Γιατί το να «κάνουμε το καλό» είναι πάντα προς το συμφέρον μας
Είχαμε κολλήσει μια άγρια, «εξωτική» γρίπη τις προάλλες, που μας έριξε στο κρεβάτι για μέρες, ανίκανους να κάνουμε οτιδήποτε άλλο εκτός από το να κοιμόμαστε και να πίνουμε νερό στα μεσοδιαστήματα, όταν δηλαδή κάποια στιγμή άνοιγαν τα μάτια μας. Ή, τέλος πάντων, σε αυτά όλα κι όλα θα περιοριζόμασταν εάν δεν είχαμε κάποιες συγκεκριμένες υποχρεώσεις, όπως να κάνουμε όση από τη δουλειά μας επιτρεπόταν (και επιβαλλόταν) να κάνουμε, ή να βγάζουμε βόλτα τα σκυλάκια μας.
Λοιπόν, αυτό που μου έμεινε από όλη την εβδομάδα του υψηλού πυρετού δεν ήταν η τρομερή καταβολή —η αρρώστια και η πείνα είναι πράγματα που ξεχνιούνται όταν γίνεσαι καλά και όταν χορταίνεις— ήταν τα ευγενικά μηνύματα στο Messenger από δυο-τρεις «μακρινούς» φίλους. (Μακρινές λέω τις ευλογημένες φιλίες τού Facebook, που σχεδόν πάντα είναι από τις πιο εκλεκτές καθώς δεν τις διαβρώνει η εγγύτητα). Εκείνα τα: «Πώς είστε σήμερα;», εκείνα τα: «Καλύτερα μήπως;…» ήταν σαν Depon με βιταμίνη C, απλώς όχι με τόσο περιορισμένη χρονικά δράση.
Δεν μπορούμε να εκτιμήσουμε εύκολα καμία μικρή πράξη καλοσύνης. Ενώ στην πραγματικότητα η δύναμή τους είναι μεγάλη και ευεργετική (η καλοσύνη είναι ένας τομέας που μελετάται συστηματικά από την επιστήμη για περισσότερα χρόνια από όσο θα πίστευε ίσως κανείς, και τα συμπεράσματα μίας μακράς σειράς σχετικών ερευνών λένε ακριβώς αυτό), τυχαίνει να είναι και απροσδόκητη. Κυρίως, δε, τυχαίνει να την υποτιμάμε όταν είμαστε εμείς αυτοί που την κάνουμε. Γενικά, οι άνθρωποι τείνουμε να πιστεύουμε ότι αυτό που δίνουμε είναι λίγο, και σχετικά ασήμαντο. Και, 99 στις 100 φορές, καθαυτό είναι πράγματι πολύ μικρό: από το να στείλεις ένα μήνυμα για να δεις πώς είναι ο άλλος μέχρι να δώσεις μια μπουκάλα αίμα σε μια έκκληση για αιμοδοσία, δεν κάνεις δα κάτι πραγματικά ηρωικό. Αλλά οι παραλήπτες —επίσης 99 στις 100 φορές— θεωρούν ότι η χειρονομία μας ήταν πολύ παραπάνω από ουσιαστική: ήταν πολύτιμη. Γιατί; Λόγω του θριαμβευτικού γεγονότος ότι, απλούστατα, κάποιος έκανε κάτι καλό για αυτούς, κάποιος τούς θυμήθηκε, κάποιος τούς πρόσεξε, κάποιος τούς έδωσε σημασία. Σε κάθε περίπτωση, αν ξέραμε ή αν μπορούσε να γίνει γνωστό πόσο πολύ την εκτιμά ο παραλήπτης της, ίσως να κάναμε περισσότερες. Ή, μάλλον, ίσως να ξεκινούσαν να κάνουν μικρές πράξεις καλοσύνης και άλλοι, εμπνεόμενοι από εμάς.
