Μαθήματα Φωνής: Ο δάσκαλός μου, Κωστής Σφυρικίδης

Με τον Κωστή Σφυρικίδη συναντιόμαστε ένα μεσημέρι σε ένα καφέ-ζαχαροπλαστείο στο Κολωνάκι με άρωμα παλιάς εποχής, κι όπως μπαίνω, σκέφτομαι: ωραία είναι εδώ. Που σημαίνει ότι έχω αφήσει να μπει μέσα μου η μυρωδιά από τα γλυκά, η ωραία μουσική και μια φιλόξενη αίσθηση. Χρησιμοποιώ μια φράση που έχω μάθει από εκείνον στα μαθήματα Φωνής. Γιατί να κάνει κανείς μάθημα Φωνής; Για να βρει το θάρρος να μιλήσει σε ένα κοινό, σε μια παρέα ή σε έναν μόνο άνθρωπο – όπως συχνά λέει όλα τα ψυχικά μας ζητήματα αποτυπώνονται στον τρόπο που μιλάμε.

Αν και ο τίτλος των μαθημάτων του στο Ωδείον Αθηνών «Δημόσια ομιλία» (Public speaking) ακούγεται τεχνοκρατικός, στην πραγματικότητα διδάσκεσαι να αρθρώνεις σωστά αναζητώντας την αληθινή φωνή σου, να είσαι σε επαφή με το μέσα σου και, κυρίως, να μη φοβάσαι τη γνώμη των άλλων.

Πώς γίνεται κανείς δάσκαλος Φωνής δεν είχα ιδέα. Όσο παραγγέλνουμε, μου λέει ότι από μικρός είχε μια ευαισθησία την οποία εμπόδιζε να βγει προς τα έξω η ανασφάλειά του και ότι όταν πήγε στο εξωτερικό γύρισε άλλος άνθρωπος: «Δεν θα είχα εξελιχθεί αν δεν είχα πάει στην Αμερική. Ό,τι έχω καταφέρει το οφείλω στη γυναίκα μου, στην ανοχή της, στην αγάπη της, στην υποχωρητικότητά της» – “πάντα υποχωρώντας με καθοδηγεί”, όπως λέει ο Σαββόπουλος». Αναφέρεται στην Αγγελική Κοσμοπούλου, storytelling coach ανάμεσα σε άλλα, που μαζί έχουν ιδρύσει το Story Mentor. Δεν έχω συναντήσει ξανά ζευγάρι να μιλάει με τόση αγάπη και ευγνωμοσύνη δημόσια ο ένας για τον άλλο. Του ζητάω να πιάσουμε το νήμα από την αρχή.

Κωστή Σφυρικίδη, πώς γίνεσαι δάσκαλος Φωνής;

Ο Κωστής Σφυρικίδης γεννήθηκε το 1956 στη Θεσσαλονίκη, γέννημα-θρέμμα του κέντρου της πόλης. Εν συντομία: Υπήρξε κάκιστος μαθητής, είχε ταλέντο στο βιολοντσέλο που μάθαινε που μάθαινε από 10 χρονών στο Κρατικό Ωδείο και πάντα ο δάσκαλός του, ο σπουδαίος Μανώλης Καζαμπάκας, έλεγε πόσο κρίμα ήταν που δεν μελετούσε. («Είχα αυτήν την ταραχή της εφηβείας, την οποία αποδίδω στο δύσκολο σπίτι στο οποίο μεγάλωσα. Εγώ μεγάλωσα στους καβγάδες και στη φασαρία, γι’ αυτό και στη ζωή μου ρέπω στη γαλήνη και την ηρεμία, δεν μου αρέσει η πολυκοσμία και στο σπίτι μου βασιλεύει η αγάπη» μου λέει με αυτή τη χαρακτηριστική φωνή που αποπνέει ζεστασιά και την ίδια στιγμή αδιαπραγμάτευτη βεβαιότητα.) Έμαθε γαλλικά στο Γαλλικό Ινστιτούτο και ιταλικά στην Ιταλία, όπου πήγε να σπουδάσει Νομική, επέστρεψε με κατατακτήριες στο ΑΠΘ αλλά τελικά αφοσιώθηκε στο θέατρο, το οποίο είχε ξεκινήσει στο ΚΘΒΕ και ολοκλήρωσε στη σχολή της Ρούλας Πατεράκη.

