Οι Πύλες στο παλιό Καπνεργοστάσιο, μια άλλη διάσταση στη Λένορμαν

Μια πολύ ζεστή καλοκαιρινή ημέρα στις αρχές του περασμένου Ιουλίου αναφέρθηκε σε μια παρέα η νέα διεθνής έκθεση σύγχρονης τέχνης του Οργανισμού ΝΕΟΝ, με τίτλο “Portals”, που είχε μόλις ανοίξει τις δικές της πύλες στο κτίριο του πρώην Δημόσιου Καπνεργοστασίου και νυν Βιβλιοθήκης και Τυπογραφείου της Βουλής, επί της οδού Λένορμαν στον Κολωνό. Η είσοδος ήταν δωρεάν, με ηλεκτρονική κράτηση θέσης και με συνοπτικές διαδικασίες προλάβαμε το τελευταίο διαθέσιμο slot εκείνης της ημέρας και είδαμε τον ήλιο να δύει πάνω στα εκθέματα και να μεταμορφώνει ένα ράθυμο, καλοκαιρινό απόγευμα σε μια μέρα που άξιζε να τη ζήσουμε. Υποσχεθήκαμε να επιστρέψουμε με περισσότερο χρόνο στη διάθεσή μας και θυμόμασταν αυτήν την υπόσχεση κάθε φορά που βλέπαμε κάποιον φίλο να ανεβάζει στο Instagram τη χαρακτηριστική Πύλη του Παλιού Καπνεργοστασίου - σημάδι ότι o word-of-mouth δίαυλος είχε κάνει πάλι καλά τη δουλειά του και έφερε πολύ κόσμο στην καρδιά μιας από τις πιο παρεξηγημένες γειτονιές της Αθήνας.

Όταν επιστρέφεις στην έκθεση «Portals | Πύλη», μια σύμπραξη της Βουλής των Ελλήνων με τον Οργανισμό NEON, με τη συμμετοχή 59 καλλιτεχνών από όλον τον κόσμο, συνειδητοποιείς το βάθος και το πλάτος της δυναμικής του εγχειρήματος. Γιατί είναι εύκολο να εντυπωσιαστείς με μία έκθεση την πρώτη φορά που την βλέπεις αλλά είναι αρκετά πιο δύσκολο να αναζωπυρώσεις το ενδιαφέρον σου όταν επιστρέφεις σε τόσο σύντομο χρονικό διάστημα. Και η έκθεση Portals είναι μια τέτοια περίπτωση.

Το εμβληματικό κτίριο του πρώην Δημόσιου Καπνεργοστασίου, ένα χαρακτηριστικό, ανέπαφο στολίδι της βιομηχανικής αρχιτεκτονικής και του μοντερνισμού του 1930, είναι η μισή αρχοντιά της έκθεσης, ορθώνοντας προστατευτικά το ανάστημά του στην καρδιά μιας γειτονιάς που τα σπίτια της παραμένουν σε μεγάλο βαθμό χαμηλά ή εγκαταλειμμένα. Οι ζωηρές αποχρώσεις του κίτρινου και του κεραμιδί με τις οποίες είναι βαμμένες οι όψεις του και τα ανακαινισμένα καλογυαλισμένα μαρμάρινα δάπεδα αποπροσανατολίζουν ίσως τον επισκέπτη από την μακρά και πολύπαθη ιστορία του κτιρίου που είδε καπνοβιομηχανίες να ανθούν και να χάνονται σε στρόβιλους οικονομικών κρίσεων και πτωχεύσεων, που στέγασε στρατιωτικές υπηρεσίες και φυλακές την πρώτη περίοδο μετά την Απελευθέρωση (1945 – 1946) και λειτούργησε ακόμα και ως καταυλισμός προσφύγων τη δεκαετία του 1950. Όσο όμως πιο βαθιά εξερευνάς το κτίριο και τις παλιές βιομηχανικές πτέρυγες με στοιχεία μηχανολογικού εξοπλισμού να στέκονται σε γωνιές εν είδει αναθήματος και φρουράς της μνήμης του κτιρίου και να συνομιλούν με τη σύγχρονη τέχνη ανθρώπων από γωνιές του κόσμου που έχουν γνωρίσει όσο λίγες τον πόλεμο, τη φτώχια και τα δεινά τους, τόσο πιο πολύ αντιλαμβάνεσαι και αποκωδικοποιείς το μήνυμά του, τόσο περισσότερο ευδιάκριτα φτάνει στα αυτιά σου μέσα από την ευεργετική ησυχία ενός τέτοιου χώρου τέχνης η μακρινή ηχώ μιας μουσικής καμωμένης από φωνές εργατών, θορύβους μηχανών και βιαστικά βήματα ανθρώπων ασπρόμαυρων εποχών, σαν τα φιλμ με τα οποία μεγαλώσαμε. Δεν θα μπορούσε να βρεθεί χώρος πιο ταιριαστός για μια έκθεση που προσεγγίζει τα θέματα της συλλογικότητας, της πολιτιστικής κατανόησης της ιστορίας και της πολιτικής, του δημόσιου χώρου, και του κοινού μας παρελθόντος, παρόντος και μέλλοντος.

