζαρε πάντα χαμογελαστός κι έπαιρνε πολύ σοβαρά το χόμπι του. Χάνοντας το 2017 τη γυναίκα της ζωής του, Τζοάν, βρέθηκε στη δίνη ενός μιντιακού κυκλώνα για την προσωπική ζωή του και τα περιουσιακά του στοιχεία. Μήνυσε την POW! (Purveyors of Wonder) Entertainment με αγωγή 1 δισεκατομμυρίου δολαρίων, την οποία απέσυρε μερικούς μήνες μετά, βρέθηκε στο επίκεντρο αστυνομικής έρευνας μετά τις κατηγορίες κακομεταχείρισης ενηλίκου και τη σύλληψη του επιχειρηματία και προσωπικού του συμβούλου Kέιγια Μόργκαν, που φερόταν να διαχειρίζεται τον πλούτο του. Λίγους μήνες μετά, πέθανε στην ίδια ηλικία με την αγαπημένη του, έχοντας ζήσει 95 χρόνια κι έχοντας αφήσει μια σούπερ παρακαταθήκη στους φίλους των κόμικς και στον παγκόσμιο πολιτισμό. Hooray!
10 μαθήματα ζωής από τον StanLee
«Στη Marvel, τα μόνα πράγματα για τα οποία δεν έχουμε χώρο είναι το μίσος, η μισαλλοδοξία και ο ρατσισμός. Αυτός ο άντρας δίπλα σου; Είναι ο αδελφός σου. Αυτό το κορίτσι εκεί πέρα; Είναι η αδελφή σου».
«Η ζωή δεν είναι ποτέ ολοκληρωμένη χωρίς τις προκλήσεις της».
«Το να είσαι geek έχει γίνει ένα σύμβολο τιμής. Είναι οι geeks που πραγματικά κάνουν να τα σπάσει μια τηλεοπτική εκπομπή ή μια ταινία ή ένα βιντεοπαιχνίδι. Είναι αυτοί που είναι παθιασμένοι με αυτά τα πράγματα και που συλλέγουν και μιλάνε γι’ αυτά. Ένας geek είναι πραγματικά κάποιος που ενδιαφέρεται για την επικοινωνία και την ψυχαγωγία και βρίσκει τον καλύτερο τρόπο να επωφεληθεί από αυτό».
«Ξέρετε, το σύνθημά μου είναι “Excelsior”. Αυτή είναι μια παλιά λέξη που σημαίνει “προς τα πάνω και προς τα εμπρός για μεγαλύτερη δόξα”. Είναι στη σφραγίδα της πολιτείας της Νέας Υόρκης. Συνεχίστε να προχωράτε κι εάν είναι καιρός να φύγετε, ήρθε η ώρα. Τίποτα δεν διαρκεί για πάντα».
«Όσο περισσότερο διαβάζετε, τόσο καλύτερος θα γίνετε ως αφηγητής».
«Ήθελα να είναι διαφορετικοί. Όλη η αρχή που διέπει τους X-Men ήταν η προσπάθεια να είναι μια ιστορία ενάντια στο φανατισμό, για να δείξουμε ότι υπάρχει καλό σε κάθε άτομο».
«Η ευχαρίστηση να διαβάζω μια ιστορία και να αναρωτιέμαι τι θα έρθει στη συνέχεια για τον ήρωα είναι μια ευχαρίστηση που έχει διαρκέσει αιώνες και, νομίζω, θα είναι πάντα μαζί μας».
«Όλοι οι χαρακτήρες στη Marvel ήταν οι ιδέες μου, αλλά οι ιδέες δεν σήμαιναν τίποτα εκτός αν είχα κάποιον που θα μπορούσε να τις εικονογραφήσει».
«Για χρόνια, τα παιδιά με ρωτούσαν ποια είναι η μεγαλύτερη υπερδύναμη. Πάντα λέω τύχη. Εάν είστε τυχεροί, όλα λειτουργούν. Είμαι τυχερός».
«Νομίζω ότι δεν έχω σταματήσει να νιώθω σαν παιδί».
11°