Στην Αθήνα κατέβηκε μετά από πρόσκληση του Κώστα Αρζόγλου –«ήταν υπέροχος οραματιστής»– ο οποίος είχε δημιουργήσει το «Αεικίνητο», ένα πρωτοποριακό μετακινούμενο θέατρο, όπως το τσίρκο, που το έφτιαξε σε ένα μεγάλο οικόπεδο δίπλα στο γήπεδο του Παναθηναϊκού, με όραμα να μπορούν οι παραστάσεις της Αθήνας να μεταφέρονται αυτούσιες στην επαρχία.

«Στον θίασο έπαιζαν εξαιρετικοί ηθοποιοί, όπως η σπουδαία δασκάλα μου Μάγια Λυμπεροπούλου, ο Μηνάς Χατζησάββας, αλλά και η Καρυοφυλλιά Καραμπέτη και η Βαρβάρα Μαυρομάτη, με τις οποίες κατεβήκαμε μαζί από τη Θεσσαλονίκη. Μας σκηνοθέτησε ο Γιώργος Σεβαστίκογλου, τον οποίο είχα τη χαρά να γνωρίσω στα βαθιά του γεράματα, μόλις είχε έρθει από το Παρίσι. Η παράσταση, παρότι ξεκίνησε με ένα σωρό περγαμηνές, δεν πήγε καλά, ενώ ο χώρος του θεάτρου δεν μπορούσε να θερμανθεί επαρκώς. Ανεβάσαμε μια μεταελισσαβετιανή παράσταση, η οποία παρότι ξεκίνησε με ένα σωρό περγαμηνές δεν πήγε καλά, ενώ ο χώρος του θεάτρου δεν μπορούσε να θερμανθεί επαρκώς κι έκανε πολύ κρύο. Στη συνέχεια θα σκηνοθετούσε ο Βασίλης Παπαβασιλείου το “Καινούργιο σπίτι” του Γκολντόνι, αλλά ο κρουνός των χρημάτων σταμάτησε να ρέει, το θέατρο φαλίρισε και σκορπίσαμε σε άλλους θιάσους, βρίσκοντας ο καθένας μας την τύχη του αλλού»

Αφού έπαιξε 11 χρόνια στο Ελεύθερο Θέατρο, με σκηνοθέτες τον Φασουλή, τον Μινωτή, τον Βουτσινά και τον Βογιατζή, γνώρισε τη μέλλουσα γυναίκα του. «Παίζαμε την “Ελίζα” της Ξένιας Καλογεροπούλου στο θέατρο Πόρτα, όταν ήρθε η Αγγελική με τα ξαδελφάκια της και, βλέποντάς με στη σκηνή, αποφάσισε ότι είμαι ο άντρας της ζωής της». Όταν συνδέθηκαν και την είχε κι αυτός ερωτευτεί, εκείνη κέρδισε μια υποτροφία για να συνεχίσει τις σπουδές της στην Αρχαιολογία στην Αμερική. «Οπότε έπρεπε ή να γράφω γράμματα ή να πάω μαζί της». Χρειαζόταν όμως παντρευτούν για τη βίζα, κάτι που του δημιούργησε, όπως λέει, τρομερούς κλυδωνισμούς. «Τότε δεν πίστευα πως μπορούσα να συνυπάρξω με καμία γυναίκα μακροπρόθεσμα, ούτε μπορούσα να φανταστώ τον εαυτό μου παντρεμένο, “κι αν τη βαρεθώ, σκεφτόμουν, τι θα κάνω;” Η Αγγελική όμως εξακολουθούσε να με πολιορκεί με έναν πολύ διακριτικό αλλά επίμονο τρόπο –και πολύ καλά έκανε με περιέβαλε με τέτοια στοργή και αγάπη την οποία φαίνεται πως είχα ανάγκη – σε εκείνη, λοιπόν, τα χρωστάω όλα».

