Στέφανος Πατάκης: Η μεγάλη περιπέτεια ενός Λεξικού

Το Μεγάλο Λεξικό Νεοελληνικής Γλώσσας των εκδόσεων Πατάκη επιτέλους έχει παραδοθεί στο κοινό. Αυτό σημαίνει πως έχει τελειώσει; Δεν θα μπορούσε. Γιατί όταν ένας έφηβος 77χρονος, ο Στέφανος Πατάκης, παλεύει με κάτι τόσο ζωντανό όπως η ελληνική γλώσσα, τα 20 χρόνια δουλειάς για την υλοποίησή του δεν θα μπορούσαν παρά να είναι μόνο η αρχή.

Δίνει σπάνια συνεντεύξεις κι αν είσαι από τους τυχερούς δεν θέλεις να σταματήσεις να μιλάει. Στη διάρκεια της κουβέντας μας σηκώθηκε τουλάχιστον τρεις φορές να μου φέρει λεξικά από το γραφείο του και διάβαζε χωρίς γυαλιά. Στην αφήγησή του, είτε σε ό,τι είχε να κάνει με τη ζωή του είτε με τη δημιουργία του Λεξικού, διακρίνεις κάτι από την αυστηρότητα εκείνου του καθηγητή που, όταν χρόνια μετά τον μνημονεύσεις, καταλήγεις με την παραδοχή «ναι, αλλά από αυτόν έμαθα». Πριν μιλήσουμε για το Λεξικό, θέλησα να συμπληρώσω το (βιογραφικό) λήμμα: Στέφανος Πατάκης.

«Ο πατέρας μου ήταν Ούγγρος. Το επώνυμο Πάτακης στην Ουγγαρία είναι πολύ συνηθισμένο, κάτι σαν το δικό μας Παπαδόπουλος. Στην Ελλάδα το τόνισε στην παραλήγουσα, αν και δεν έμαθα ποτέ το λόγο. Ήταν μηχανικός στα καράβια, δεν τον σήκωσε η θάλασσα κι έτσι φτάνοντας στην Πάτρα έπιασε δουλειά, αν θυμάμαι καλά, σε μια χαρτοποιία. Στο Αίγιο γνώρισε και ερωτεύτηκε την αδελφή της μητέρας μου. Όμως στη διάρκεια του αρραβώνα η κακομοίρα πέθανε. Η γιαγιά μου, έχοντας 15 παιδιά, του πρότεινε να παντρευτεί τη μητέρα μου κι αυτός δέχτηκε. Εγώ είμαι το τελευταίο από τα 5 παιδιά και δυστυχώς σήμερα ζούμε μόνο ο μεγαλύτερος αδελφός μου κι εγώ. 

Ο πατέρας μου μέχρι που να πεθάνει δεν μίλησε ποτέ καλά ελληνικά. Έως και τα γένη μπέρδευε − έλεγε “το Ελένη”. Ούτε η μητέρα μου ήταν κάποια γραμματιζούμενη − μέχρι το δημοτικό είχε φτάσει. Εγώ πάλι βρέθηκα με έφεση στα γράμματα και καλός μαθητής... Στο Γυμνάσιο πάντως ήταν που ένιωσα πως άλλαξε ο κόσμος. Είχα διαβάσει πως ο Ξενόπουλος, όταν ήταν παιδί, είχε δημιουργήσει ένα λογοτεχνικό περιοδικό, το οποίο και έγραφε μόνος του. Τον μιμήθηκα και στην Πρώτη Γυμνασίου έβγαλα κι εγώ το δικό μου. Στη δεύτερη σελίδα μάλιστα αναγράφεται “Εκδότης: Στέφανος Πατάκης”. Αυτό δεν σημαίνει πως από τότε είχα βάλει στο μυαλό μου ότι θέλω να γίνω εκδότης. Εγώ έγραφα τα κείμενα και ένας συμμαθητής έκανε την εικονογράφηση. Έχω ξεχάσει πώς το είχα ονομάσει, αν κι έχω κάποια αντίτυπα στο σπίτι και καμιά φορά με φίλους από τα παλιά τα ξεφυλλίζουμε και γελάμε. Έγραφα για ό,τι με απασχολούσε. Τα περισσότερα κείμενα ήταν επηρεασμένα από τον Παπαδιαμάντη. 