Το κεντρικό έκθεμα στην εσωτερική πρόσοψη του Καπνεργοστασίου, το neon installation “Waiting for the Barbarians” του Glenn Ligon -μια απευθείας ανάθεση του Οργανισμού ΝΕΟΝ στον aμερικανό εικαστικό- δεσπόζει στον αίθριο χώρο καλωσορίζοντας και αποχαιρετώντας τον επισκέπτη με τον πλέον εποικοδομητικό τρόπο. Είναι ίσως το πιο επιβλητικό και πολυφωτογραφημένο έκθεμα των “Portals” - και καθόλου άδικα. Οι εννέα επιγραφές neon με ισάριθμες αγγλικές μεταφράσεις των δύο τελευταίων στροφών από το ποίημα του Κωνσταντίνου Καβάφη «Περιμένοντας του Βαρβάρους» πλαισιώνουν την κεντρική εσωτερική πόρτα του Κανπεργοστασίου, ανοίγοντας η καθεμιά τη δική της πόρτα στην ερμηνεία της καβαφικής σύλληψης και στην εφαρμογή της σε ένα σήμερα υπό την διαρκή απειλή του ολοκληρωτισμού, στο οποίο οι «βάρβαροι» θα έπρεπε να έχουν πάψει προ πολλού να αποτελούν «μια κάποια λύση».

Οι εννέα αυτές διαφορετικές προσεγγίσεις συμπληρώνουν η μία την άλλη, παίζουν με τις λεπτές αποχρώσεις των λέξεών τους και καλούν τους επισκέπτες να διαλέξουν την αγαπημένη τους: “a solution of sorts” ή “a kind of solution”; “So now what happens to us” ή “Now what will become of us”; Ό, τι και να διαλέξεις, πάντα κάποια λέξη, κάποιο νόημα θα βρεις να ταιριάζει και στην επόμενη μετάφραση και καθώς οι πολλαπλοί εαυτοί του ποιήματος διαθλώνται στα πλαϊνά παράθυρα συνειδητοποιείς την δύναμη και την ευελιξία της γλώσσας, τη δύναμη και την ευελιξία του ίδιου του ανθρώπου και τις δεκάδες πύλες που μπορεί να επιλέξει να ανοίξει με αυτές.

Προχωρώντας προς τα ενδότερα του κτιρίου την προσοχή «κλέβουν» ένα ακόμα λεκτικό παιχνίδι, ο μηχανικός πίνακας κινούμενων χαρακτήρων της Ινδής εικαστικού Shipla Gupta, με τίτλο “Words Come From Ears” που σε μεταφέρει μπροστά στον πίνακα αναχωρήσεων-αφίξεων ενός υπαρξιακού αεροδρομίου και η εγκατάσταση “Portrait as an Escapologist” του Steve McQueen από το 2006 - 220 χάρτινα αντίτυπα μιας φωτογραφικής αυτοπροσωπογραφίας σε στιλ black-and-white Andy Warhol, όπου εμφανίζεται σιδηροδέσμιος να καυτηριάζει την κτηνωδία της δουλείας και να συνομιλεί με μελλοντικό εαυτό του που σκηνοθέτησε την ταινία των 3 Όσκαρ «12 χρόνια Σκλάβος» το 2013.

Από εκεί και πέρα κάθε πύλη της έκθεσης κρύβει τη δικιά της συγκίνηση: στον κεντρικό διάδρομο της έκθεσης το κολλάζ “PM 2020” της μεξικανικής καταγωγής Teresa Margolles μπορεί να περνάει οριακά απαρατήρητο αλλά έχει μια από τις πιο σοκαριστικές ιστορίες της έκθεσης, καθώς πρόκειται για μια συλλογή όλων των εξωφύλλων της tabloid εφημερίδας PM του έτους 2020, ενός εντύπου που εκδίδεται στη Ciudad Juarez, μιας πόλης στα σύνορα με τις ΗΠΑ και με πολύ έντονη εγκληματικότητα και παρουσιάζει τους φόνους και τα εγκλήματα της προηγούμενης ημέρας στην πόλη, με έναν πολύ μεγάλο αριθμό δολοφονιών να αφορά γυναίκες.