Όταν έχεις συνεχώς πολλαπλότητα επιλογών αποκτάς μια πνευματική σύγχυση, ενώ όταν συγκεντρώνεσαι σε ένα μόνο πράγμα μπορείς να εμβαθύνεις μέχρι τον μυελό των οστών

Ο Κωστής Σφυρικίδης ακολουθεί τη γυναίκα που αγαπάει στην Αμερική, μαθαίνει γρήγορα τη γλώσσα και σε λίγους μήνες στο πανεπιστήμιο Villanova, στη Φιλαδέλφεια, σε ένα μάθημα που λεγόταν «Φωνή και Κίνηση για τον Ηθοποιό», πρωτοδιαβάζει το βιβλίο της Κρίστεν Λινκλέιτερ «Ελευθερώνοντας τη φυσική φωνή» που αντιμετώπιζε τη φωνή ως αποτέλεσμα όλου του παρελθόντος μας (!). Βρίσκει την Κρίστεν στη Βοστώνη και για τα επόμενα τρία χρόνια κάνει τρεις φορές την εβδομάδα 5 ώρες ταξίδι από τη Φιλαδέλφεια, όπου μένουν, στη Νέα Υόρκη, ακολουθώντας την Άντρεα Χέρινγκ, κορυφαία δασκάλα του συστήματος Linklater. Τρεισήμισι χρόνια μετά 12 άνθρωποι απομονώνονται για έναν μήνα στο Center for the Light, στους λόφους της δυτικής Μασαχουσέτης, μένοντας σε υποτυπώδη σπιτάκια και κάνοντας σεμινάρια σε μια παλιά σιταποθήκη, για να ολοκληρώσουν την εκπαίδευσή τους. «Ήταν μια ευτυχία, μια υπέροχη εμπειρία! Η απομόνωση είναι απαραίτητη για να μπορέσει κανείς να απαλλαγεί από τη βοή της καθημερινότητας. Είναι πολύ ανακουφιστικό, γιατί όταν έχεις συνεχώς πολλαπλότητα επιλογών αποκτάς μια πνευματική σύγχυση, ενώ όταν συγκεντρώνεσαι σε ένα μόνο πράγμα μπορείς να εμβαθύνεις μέχρι τον μυελό των οστών» μου λέει προσγειώνοντάς με απότομα σε αυτό από το οποίο σήμερα όλοι πάσχουμε.

Το 1993 επιστρέφουν στην Αθήνα. Η Αγγελική ολοκληρώνει το διδακτορικό της και ο Κωστής ο οποίος έχει από μικρός μεγάλη αγάπη στην αρχαιολογία, έχει την ευτυχία να συμβιώνει με μια αρχαιολόγο όταν εκείνη γράφει το βιβλίο της για τις Διακοσμημένες Βάσεις Επιτύμβιων Αγαλμάτων που το βλέπουν κάποια στιγμή με συγκίνηση στη βιβλιοθήκη του Metropolitan Museum στη Νέα Υόρκη – και στο μεταξύ μαζί κάνουν υπέροχες, όπως τις χαρακτηρίζει, αρχαιολογικές εκδρομές ανά την Ελλάδα.