Το ’57 έδωσα εξετάσεις στο Πανεπιστήμιο και πέρασα Φιλολογία. Τότε δίναμε ξεχωριστές εξετάσεις για κάθε σχολή, που σημαίνει πως μπορούσες να περάσεις σε όσες σχολές ήθελες. Είχα περάσει Αθήνα και Θεσσαλονίκη. Επειδή ήθελα να φύγω μακριά από τους δικούς μου προτίμησα τη Θεσσαλονίκη. Εκεί είχα απίστευτους καθηγητές που με μεταμόρφωσαν σε δημοτικιστή. Κακριδής, Καψωμένος... Έχω ακόμα τις σημειώσεις μου από τότε. Δεν άντεξα όμως τη Θεσσαλονίκη, τόσο εξαιτίας του κρύου όσο και του επαρχιωτισμού της πόλης. Έτσι συνέχισα τις σπουδές μου στην Αθήνα. Το κακό ήταν πως η εδώ σχολή ήταν το τίποτα σε σχέση με τη σχολή της Θεσσαλονίκης.

Τελειώνοντας δούλεψα σε ιδιωτικά σχολεία –από νυχτερινό έως το Κολλέγιο Αθηνών– και παράλληλα σε φροντιστήρια. Απίστευτες εμπειρίες, αλλά και πολλές περιπέτειες. Δουλεύοντας στην εκπαίδευση συνειδητοποίησα την ανάγκη για τη συγγραφή βοηθημάτων. Η έκδοσή τους έκανε πάταγο. Επισήμως οι εκδόσεις Πατάκη ξεκίνησαν το ’74. Το “Λεξικό ρημάτων της Αρχαίας Ελληνικής” είχε κυκλοφορήσει πριν τη δημιουργία τους και κατόπιν εντάχτηκε σε αυτές. Νομίζω, είναι το best seller ελληνικής εκδοτικής εταιρείας. Έχει πουλήσει περισσότερα από 700.000 αντίτυπα και συνεχίζει να πουλάει. Το ’81 βγήκαν τα πρώτα παιδικά στις εκδόσεις μας και κάπου το ’92 ξεκίνησε η ενήλικη λογοτεχνία. 

Από τις πρώτες μου αγάπες ήταν η λογοτεχνία του ’30, ο Σολωμός, ο Παλαμάς, αλλά και ξένοι συγγραφείς, όπως ο Ντοστογιέφσκι, τον οποίο πρωτοδιάβασα στα γαλλικά. Κανένα βιβλίο ξένου συγγραφέα δεν το διαβάζω στα ελληνικά. Ακόμα και αν δεν γνωρίζω τη γλώσσα του προτιμώ να τον διαβάσω στα αγγλικά. Ίσως γιατί δεν θέλω την οικειοποίηση που φέρνει η γλώσσα μου. Επιπλέον, μου δίνεται η ευκαιρία να ελέγχω τους μεταφραστές του εκδοτικού οίκου μας (χαμογελάει).  

Από μικρός θυμάμαι, επίσης, να έχω δίπλα μου λεξικά. Πίσω από το γραφείο μου έχω ακόμη την πρώτη έκδοση του λεξικού του Δημητράκου. Ο λόγος είναι και συναισθηματικός. Μου το είχε κάνει δώρο, όταν ήμουν Γυμνάσιο, ο δεύτερος ηλικιακά αδελφός μου – υπάρχει στην πρώτη σελίδα του πρώτου τόμου η αφιέρωσή του. 

Ξέρετε, όταν θέλουμε να προσλάβουμε έναν υπάλληλο το ανακοινώνουμε μέσω μιας αγγελίας. Πολλές φορές ανταποκρίνονται έως και 300 άτομα. Από όλα τα βιογραφικά καταλήγουμε συνήθως σε 15. Αυτοί περνούν από ένα τρίωρο γραπτό τεστ. Ζήτημα να μείνουν δύο, τους οποίους και συναντάω. Θυμάμαι, λοιπόν, κάποιον που έγραφε στο βιογραφικό του πως γνωρίζει καλά αγγλικά. Καταπιανόμενος με τη συγγραφή του Λεξικού αυτό που συνειδητοποίησα πάρα πολύ καλά είναι πόση άγνοια της γλώσσας έχουμε και τον ρώτησα ποιο λεξικό έχει. Μου απάντησε πως δεν χρησιμοποιεί κανένα γιατί δεν το έχει ανάγκη! Βγήκα από τα ρούχα μου. Πώς είναι δυνατόν να λέει ένας νέος άνθρωπος κάτι τέτοιο;»

Όταν ξεκινήσατε το Λεξικό γνωρίζατε σε τι είδους περιπέτεια θα μπλέκατε;

Πριν από είκοσι χρόνια, αν και δεν ήμουν τόσο αδαής αφού είχα συντονίσει τη δημιουργία άλλου τύπου λεξικού, πίστευα πως θα ήταν κάτι εύκολο. Στην πορεία αντιλήφθηκα πόσο λάθος εκτίμηση ήταν. Ξεκίνησα με εξωτερικούς συνεργάτες, αλλά και με ανθρώπους που δούλευαν ως υπάλληλοι γι’ αυτόν το σκοπό. Προέκυψαν πολλές συγκρούσεις. Στην αρχή είχα τον εποπτικό ρόλο, αλλά εδώ και δέκα χρόνια δουλεύω εντατικά σε αυτό γράφοντας και λήμματα. Δεν θα μπορούσε να γίνει διαφορετικά.