Η δυτική βιομηχανική πτέρυγα η video εγκατάσταση “Kuba” του τουρκικής καταγωγής εικαστικού και σκηνοθέτη Kutlug Ataman αξίζει όλον τον χρόνο που θα αφιερώσεις σε κάθε μια από τις 40 τηλεοπτικές οθόνες στις οποίες κάτοικοι της ομώνυμης γειτονιάς της Κωνσταντινούπολης διηγούνται ιστορίες κοινωνικής υποβάθμισης και πολιτικών διώξεων, θίγοντας με απλό και άμεσο τρόπο τεράστια ζητήματα εξουσίας, ανισοτήτων και ταυτότητας.

Στη διπλανή αίθουσα ένα από τα πιο «συμβαίνει τώρα» εκθέματα σύγχρονης τέχνης που μπορείς να συναντήσεις στην Ελλάδα, η υφασμάτινη αρχιτεκτονική εγκατάσταση “348 West 22nd St. Apt.” του βιωματικού Νοτιοκορεάτη καλλιτέχνη Do Ho Suh μεταφέρει τον επισκέπτη με μοναδικό, παστέλ τρόπο σε ένα τυπικό νεοϋορκέζικο διαμέρισμα στο Chelsea, από ημιδιαφανή πολυεστέρα, κλίμακας 1:1 και αξεπέραστης λεπτομέρειας.

Ενώ «κρυμμένο» στη γωνία του ημιορόφου περιμένει καρτερικά το καταπληκτικό έργο του Νίκου Αλεξίου «Φόβος», ένα χάρτινο αρχιτεκτονικό σύμπλεγμα, μια pop φαβέλα που εκτείνεται εις το διηνεκές και πολλαπλασιάζει τις προεκτάσεις της μέσα από τις χάρτινες σκιές της, συλλαμβάνοντας στο ακέραιο το ακαθόριστο σχήμα του αστικού φόβου.

Καθώς οι δύο ώρες που έχουμε στη διάθεσή μας για την περιήγηση στην έκθεση τελειώνουν και οι λάμπες περιμετρικά του Καπνεργοστασίου ανάβουν σιγά σιγά για να υποδεχτούν τους απογευματινούς επισκέπτες, η εγκατάσταση του Νίκου Ναυρίδη στη στέγη του Καπνεργοστασίου, με το μπεκετικό απόσπασμα “Try Again. Fail again. Fail better” ζωντανεύει το κόκκινο χρώμα της ανοίγοντας κουβέντα με το χαρακτηριστικό άσπρο-μπλε-κόκκινο barber’s pole του μοντέρνου μπαρμπέρικου Mr. Lenorman που έχει ανοίξει στη απέναντι γωνία (ναι, ένα vintage κουρείο στην καρδιά μιας λεωφόρου ταγμένης σε συνεργεία και ανταλλακτικά αυτοκινήτων) παίζοντας το τελευταίο ποιητικό ταξίδι της βραδιάς.

Η έκθεση “Portals”, εμπνευσμένη από ένα άρθρο της συγγραφέα Arundhati Roy στους Financial Times τον Απρίλιο 2020, για τη διάσταση της πανδημίας ως πύλης, ως ενός σημείου μετάβασης από έναν κόσμο στον άλλον, έχει ανοίξει μέσα σε ένα καλοκαίρι και σε ένα φθινόπωρο μια άλλη διάσταση σε έναν δρόμο που κάποτε προσπερνούσαμε βιαστικά θεωρώντας δεδομένο ότι δεν έχει τίποτα να μας δώσει και ψάχνοντας κάποιο «ψαγμένο» θέατρο, οχυρωμένο στα όπισθεν στενά του. Το μόνο που έχουμε να κάνουμε είναι να περάσουμε την πύλη και να την εξερευνήσουμε.

*INFO: Η έκθεση Portals | ΠΥΛΗ συνεχίζεται μέχρι τις 31 Δεκεμβρίου 2021 στο πρώην Δημόσιο Καπνεργοστάσιο (Λένορμαν 218). Η είσοδος είναι ελεύθερη με ηλεκτρονική κράτηση θέσης. Περισσότερες πληροφορίες για τις ώρες λειτουργίας και την έκθεση μπορείτε να βρείτε στην ιστοσελίδα του Οργανισμού Νέον neon.org.gr/gr