Συνεχίζει στο θέατρο από διαφορετική πια θέση, ως δάσκαλος Φωνής, όπως συνεχίζει επίσης να σπουδάζει: στο Λονδίνο, στο National Theatre Studio με την Patsy Rodenburg, στο Shakespeare and Company στη Μασαχουσέτη, στo De Paw University της Ιντιάνα με την Deborah Kinghorn, όπου μελέτησε το σύστημα Lessac. Τον καλούν να διδάξει Φωνή στο Εμπρός, που τότε ξεκινάει. «Ήταν πολύ ευτυχισμένα χρόνια. Μαθητές που δεν είχαν περάσει στο Εθνικό ή στο Τέχνης, που από τις εξετάσεις τους έμοιαζαν να μην έχουν πολύ λαμπερό ταλέντο, εξελίχθηκαν σε εξαιρετικούς ηθοποιούς, όπως ο Ν. Κουρής, η Α. Παπαθεμελή, ο Κ. Αβαρικιώτης, ο Ά. Εμμανουήλ, και άλλοι εξαιρετικοί που δεν έγιναν ηθοποιοί. Τους ευγνωμονώ γιατί μαζί τους έμαθα να είμαι δάσκαλος, κάνοντας ασφαλώς και πολλά λάθη. Στη δεύτερη φουρνιά ήρθαν οι καλύτεροι, αλλά δυστυχώς άρχισαν οι τριβές ανάμεσα στους ιδρυτές του Εμπρός και τα πράγματα δυσκόλεψαν…».

Ο Νίτσε μας δίνει μια ευχή: Γίνε αυτό που είσαι. Πώς; Αν απαλλαγείς από ένα πράγμα που βασανίζει τους ανθρώπους και καταστρέφει σώματα και φωνές

Στη συνέχεια διδάσκει σε δραματικές σχολές, στο ΑΠΘ και στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου, με εξαιρετικούς μαθητές που λένε ότι τους άλλαξε τη ζωή, όπως σταδιακά άλλαζε και η δική του, αποκτώντας πάρα πολλούς πιστούς φίλους και κάποιους δεινούς πολέμιους. «Θα το πω. Αυτοί που δεν θέλησαν να με ακολουθήσουν είναι άνθρωποι που δίστασαν να κοιτάξουν μέσα τους. Για να μπορέσεις να φτιάξεις έναν άλλο εαυτό πρέπει να γνωρίσεις σε όσο γίνεται μεγαλύτερο βάθος τον δικό σου. Ο Νίτσε μας δίνει μια ευχή: Γίνε αυτό που είσαι. Πώς; Αν απαλλαγείς από ένα πράγμα που βασανίζει τους ανθρώπους και καταστρέφει σώματα και φωνές: την εξάρτηση από τη γνώμη των άλλων. Αυτό φυσικά συναντά αντιδράσεις από όσους νομίζουν ότι η φωνή δεν είναι κάτι παραπάνω από ήχος».

Μιλάει με αγάπη για το θέατρο, περιγράφοντάς μου πώς τα πράγματα μες στα χρόνια άλλαζαν. Πλέον ο οποιοσδήποτε μπορούσε να διδάξει στις δραματικές σχολές χωρίς να είναι δάσκαλος, ενώ ο ίδιος άρχισε να έρχεται σε επαφή με ένα πολύ μεγάλο κοινό το οποίο έχει διάθεση να μάθει. Επαγγελματίες κάθε είδους που χρησιμοποιούν τη φωνή τους: δημοσιογράφους, καθηγητές πανεπιστημίου, δάσκαλους, στελέχη επιχειρήσεων…. «Είναι ένα εξαιρετικό κοινό, ο καλύτερός μου μαθητής ήταν ένας τεχνοκράτης. Έπρεπε να εκφωνήσει μια ομιλία στο Δουβλίνο για να προωθήσει την εταιρεία του, ήρθε με πολλές δυσκολίες, μελέτησε σκληρά, έκανε τα πάντα για να προχωρήσει και έβγαλε έναν εξαιρετικό λόγο, καταλήγοντας ένας πολύ καλός ομιλητής».

Τα τελευταία χρόνια ο Κωστής Σφυρικίδης διδάσκει στο Ωδείο Αθηνών και κάνει σεμινάρια στο Story Mentor, τη μη κερδοσκοπική οργάνωση που έχουν ιδρύσει μαζί με την Αγγελική Κοσμοπούλου που ασχολείται με την αφήγηση και τη φωνή.