Τόσα χρόνια παραμείνατε πιστοί στην πρωταρχική λογική για το πώς θα γράφονται τα λήμματα;

Ξεκινήσαμε θέλοντας να δημιουργήσουμε ένα απλό λεξικό, αλλά στη συνέχεια αποφασίσαμε κάθε λήμμα να ενισχύεται με περισσότερα από ένα παραδείγματα είτε αυτά προέρχονται από την ελληνική γραμματεία είτε από την Ιστορία, από έναν πολιτικό λόγο για παράδειγμα, που έχει αφήσει τα ίχνη του στη ζωή του τόπου. Επιπλέον, προσπαθούμε να βρούμε όλες τις σημασίες μιας λέξεως. Προχθές είχαμε ώρες πάνω στο ρήμα «βιαιοπραγώ». Θα έπρεπε να κρατήσουμε μόνο την έννοια της βίαιης πράξης προς κάποιον ή να συμπεριλάβουμε και μια βίαιη πράξη προς ένα αντικείμενο ή το βιασμό;

Όποιος χρησιμοποιεί παρά πάνω από ένα λεξικά, που έχουν εκδοθεί σχεδόν ταυτόχρονα, δεν είναι λίγες οι φορές που παθαίνει σύγχυση καθώς βλέπει διαφορές στην ορθογραφία.

Είναι εθνικά απαράδεκτο να έχει κάθε λεξικό τη δική του ορθογραφία κι εδώ την ευθύνη φέρει το κράτος. Δεν μπορώ να βλέπω το αγόρι σε λεξικό να είναι γραμμένο με ωμέγα. Μπορεί να έχει μια ετυμολογική λογική, αλλά έτσι γραμμένο δεν ξέρω πώς να το χαρακτηρίσω...  Στο Λεξικό μας φέρουμε την ευθύνη για τη δική μας ορθογραφία και όχι για την ορθογραφία των παραδειγμάτων που χρησιμοποιούμε, την οποία και κρατάμε ως έχει. Εξάλλου στα παραδείγματα μπορείς να διαβάσεις και αποσπάσματα γραμμένα σε διάλεκτο. Το δικό μας Λεξικό είναι περιγραφικό και όχι ρυθμιστικό. Κάθε πρωί ερχόμαστε με τη γυναίκα μου στο γραφείο ακούγοντας στο αυτοκίνητο ραδιόφωνο. Εννιά στις δέκα φορές ακούμε οι δημοσιογράφοι να λένε «συζητώνται» και όχι «συζητούνται». Τυπικά ο πρώτος «τύπος» είναι λάθος. Επιλέγουμε να γράψουμε πως το σωστό είναι «συζητούνται», αλλά πως πολλοί χρησιμοποιούν το «συζητώνται» κι ας θεωρείται λάθος. Στο λήμμα «διαρρέω» στο Λεξικό μας σήμερα γράφουμε πως χρησιμοποιείται και το «διαρρέεται η πληροφορία». Πριν από 5 χρόνια δεν ήθελα ούτε να το ακούσω. Η γλώσσα εξελίσσεται. Αυτό πρέπει να το δεχτούμε. Γι’ αυτό στο Λεξικό μας θα βρεις και λέξεις αγγλικές που έχουν περάσει στο λεξιλόγιό μας, ιδιωματικές, αργκό, αλλά και φράσεις αρχαιότερες της νεοελληνικής που επισήμως εμφανίζεται για πρώτη φορά σε κείμενα το 10ο αι., οι οποίες ακόμη χρησιμοποιούνται.

