160 χρόνια από τη γέννηση του ποιητή, το Αρχείο Καβάφη που μόλις εγκαινιάστηκε στην οδό Φρυνίχου στρέφει το βλέμμα μας στον κόσμο του μεγάλου Αλεξανδρινού
Αρχείο Καβάφη: πάνω από 2.000 τεκμήρια και προσωπικά αντικείμενα του ποιητή στην Πλάκα από το Ίδρυμα Ωνάση
Η βελούδινη πολυθρόνα και το γραφείο του, το κομπολόι και η ασημένια ταμπακιέρα με χαραγμένα τα αρχικά του, οι βαρύτιμες κομόδες και τα ανατολίτικα τραπεζάκια από ξύλο και φίλντισι, τα ιαπωνικά βάζα Σατσούμα που συνέλλεγε και έξι προσωπογραφίες από σύγχρονούς του καλλιτέχνες, το περίφημο «Επέστρεφε» στην πρώτη έκδοση των ποιημάτων του αλλά και αντίγραφα από επιστολές και ημερολογιακές σημειώσεις. Εκατόν εξήντα χρόνια μετά τη γέννησή του Κωνσταντίνου Π. Καβάφη, αντικείμενα που τον συντρόφευσαν στην καθημερινότητά του αλλά και τα πνευματικά του ίχνη αποκτούν μια νέα «στέγη» στην καρδιά της Αθήνας, σε μια πόλη που τον γοήτευε και έβλεπε ως εφαλτήριο της ποιητικής του αναγνώρισης.
«Σε ένα κτίριο που θα μπορούσε να βρίσκεται στην Αλεξάνδρεια, γιατί ανήκει στην ίδια εποχή και στην ίδια αρχιτεκτονική παράδοση, προσπαθήσαμε να δώσουμε την αίσθηση από τις “κάμαρες” όπου ζούσε, με τα έπιπλά του και τα ποιήματά του. Ο στόχος δεν είναι να γίνει ένα “μουσείο”, αλλά ο επισκέπτης να πάρει μια εικόνα του πνευματικού και υλικού βίου του ποιητή. Να δημιουργηθεί ένα τοπόσημο απ’ όπου θα εκπέμπεται η διαρκής ευαισθησία της ποίησης ενός λογοτέχνη διαχρονικά σύγχρονου, πολιτικού, αισθησιακού, εμβριθή και πάντα επίκαιρου», αναφέρει συστήνοντάς μας την πρωτοβουλία ο πρόεδρος του Ιδρύματος Ωνάση, Αντώνης Παπαδημητρίου. «Ο Καβάφης είναι άχρονος. Θα πρέπει να τον φέρουμε στον χρόνο τον δικό μας, στο σήμερα, ώστε να αφορά όχι μόνο εμάς αλλά και τους επόμενους όπως και άλλους λαούς».
Αλεξανδρινός κι ο ίδιος και λάτρης του καβαφικού έργου, υπήρξε πρωτεργάτης αυτού του εγχειρήματος που ξεκίνησε πριν από έντεκα χρόνια, όταν το Ίδρυμα απέκτησε το προσωπικό και λογοτεχνικό αρχείο του Καβάφη, με χειρόγραφα ποιημάτων, έντυπες αυτοσχέδιες εκδόσεις, πεζά κείμενα, αλληλογραφία και φωτογραφικό υλικό, διασφαλίζοντας έτσι την παραμονή του στην Ελλάδα και αποτρέποντας τον ενδεχόμενο κατακερματισμό του. Το 2019 ολοκληρώθηκε η ψηφιοποίηση που το κατέστησε προσβάσιμο σε όλους και από τις 21 Νοεμβρίου 2023 στην Φρυνίχου 16 στην Πλάκα έρχεται να προστεθεί ένα ακόμα σημείο αναφοράς στον χάρτη των αναγνωστών και των ερευνητών της δουλειάς του.
Αρχείο Καβάφη: το κτίριο και η έκθεση στη Φρυνίχου 16
Σ’ ένα διατηρητέο με εκλεκτικιστικά στοιχεία, χτισμένο το 1910, στην Πλάκα, πλάι στο Θέατρο Τέχνης Καρόλου Κουν, μας υποδέχτηκε το Αρχείο Καβάφη. Την αναμόρφωσή του και την έκθεση στις τρεις ψηλοτάβανες αίθουσες του ισογείου υπογράφουν οι αρχιτέκτονες Εύα Μανιδάκη και Θανάσης Δεμίρης του Flux-office.