Από την άλλη, υπάρχουν κάποια προβλήματα εδώ. Μολονότι η άσκηση της καλοσύνης (αλλά και της ευγένειας, της γενναιοδωρίας, του αλτρουισμού κ.ο.κ.) μας κάνει πάντα να αισθανόμαστε και οι ίδιοι καλύτερα, όσο αμελητέα και να τη θεωρούμε οι ίδιοι —δεν θα έπεφτα από τα σύννεφα αν μάθαινα πως οι περισσότεροι «καλοί» άνθρωποι έχουν μικρότερες πιθανότητες να πάθουν ένα ισχαιμικό ή καρδιαγγειακό επεισόδιο, και τανάπαλιν—, συχνά αισθανόμαστε άβολα στη σκέψη να κάνουμε μια μικρή πράξη καλοσύνης. Μας εμποδίζει ο φόβος ότι η χειρονομία μας ίσως παρερμηνευτεί, ότι θα φανεί πως διεκδικούμε μια κάποια ανταπόδοση, ότι δεν δίνουμε για να δώσουμε αλλά για να λάβουμε —τι αιώνια ντροπή!...—, ή ακόμη ότι αυτό το τόσο δα που σκεφτόμαστε να κάνουμε είναι εντέλει ακριβώς «τόσο δα»: πολύ μικρό και πολύ «λίγο».
Μια ιδιότυπη «πράξη» καλοσύνης είναι μερικές φορές και το να μην κάνουμε τίποτε: να μην απαντήσουμε απότομα, ας πούμε, σε κάτι που μας φάνηκε αγενές, ή σε μια σκληρή κριτική.
Κατανοητά όλα τους, και δεν έχουμε λύσεις σ’ αυτό το πρόβλημα. Όποιος μπορεί να τα ξεπεράσει, θα τα ξεπεράσει. Όμως κάποιοι ισχυρίζονται πως όλο το θέμα της καλοσύνης προς τους άλλους ξεκινά από το να είμαστε εμείς οι ίδιοι καλοί με τον εαυτό μας. Εκείνος, αν μη τι άλλο, δεν πρόκειται να μας παρεξηγήσει. Και με τίποτα δεν θα θεωρήσει, για παράδειγμα, λίγο ή φτηνό ένα εκτός προγράμματος (και διαιτολογίου) κέρασμα που θα του κάνουμε.
Αλλά εκτός από εκείνη τη σοκολάτα που θα φάμε μόνοι, ιεροκρυφίως, απολαμβάνοντάς τη μέχρι το τελευταίο της κομμάτι, μπορούμε να επιδαψιλεύσουμε και πολλά άλλα στον εαυτό μας. Το περιβάλλον στο οποίο ζούμε είναι γεμάτο πίεση και άγχος (τι να κάνουμε τώρα: δεν έχεις αδιάκοπη, γραμμική και καθολική πρόοδο σε όλο τον πλανήτη αραγμένος στην πολυθρόνα), οπότε μία προσπάθεια αξιολόγησης των προτεραιοτήτων στις δουλειές μας πού και πού, με σκοπό να πάμε κάποιες από δαύτες για την επομένη ή τη μεθεπομένη, δεν είναι καθόλου κακιά ιδέα. Όπως κακιά ιδέα δεν είναι να είμαστε ευγενικοί με τον εαυτό μας όταν κάνουμε λάθη — λάθη κάνουν όλοι, πάντα. Τα λάθη είναι άσχετα.
Επίσης, μια ιδιότυπη «πράξη» καλοσύνης είναι μερικές φορές και το να μην κάνουμε τίποτε: να μην απαντήσουμε απότομα, ας πούμε, σε κάτι που μας φάνηκε αγενές, ή σε μια σκληρή κριτική. Η αυτοσυγκράτηση είναι αρετή — δεν λέμε δα και καμιά σοφία. Κανείς δεν μπορεί να ξέρει τι περνάει ο άλλος και φέρεται όπως φέρεται, ή τι του έτυχε σήμερα το πρωί. (Εκτός και αν είναι τέτοια η πάστα του και το συνηθίζει, οπότε τον βρίζουμε και τελειώνουμε: δεν χρειαζόμαστε πολλούς ανθρώπους γύρω μας, μόνο τόσους όσους). Γενικά, όταν έχουμε λίγο ανοιχτό μυαλό και ορθολογική σκέψη, αναγνωρίζουμε αυτό που λέμε «κοινή ανθρώπινη κατάσταση», κοινή ανθρώπινη μοίρα, και πράττουμε (ή δεν πράττουμε) αναλόγως.
