Μοντέρνα Αθήνα

Από την ταράτσα της Μπλε Πολυκατοικίας σκανάρεις όλη την επικράτεια των Εξαρχείων και το βλέμμα σκαρφαλώνει μέχρι τον Λυκαβηττό. Ο ένοικος του πέμπτου ορόφου, κ. Χρήστος Πολλάκης, που αγναντεύει μαζί σου, υποδεικνύει το χώρο που είχε προβλεφθεί για τη δημιουργία πολυτελούς πισίνας στην οροφή του κτιρίου. Ναι, καλά άκουσες. Πισίνα στην ταράτσα του πλέον εμβληματικού κτιρίου του μοντέρνου κινήματος, χτισμένου το 1933. Τελικά το μοντέρνο (κίνημα) είναι εντελώς απρόβλεπτο. Και ζει ακόμα.

O κ. Χρήστος Πολλάκης

Αυτές τις μέρες, η αρχιτεκτονική ζωή της Αθήνας μνημονεύει τον Λε Κορμπιζιέ. Πενήντα χρόνια μετά το θάνατο του αρχιτέκτονα της νεωτερικότητας, οργανώνεται έκθεση και συζητήσεις στο όνομά του (Oικία Προβελέγγιου, Κυψέλη), σε μια πόλη που ασπάστηκε το μοντέρνο με όποιο τρόπο –επαγγελματικό ή άτεχνο– μπορούσε. Όταν ο Λε Κορμπιζιέ ξεναγήθηκε στην Μπλε Πολυκατοικία κατά την επίσκεψή του στην Αθήνα «συνυπέγραψε», κυριολεκτικά, το έργο του Κυριακούλη Παναγιωτάκου. Χάραξε στην είσοδό του κάτι σαν αυτόγραφο: «C’est tres beau», δηλαδή «είναι πολύ ωραίο».

Εσωτερικό από την Μπλε Πολυκατοικία

Από την Μπλε Πολυκατοικία, το κτίριο-φετίχ του μοντερνισμού για την Αθήνα –με τα μπαλκόνια που θυμίζουν κουπαστές πλοίου, τα φινιστρίνια στις πόρτες που παραπέμπουν σε διακόσμηση υπερωκεάνιου, με τους ανεξάντλητους χώρους αποθήκευσης των κατοικιών στο εσωτερικό της–, τα ίχνη του κινήματος βρίσκονται παντού στο χτισμένο περιβάλλον του κέντρου. Εξάρχεια και Κολωνάκι ως τις παρυφές του Λυκαβηττού σχηματίζουν τη ζώνη που αγάπησε περισσότερο το μοντέρνο από κάθε άλλη αθηναϊκή γειτονιά. Ο αρχιτέκτονας Νίκος Μαγoυλιώτης, αστικός ιχνηλάτης για λογαριασμό των αρχιτεκτονικών περιηγήσεων της Bigolive.org, εντοπίζει τα κτίρια-κλειδιά που περιγράφουν τη διαδρομή της πόλης στην ιστορία του μοντέρνου. Κι όσο κι αν ακούγεται παράδοξο, η Μπλε Πολυκατοικία δεν είναι ο πρόδρομός τους.

Στην πλάτη του Αρχαιολογικού Μουσείου, στο κτίριο που εδώ και χρόνια στεγάζει το Yπουργείο Πολιτισμού, συναντάμε το πρώτο δείγμα μοντέρνας πολυκατοικίας «έστω και αναποφάσιστο», όπως σημειώνει ο οδηγός μας. Τα έρκερ (οι χτισμένες προεξοχές, σήμα κατατεθέν των μοντέρνων κτιρίων) σε οξύμωρο σχήμα με τα μεγάλα παράθυρα νεοκλασικής γραφής περιγράφουν μια πολυκατοικία, γηραιότερη της Μπλε, την κατοικία Λογοθετόπουλου – πρωθυπουργού της διορισμένης από τους Γερμανούς κατακτητές κυβέρνησης του 1942. Εδώ που στο παρελθόν έχει στεγαστεί η ΚΥΠ αλλά και το ΚΚΕ, ενώ σήμερα τελεί προς πώληση μέσω ΤΑΙΠΕΔ, τοποθετούνται τα θεμέλια του μοντέρνου στα 1931 από τον αρχιτέκτονα Κυπριανό Μπίρη.