«Πρόθεσή μας ήταν να μη δημιουργήσουμε μια αναπαράσταση. Οπότε, αυτό που μας ενδιέφερε ήταν να κάνουμε μια καινούρια αφήγηση, που να είναι ανοιχτή στον επισκέπτη μέσα από τα εκθέματα και τις γειτνιάσεις. Κεντρική ιδέα του σχεδιασμού είναι η δημιουργία μιας αποσπασματικής δεύτερης επιδερμίδας πάνω στο υφιστάμενο κτίριο. Καθένα από τα αντικείμενα γίνεται κομμάτι μιας νέας αφήγησης. Οι τρεις χώροι λειτουργούν περισσότερο σαν ένα δοχείο μνήμης της προσωπικής ζωής του ποιητή. Τη σχέση του με το φως, τη σκιά, τις υφές, τα χρώματα κ.λπ.», αναφέρουν χαρακτηριστικά.
Μέσα από μια παλέτα του γκρίζου και του προσφιλούς στον ποιητή πράσινου επιχειρούν να ζωντανέψουν αποχρώσεις που αποπνέουν οι στίχοι του, τις αντανακλάσεις του δειλινού και την αίσθηση των υποφωτισμένων γωνιών που τόσο του άρεσε να δημιουργεί στο χωρίς ηλεκτρικό ρεύμα διαμέρισμα της οδού Λέψιους. Άλλωστε, το δημιουργικό δίδυμο έχει επιμεληθεί και την αποκατάσταση της οικίας του στην Αλεξάνδρεια, που διαχειρίζεται το Ελληνικό Ίδρυμα Πολιτισμού και αναμένεται να εγκαινιαστεί την άνοιξη.
Η εκθεσιακή διαδρομή διαυγής και ευσύνοπτη ανοίγει παράθυρα σε διαφορετικές πτυχές μιας θρυλικής πορείας, με συλλογές τεκμηρίων που κατά περίπτωση θα μπορούν να εμπλουτίζονται και να ανανεώνονται.
Στην πρώτη αίθουσα προσωπικά αντικείμενα του ποιητή από την κατοικία του μαρτυρούν την αισθητική του και αναδεικνύουν σχέσεις καταγωγικές. Το φωτογραφικό πορτρέτο της Κωνσταντινουπολίτισσας μητέρας του Χαρίκλειας, το γένος Φωτιάδη, αλλά και του αδελφού του Αλέξανδρου, με τον οποίο πραγματοποίησε το πρώτο του ταξίδι στην Αθήνα το 1901· ένα ακριβές αντίγραφο από τα χαρακτηριστικά στρόγγυλα γυαλιά του με σκελετό από ταρταρούγα·τα τσιγάρα Irma που προτιμούσε· το φωτιστικό που κοσμούσε το γραφείο του· λογής λογής κηροπήγια.
Τα μόνα αντικείμενα που δεν άγγιξε ποτέ, αλλά εκτίθενται, είναι η νεκρική μάσκα του και η πρώτη έκδοση των ποιημάτων του, σε φιλολογική επιμέλεια Ρίκας Σεγκοπούλου και εικονογράφηση Τάκη Καλμούχου, η οποία τυπώθηκε το 1935, μετά τον θάνατό του.
Συνδέοντας τον τόπο κατοικίας με την έδρα του Αρχείου, η επόμενη αίθουσα είναι αφιερωμένη στην Αθήνα του Καβάφη. Κάπως αμφιλεγόμενη η σχέση του με την ελλαδική πρωτεύουσα, που επισκέφθηκε τέσσερις φορές, από τα συναρπαστικά και γεμάτα ανακαλύψεις ταξίδια του 1901 και του 1903 μέχρι τις δύσκολες παραμονές που συνδέθηκαν με τον θάνατο του αδελφού του Αλέξανδρου (το 1905) και με τη δική του ασθένεια, το 1932 πια, όταν είχε διαγνωσθεί με καρκίνο στον λάρυγγα.
Πόση συγκίνηση να μπορείς να χαϊδέψεις με το βλέμμα πυκνές ημερολογιακές σημειώσεις και τα σημειώματα που έγραφε όταν, έχοντας υποβληθεί σε τραχειοτομή, είχε χάσει τη φωνή του («Επιτέλους θα επανέρθει η φωνή, αλλά μπορεί ν’ αργήσει»). Αλλά και να διαβάζεις επιστολές και αφιερώσεις ονομαστών δημιουργών οι οποίοι του απευθύνονται με αγάπη και θαυμασμό. Τα λόγια του 30χρονου αρχιμουσικού και συνθέτη Δημήτρη Μητρόπουλο καθώς του ζητά, με την ευανάγνωστη καλλιγραφία του, γαλλικές μεταφράσεις ποιημάτων του ώστε να συνοδεύσουν μουσικές συνθέσεις του· τη συγκίνηση του Άγγελου Σικελιανού για τα ποιήματα που του έστειλε· τον Γρηγόριο Ξενόπουλο, που με το κριτικό του σημείωμα τον εισήγαγε στον κόσμο των ελληνικών γραμμάτων, να τον ρωτά για τυχόν καινούργια έργα του.