Κωστής Σφυρικήδης: Μαθήματα Φωνής

Δεν μαθαίνεις μόνο πώς να βγεις να μιλήσεις μπροστά σε ένα κοινό, τα μαθήματα αυτά μπορούν να σε βοηθήσουν να σταθείς στη ζωή σου, έτσι αισθάνομαι. «Ναι, γατί για να μπορεί να εκφράσει κανείς ελεύθερα αυτό που είναι, πρέπει πρώτα να βρει ποιος είναι, ποιος τον εμποδίζει και γιατί. Μοιραία όσο βαθύτερα πηγαίνεις, παρότι αυτή η κατάδυση δεν είναι πάντοτε ευχάριστη, βρίσκεις απαντήσεις».

— Θα μας πεις μερικά πράγματα που λες στα μαθήματα;

«Αυτό που λέμε εμείς, οι Linklater teachers, είναι ότι οι σκέψεις και τα συναισθήματα μπαίνουν μέσα μας, αν τους το επιτρέψουμε, με την εισερχόμενη ανάσα. Έτσι βλέπω εγώ τώρα τον τρόπο που με παρακολουθείτε, κυρία Γκρους, το χαμόγελό σας, τα μάτια και τις απαλές ρυτίδες στο μέτωπό σας και σας αφήνω να μπείτε μέσα μου και έτσι μπορώ πραγματικά σαν Κωστής Σφυρικίδης να σας απαντήσω. Ιδανικά ένας μόνο τρόπος υπάρχει: να σας αναπνεύσω. Κι εσείς αφήνετε τα λόγια μου, τη μυρωδιά μου, τη φαλάκρα μου να μπουν μέσα σας και να σας επηρεάσουν – και μόνο τότε συμβαίνει η επικοινωνία. Να ξέρετε ότι η επικοινωνία είναι μια ανταλλαγή επιρροών. Όμως τι κάνουμε συνήθως; Αυτό γίνεται κατά κόρον στις πολιτικές συζητήσεις, γιατί είναι θέμα πεποιθήσεων –και είναι δύσκολο να αφήσεις κάτι να διαπεράσει τις πεποιθήσεις σου– αλλά όχι μόνον στην πολιτική. Διαχρονικά και παγκοσμίως, οι άνθρωποι δεν μπορούμε να επικοινωνήσουμε γιατί δεν ακούμε τον άλλον, επειδή η επικοινωνία χρειάζεται θάρρος. Δηλαδή, το να μη φοβάμαι να είμαι ανοιχτός απέναντί σας σημαίνει να είμαι ευάλωτος, δηλαδή ανοιχτός, δηλαδή ευάλωτος – χωρίς την πανοπλία μου. Τα γράφει τέλεια ο Καβάφης στο υπέροχο ποίημα “Αιμιλιανός Μονάι”.

«Το ίδιο ισχύει και στο επίπεδο των ερωτικών σχέσεων και της ερωτικής πράξης, που είναι η πεμπτουσία της επικοινωνίας. Μπορεί να εξελιχθεί σε κάτι ποταπό; Βεβαίως μπορεί, σε κάτι το οποίο μπορεί να είναι ευχάριστο, αλλά χωρίς την ψυχική ταύτιση που κάνει την ερωτική πράξη συγκλονιστική. Για μένα, που αγαπώ τις γυναίκες, το να αφήσεις κάποιον να μπει μέσα σου δεν είναι απλό πράγμα, είναι μεγαλειώδης πράξη γενναιοδωρίας, έτσι δεν είναι; Και ας φαίνεται για πολλούς κάτι απλό».

— Ένα σημείο που εστιάζεις έχει να κάνει με την άρθρωση. Δεν μιλάμε σωστά.