Μόλις μερικά μέτρα πιο κάτω, στη συμβολή Ζαΐμη και Στουρνάρη, το σήμα του μοντέρνου εκπέμπει καθαρό στην εντυπωσιακή κατοικία Μιχαηλίδη. Ολοκληρωμένη από το 1934, σχεδόν παράλληλα με την Μπλε Πολυκατοικία, αποτελεί ένα από τα πιο αδρά δείγματα «κορμπιζιανής επιρροής» στην πόλη, φτιαγμένη από τον ίδιο τον Πολύβιο Μιχαηλίδη –συνεργάτη του «γκουρού» Λε Κορμπιζιέ – και τον Θουκυδίδη Βαλέντη. Τα ίχνη από σφαίρες, ορατά ακόμα στην πρόσοψή του, μένουν να θυμίζουν το ρόλο που έπαιξαν οι πολυκατοικίες του μοντέρνου στα Δεκεμβριανά, ως απόρθητα οχυρά των ανταρτών.

Η κατοικία Μιχαηλίδη

Το αρχιτεκτονικό ρεύμα του μοντέρνου στην Αθήνα δεν εκτονώνεται μόνο σε πολυκατοικίες εύπορων ιδιοκτητών αλλά σύντομα αρχίζει να εκλαϊκεύεται και να διαδίδεται στα χαμηλότερα οικονομικά στρώματα «ως οικονομικά ανεκτό πρότυπο κατοικίας», όπως παρατηρεί ο Νίκος Μαγουλιώτης. Κι έτσι στην ίδια γειτονιά με τις θηριώδεις παρεμβάσεις των αστικών πολυκατοικιών, στην οδό Μαυρομιχάλη σώζεται και ο (κατά τον Δημήτρη Φιλιππίδη) μικροαστικός μοντερνισμός: Μια ερειπωμένη διπλοκατοικία –με πιθανή πρόσφατη χρήση «σεξοξενοχοδείου» υπό το brand «Hotel Sudan»– φυσικά χωρίς τη λαμπερή υπογραφή αρχιτέκτονα, αλλά με διακριτά τα μοντέρνα χαρακτηριστικά.

 Ερειπωμένη διπλοκατοικία στην οδό Μαυρομιχάλη

Στα σύνορα Εξαρχείων και Κολωνακίου υψώνονται μια σειρά από μεταπολεμικές πολυκατοικίες, δηλώνοντας πως η Αθήνα γιγαντώθηκε υπό το καθεστώς της αντιπαροχής. Σιδερένια μπαλκόνια, τετράγωνα παράθυρα, artificiel «χτυπημένο» τσιμέντο και φυσικά η χαρά του (πρώτου, δεύτερου, τρίτου) ρετιρέ απομυθοποιούν άτακτα το μοντέρνο και εξορίζουν τον αρχιτέκτονα από την κατασκευαστική διαδικασία. Ο Νίκος Μαγουλιώτης σπεύδει, ωστόσο, να εντοπίσει τη «συμβολή αυτών των πολυκατοικιών στην κοινωνική συγκρότηση. Εξάλλου, το πάντρεμα χρήσεων στο ίδιο κτίριο –μαγαζιά στο ισόγειο, με γραφεία και κατοικίες– έσωσε την Αθήνα από αποτυχημένα φαινόμενα άλλων ευρωπαϊκών πόλεων, όπου τα κτίρια χτίζονταν μόνο για επαγγελματική χρήση και ολόκληρες περιοχές ερήμωναν μετά το σχόλασμα».