Ένα σατιρικό σκίτσο του 1925, από το περιοδικό Φιλική Εταιρεία, που απεικονίζει την «αποθέωση» του Καβάφη, έρχεται να αναδείξει την περίπλοκη σχέση του με το αθηναϊκό λογοτεχνικό κατεστημένο ώσπου να κερδίσει την καθιέρωση στο τέλος της ζωής του –έχοντας καλλιεργήσει εντωμεταξύ στρατηγικές συμμαχίες.
Με φως και χρώμα θα έκλεινε η πορεία μας στο μικρό σύγχρονο αναγνωστήριο. Εδώ όπου βιβλιόφιλοι και μελετητές μπορούν να εντρυφήσουν στα γραπτά του με φόντο τα πορτρέτα του που φιλοτέχνησαν έξι γνωστοί καλλιτέχνες (Νίκος Εγγονόπουλος, ο David Levine, Γιώργος Ιωάννου, Σωτήρης Σόρογκας, Άρια Κομιανού, Γιάννης Κυριακίδης) αλλά και ζωγραφικά στιγμιότυπα της ζωής στην Αλεξάνδρεια της εποχής του. Στην πλαϊνή αυλή, μάλιστα, δημιουργείται ένας μικρός κήπος με φυτεύσεις που εμπνέονται από την Αλεξάνδρεια ή από λουλούδια που περιγράφονται στα έργα του ποιητή.
Μια σφαλιστή πόρτα μας χώριζε από αρχειοστάσιο, εκεί όπου είδαμε –και νιώσαμε από τη δροσιά– να φυλάσσονται σε ειδικές συνθήκες το λογοτεχνικό και το προσωπικό αρχείο του, ανάμεσά τους και 966 βιβλία που περιλαμβάνονταν στη βιβλιοθήκη του, ορισμένα από αυτά άκοπα.
Αρχείο Καβάφη: από την Αλεξάνδρεια στην Πλάκα και τον (ψηφιακό) κόσμο
Δύο χιλιάδες και πλέον τεκμήρια αριθμεί το καβαφικό αρχείο που το Ίδρυμα Ωνάση απέκτησε από τον γιο του καθηγητή Γ. Π. Σαββίδη, Μανόλη, και εμπλουτίζει με νέες προσθήκες. Τα αυθεντικά έπιπλα και διακοσμητικά αντικείμενα του ποιητή μετέφεραν στην Ελλάδα ο Αλέκος και η Ρίκα Σεγκοπούλου, οι άμεσοι κληρονόμοι του, και κατόπιν διατηρούσαν μέλη της οικογένειας Τρεχαντζάκη. Η γνωριμία του Αντώνη Παπαδημητρίου μαζί τους, στο πλαίσιο της δραστηριοποίησής τους στον Σύνδεσμο Αιγυπτιωτών, έδωσε την ευκαιρία να βρουν κι αυτά τη θέση τους στο κτίριο της οδού Φρυνίχου, λίγα βήματα από τα γραφεία του Ιδρύματος Ωνάση.
Τα τελευταία χρόνια το Ίδρυμα με οδηγό μια «ολιστική προσέγγιση» έχει σχεδιάσει ποικίλα προγράμματα για να αναδείξει την δημιουργική κατάθεση του Καβάφη και τον αντίκτυπό της έως σήμερα –εκπαιδευτικά προγράμματα και υλικά αλλά και το Διεθνές Θερινό Σχολείο Καβάφη. Μάλιστα, τον περασμένο Απρίλιο το φεστιβάλ «Archive of Desire» στη Νέα Υόρκη έφερε διάσημους καλλιτέχνες και διανοούμενους σε επαφή με το καβαφικό έργο.
Κάποιες από αυτές τις δράσεις θα έχουμε την ευκαιρία να δούμε με αφορμή τα εγκαίνια του νέου χώρου. Έτσι, για ένα χρόνο θα είναι διαθέσιμη για προβολή από το onassis.org η μουσική βραδιά «Waiting for the Barbarians» για την οποία δημιούργησαν νέες συνθέσεις ονομαστοί καλλιτέχνες, ανάμεσά τους η Laurie Anderson, ο Rufus Wainwright, η Helga Davis και ο Πέτρος Κλαμπάνης. Ενώ έως τις 26 Νοεμβρίου, φιλοξενείται στην γειτονική Ωνάσειο Βιβλιοθήκη η ατμοσφαιρική περφόρμανς «Constantinopoliad», μια περιπλάνηση στον κόσμο και την εποχή του ποιητή με αφετηρία τις κενές και σκισμένες σελίδες του ημερολογίου που κράτησε όταν με την οικογένειά του έφυγαν εσπευσμένα από την Αλεξάνδρεια.
8°