«Δεν μιλάμε σωστά γιατί δεν το διδασκόμαστε. Κάποτε στα δημοτικά σχολεία διδάσκονταν υπέροχοι γλωσσοδέτες, γιατί οι παλιοί δάσκαλοι γνώριζαν πόσο σημαντική είναι η σωστή εκφορά του λόγου, ό,τι κι αν επαγγέλλεται κανείς.
Ας πούμε: Ο παπάς ο παχύς έφαγε παχιά φακή. Γιατί παπά παχύ έφαγες παχιά φακή;
Ή ο αγαπημένος μου: Εκκλησιά μολυβωτή, μολυβοκοντυλοπελεκητή, ποιος σε μολυβοκοντυλοπελέκησε, ο γιος του μολυβοκοντυλοπελεκητή;

Στην υπέροχη ταινία “Ο λόγος του βασιλιά” για τον Γεώργιο, τον πατέρα της Ελισάβετ, πέρα από τις επιπτώσεις που είχε στον λόγο του ο αυταρχικός του πατέρας που τον έκανε να τραυλίζει, βλέπουμε πόσες ασκήσεις κάνει με τον καλό του δάσκαλο που έχουν και γλωσσοδέτες. Είναι συγκλονιστική ταινία, την πρώτη φορά δεν την είδα ολόκληρη, ταράχθηκα γιατί πρώτη φορά είδα στην οθόνη κάτι και είπα: “να, βλέπετε; αυτό ακριβώς κάνω”.

»Το να μάθετε να αρθρώνεται καλά, όμως, είναι μια παρανυχίδα. Όταν πάμε να ακούσουμε έναν ομιλητή ή κάποιον στη σκηνή –ακόμα και ισολογισμούς να λέει– δεν ενδιαφερόμαστε μόνο για αυτό που έχει να μας πει, καλά αρθρωμένο έστω, αλλά να δούμε τι νιώθει, αυτό είναι που κάνει οποιοδήποτε κείμενο να περνάει ή να μην περνάει στο κοινό. Και θέλει θάρρος να ανοίξεις, να απογυμνωθείς και να βρεθείς ευάλωτος μπροστά στον κόσμο. Όχι για να τον νικήσεις, αλλά για να μοιραστείς μαζί του ό,τι αισθάνεσαι».

Είναι μάθημα ζωής αυτό, καταλάβατε; Και 1 εκ. άνθρωποι να μαζευτούν εδώ έξω και να μας πουν ότι κακώς κάνουμε αυτό που κάνουμε, εμείς πρέπει να εξακολουθήσουμε να το υπερασπιζόμαστε

— Να πούμε και για την αναπνοή, στους μαθητές σου διδάσκεις πώς να αναπνέουν από το διάφραγμα.

«Οι άνθρωποι αναπνέουν ψηλά, στο στήθος, επειδή φοβούνται ένα πράγμα όσο τον θάνατο: την απόρριψη. Μήπως γελοιοποιηθούν. Ο φόβος της απόρριψης βάζει ένα στρώμα πάνω τους, σαν τη φλούδα του κρεμμυδιού, και δεν αφήνει να φανεί αυτό που στην πραγματικότητα είναι. Όσο αφαιρούμε φλούδες, τόσο πλησιάζουμε τον πραγματικό μας εαυτό και βρίσκουμε τη φυσική μας φωνή. Ζούμε σε κοινωνίες ανθρώπων και είναι φυσικό να θέλουμε οι άλλοι να έχουν καλή γνώμη για εμάς, το θέμα είναι τι κάνουμε γι’ αυτό. Απαρνούμαστε τον εαυτό μας; Θέλουμε να τους ευχαριστήσουμε όλους; Έτσι όμως οδηγούμαστε πολύ μακριά από τον αληθινό μας εαυτό.