Το εντυπωσιακό με ένα κέντρο σαν το αθηναϊκό είναι πως η ηρωική πρωτοπορία δεν εξαντλήθηκε στις προπολεμικές δεκαετίες, μα ούτε και στα νόθα παιδιά του ’50 και του ’60. Οι αστικοί δρόμοι του Κολωνακίου έχουν υιοθετήσει όψεις του μοντέρνου σε κατοικίες που χτίστηκαν στα 80s, 90s ή μέχρι και σήμερα. Και, φυσικά, δεν είναι σύμπτωση που σε αυτά τα κτίρια μπαίνουν ξανά υπογραφές αρχιτεκτόνων. Στη γωνία Σίνα & Διδότου το ζεύγος των διακεκριμένων αρχιτεκτόνων Δημήτρη και Σουζάνας Αντωνακάκη παραδίδει μια πολυκατοικία που αντλεί από το σφρίγος του μοντερνισμού και διαμορφώνει την προσωπικότητά της από το εκτεταμένο κατώφλι της που συνδέεται με το δημόσιο χώρο.

Στη γωνία Σίνα & Διδότου η πολυκατοικία των Δημήτρη και Σουζάνα Αντωνακάκη

Σε απόσταση λίγων μέτρων, Διδότου 19, ο αρχιτέκτονας και γλύπτης Αλέξανδρος Πατσούρης συνοψίζει σε μια, κυβιστικού ύφους, πολυκατοικία την έννοια του νεο-μοντερνισμού: Τα διαμερίσματα αναπτύσσονται σε τρεις διαστάσεις αλλά παρόλα αυτά το κτίριο εντάσσεται σαν συνέχεια ανάμεσα στα γειτονικά σπίτια, μια μεσοπολεμική κατοικία κι ένα νεοκλασικό.

Η πολυκατοικία στη Διδότου 19 του αρχιτέκτονα και γλύπτη Αλέξανδρου Πατσούρη

Ακόμα πιο αιρετικό, αλλά με κυρίαρχη τάση στο μεταμοντέρνο, το σπίτι που έφτιαξαν για τον εαυτό τους στην κορυφογραμμή της Σίνα οι αρχιτέκτονες Μπούκη Μπαμπάλου και Αντώνης Νουκάκης. Τα χρώματα και οι γεωμετρικοί όγκοι προβάλλουν μέσα από ένα πυκνό κήπο, συνθέτοντας μια αναπάντεχη εξαίρεση στον περιβάλλοντα ιστό. Αποκορύφωμα της βόλτας –ίσως όχι τυχαία τοποθετημένο στις ρίζες του Λυκαβηττού– ένα κτίριο πραγματικό σύμβολο για το μοντερνισμό του 20ού αιώνα: Το, πάλαι ποτέ, συγκρότημα γραφείων του διεθνούς φήμης αρχιτέκτονα Κωνσταντίνου Δοξιάδη, μετασχηματισμένο πια σε ένα σύστημα κατοικιών που συνάντησε δριμεία κριτική μέχρι να ξαναπάρει ζωή και να δηλώσει λάτρης του minimal.

Οπαδοί αυτού του περιπάτου στέφονται τουρίστες, κάτοικοι της πόλης, αλλά και οργανωμένα γκρουπ αρχιτεκτόνων από το εξωτερικό. «Οι Αθηναίοι εντυπωσιάζονται από τις μεσοπολεμικές κατοικίες, οι ξένοι πάλι αντιμετωπίζουν τη διαδικασία της αντιπαροχής σαν κάτι το εξωτικό» παρατηρεί ο Νίκος Μαγουλιώτης. Αν και όλοι τον ακολουθούν με τον ίδιο στόχο: «Να έρθουν σε επαφή με τις βασικές ιδέες του μοντέρνου σε δύο περιοχές της Αθήνας που συμπυκνώνουν δυναμικά όλα τα ρεύματά του».

Κεντρική Φωτό: Διδότου 19

Φωτό: Θανάσης Καρατζάς