Πόσοι είναι οι συνεργάτες και πώς το δουλεύετε;

Οι συνεργάτες είναι γύρω στους εκατόν πενήντα. Όλοι τους ειδικοί επιστήμονες και ο καθένας έπαιρνε τα λήμματα που σχετίζονται με την επιστήμη του. Ο βιολόγος τα πουλιά, ο γιατρός τα της ειδικότητάς του κ.λπ. Εγώ ανέλαβα τα ρήματα. Σήμερα που μιλάμε το «Α» έχει κατά 95% φτάσει σε τελικό στάδιο, όπως και το «Ω» ή το «Τ». Από τα 81.290 λήμματα που υπολογίζαμε να μπουν στην πρώτη έκδοση, τέλη Οκτώβρη τα 72.090 βρίσκονταν σε προτελικό στάδιο. Αυτός ο αριθμός αλλάζει καθημερινά. Σκεφτείτε πως εκτός από τα ήδη επεξεργασμένα λήμματα έχουμε και άλλα με τα οποία δεν έχουμε ακόμα καταπιαστεί. Το Λεξικό μας θα ανανεώνεται διαρκώς και ευτυχώς πλέον υπάρχουν οι άνθρωποι που θα μπορούν να το συνεχίσουν και όταν εγώ φύγω από τη ζωή. (χαμογελάει)

Αν το τυπώνατε σε πόσους τόμους θα κυκλοφορούσε; (Πηγαίνει στο γραφείο του και μου φέρνει δύο τόμους-δοκίμια αφιερωμένους μόνο στο «Α». Φυλλομετρώ τις αντίστοιχες σελίδες σε ένα λεξικό που ήδη κυκλοφορεί. Το Λεξικό του Πατάκη έχει 2.240 σελίδες περισσότερες από το άλλο.)

 Όπως βλέπετε, είναι γεμάτα πόστιτ με τις αλλαγές και τις διορθώσεις που έπρεπε να γίνουν και έγιναν. 

Αυτή τη στιγμή μπορεί ο καθένας να το συμβουλευτεί;

Το Λεξικό θα διατίθεται στο κοινό συνδρομητικά. Τρεις μήνες είναι που έχει ανέβει στο διαδίκτυο. Αυτή τη στιγμή δεν υπάρχει καμία οικονομική υποχρέωση από μέρους του χρήστη, αφού ακόμα δουλεύουμε σε πειραματικό πλαίσιο. Όποιος επιθυμεί μπαίνει και του δίνουμε έναν κωδικό για να μπορεί να περιηγηθεί. Χρησιμοποιήσαμε την πιο εξελιγμένη ηλεκτρονική βάση που παρέχει τη δυνατότητα κάποιος να κάνει αναζήτηση ζητώντας, για παράδειγμα, τον κατάλογο εξειδικευμένων λημμάτων (όπως βοτανολογία) και θα του βγάλει όλες τις σχετιζόμενες λέξεις, αναζητώντας τα αντίθετα κ.ά. Μπορεί να βρει τη λέξη ακόμα κι αν την έχει γράψει λάθος ή και να καταθέσει σε ειδικό χώρο την άποψή του ή το σχόλιασμό του. Ακόμα και γράφοντας μια λέξη με λατινικούς χαρακτήρες, αν χρησιμοποιείται στην ελληνική καθομιλουμένη, μπορεί να τη βρει. Κάποιος μπορεί να γράψει fax ή φαξ και να βγάλει το λήμμα. 

---

Επιστρέφοντας στο σπίτι, κρατώντας το αινιγματικό χαμόγελό του αντί απάντησης στην επισήμανσή μου «είστε αποδεδειγμένα οπαδός του Διαφωτισμού, κύριε Πατάκη», γράφτηκα συνδρομητής. Έλαβα ένα email με ένα σημείωμα από τον ίδιο. Σας μεταφέρω το απόσπασμα, που μας θέλει συνοδοιπόρους στην περιπέτεια της γλώσσας μας: «...Ζητάμε να χρησιμοποιήσετε το Λεξικό. Να έρχεστε σε επαφή μαζί μας. Να μας ζητάτε εξηγήσεις, να μας διορθώνετε (προπαντός αυτό), να μας προτείνετε, ακόμα, και αυτό θα ήταν για μας μεγάλη τύχη, να μας βοηθάτε με τις γνώσεις σας υποδεικνύοντας νέα λήμματα, πρόσθετα ή βελτιωμένα ερμηνεύματα σε υπάρχοντα λήμματα, φράσεις, παραδείγματα από τη δική σας πείρα, το δικό σας έργο. Και φαντάζομαι ότι θα έχετε καταλάβει απ’ όσα παραπάνω γράφονται ότι επιζητούμε κάτι ακόμα, για μας σημαντικότατο, δηλαδή την ηθική σας ενίσχυση...». 

Πατήστε εδώ για το Μεγάλο Λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας των εκδόσεων Πατάκη.