»Εμείς στα μαθήματα ψάχνουμε τη φυσική μας φωνή, και αν σας πρότεινα δύο βιβλία θα ήταν το “Εγχειρίδιον” του Επίκτητου και το “Γράμματα σε ένα νέο ποιητή” του Ράινερ Μαρία Ρίλκε, που έχουν να κάνουν με το πώς υπερασπίζεσαι αυτό που είσαι κόντρα στη γνώμη οποιοδήποτε και πώς ακολουθείς τον δρόμο της καρδιάς σου. Είναι αυτό που λέει το ωραίο τραγούδι του Sting, “Englishman in New York”. Be yourself no matter what they say. Είναι μάθημα ζωής αυτό, καταλάβατε; Και 1 εκ. άνθρωποι να μαζευτούν εδώ έξω και να μας πουν ότι κακώς κάνουμε αυτό που κάνουμε, εμείς πρέπει να εξακολουθήσουμε να το υπερασπιζόμαστε. Έχει κόστος αυτή η θεώρηση των πραγμάτων; Τεράστιο. Μπορεί να μείνετε χωρίς φίλους. Μπορεί να χάσετε οπαδούς και ακόλουθους. Ας είναι. Η φωνή, λοιπόν, δεν είναι μόνο θέμα άρθρωσης, πρέπει να αναζητήσεις αυτό που υπάρχει μέσα σου και να έχεις το θάρρος να το εκφράσεις. Τότε θα έρθεις πιο κοντά στον αληθινό σου εαυτό.

— Το λες συχνά και είναι τρομερό αν το συνειδητοποιήσεις: «Οι άνθρωποι δαπανούμε τις ζωές μας στο να αποκρύπτουμε και όχι στο να εκφράζουμε ποιοι είμαστε».

«Γιατί φοβόμαστε ότι κάποιος θα καταλάβει πόσο λίγοι είμαστε και πόσο ανεπαρκείς. Και εγώ καμιά φορά νιώθω άδειος, χωρίς ήχο όπως λέει και πάλι ο Σαββόπουλος, αλλά στρέφομαι στην τέχνη μου, στα διαβάσματά μου και στη δουλειά με το σώμα μου και βρίσκω ξανά τα πατήματά μου. Σε αυτό μοιάζουμε πάρα πολύ όλοι οι άνθρωποι και όταν το καταλαβαίνουμε είναι ανακουφιστικό. Να ξέρετε ότι οτιδήποτε έχει κάνει και έχει αισθανθεί άνθρωπος είστε δυνητικά ικανή να το κάνετε και να το αισθανθείτε, αν δοθούν οι συνθήκες. Στην ανθρώπινη φύση υπάρχει όλη η παλέτα, από τα πιο σπουδαία και λεπτά, μέχρι τα πιο ποταπά και χονδροειδή. Το θέμα είναι η παιδεία πού θα σε στρέψει. Και δυστυχώς η παιδεία πάσχει.

»Υπάρχει τρομερή λεξιπενία, γιατί δεν μιλήσαμε καθόλου για τις λέξεις – κι αν δεν έχετε λεξιλόγιο δεν μπορείτε ούτε να σκεφτείτε. Η έλλειψη παιδείας σημαίνει δυσκολία να εκφράσει κάνεις αυτό που νιώθει με λέξεις, και έτσι εξηγούνται πολλά από τα πράγματα τα οποία βλέπετε να συμβαίνουν, όπως η βία. Ευτυχώς υπάρχουν θύλακες ανθρώπων και μέσα εκεί προσπαθεί ο καθένας να βρει τη συνομοταξία του για να μπορέσει να υπάρξει. Καθότι τους γονείς δεν μπορούμε να τους διαλέξουμε, ο σύζυγος, ο εραστής, ο φίλος, ο δάσκαλος πρέπει να έχουν ένα χαρακτηριστικό: πρέπει να σε βοηθούν να πραγματώσεις τα όνειρά σου, αλλιώς δεν κάνουν για σένα. Στα αγγλικά λένε: For those who know no explanation is necessary. For those who don’t, no explanation will suffice».

Τα υπόλοιπα, στο μάθημα.