Όπως και όταν είμαστε κάπως συμπονετικοί. Η συμπόνια μπορεί να μας οδηγήσει σε πράξεις καλοσύνης. Ίσως να πούμε καλημέρα στον βλοσυρό ή κατσούφη τύπο που συναντάμε κάθε πρωί. Ίσως να φτιάξουμε εμείς καφέ για τον εκείνον τον νευρικό συνάδελφο. Ή να πάμε ντόνατ στη δουλειά. Ακόμη και αν σπάσουμε τη δίαιτα όλων των συναδέλφων μας, θα νιώσουμε έστω και λίγο πιο ευτυχισμένοι. Χώρια που η καλοσύνη γεννά καλοσύνη, όπως η ευγένεια γεννά ευγένεια. Είναι πράγματα κολλητικά.
Η ανιδιοτέλεια είναι λέξη κενή περιεχομένου: η καλοσύνη προς τους άλλους είναι συμφέρουσα για εμάς. Κι ενώ η καλοσύνη, η ευγένεια και ο αλτρουισμός επαινούνται βέβαια —και πολύ σωστά— από ηθική σκοπιά, το καλό που κάνουν είναι και πρακτικά μετρήσιμο:
Χαρίζουν ψυχική ευεξία, ένα συναίσθημα ευφορίας, ηρεμίας και ευεξίας, που συνδυάζεται με χαμηλότερα επίπεδα κατάθλιψης και υψηλότερα επίπεδα συνολικής ικανοποίησης από τη ζωή.
Βοηθούν στη δημιουργία και τη διατήρηση ισχυρών κοινωνικών δικτύων, μιας υποστηρικτικής κοινότητας, απαραίτητης για συναισθηματική υποστήριξη, πρακτική βοήθεια και ευκαιρίες για προσωπική και επαγγελματική ανάπτυξη.
Ενθαρρύνει και άλλους να κάνουν μικρές πράξεις καλοσύνης, καλλιεργώντας ένα περιβάλλον εμπιστοσύνης και συνεργασίας, με λιγότερες και ηπιότερες συγκρούσεις.
Μειώνουν το στρες, απελευθερώνουν ενδορφίνες, τα φυσικά παυσίπονα του σώματος, και ωκυτοκίνη, την «ορμόνη της αγάπης», συμβάλλοντας στην καλύτερη σωματική μας υγεία.
Βελτιώνουν το εργασιακό περιβάλλον, πλάθοντας μια κουλτούρα αμοιβαίου σεβασμού και συνεργασίας.
Διαμεσολαβούν για την άμβλυνση συγκρούσεων και την επίλυση προβλημάτων
Ενισχύουν τα κοινωνικά δίκτυα: μια «καλή» κοινωνία απολαμβάνει μεγαλύτερη οικονομική ευημερία για όλους από μία «διεφθαρμένη». (Και αυτό είναι αξίωμα).
* * *
«Καμία πράξη καλοσύνης, όσο μικρή κι αν είναι, δεν πάει χαμένη». Αυτό το απόφθεγμα αποδίδεται στον Αίσωπο. Και μου θυμίζει κάτι που έχω ξαναπεί εδώ. Στη γειτονιά, είναι ένας άνθρωπος —κανείς δεν ξέρει ποιος— που κάθε βράδυ αφήνει, σε ένα συγκεκριμένο περβάζι παραθύρου ενός παλιού νεοκλασικού, μια σακούλα φαγητό για έναν εξαρτημένο άστεγο που περιφέρεται κάπου στη γειτονιά. Κάποιες φορές είναι ένα κουλούρι, κάποιες άλλες μια τυρόπιτα, πού και πού ένα μαγειρευτό φαγητό σε πακέτο. Τώρα, ο άστεγος πολύ συχνά το περιφρονούσε αυτό το φαγητό. Δεν το άγγιζε, ή δοκίμαζε λίγο και παρατούσε το υπόλοιπο, ή το πέταγε στο πεζοδρόμιο κλπ. Το φαγητό δεν είναι στις προτεραιότητές σου αν είσαι χρήστης. Παρά ταύτα, ο άγνωστος επέμενε. Για μέρες, και εβδομάδες και μήνες. Είναι ένας εμμονικός της καλοσύνης.
Λοιπόν, ως εκ θαύματος, είναι εδώ και ένα δεκαήμερο που ο άστεγος άρχισε να τρώει κανονικά. Όχι κανονικά: δεν αφήνει ψίχουλο. Δεν ξέρω τι έγινε, αν πέρασε από κάποιο πρόγραμμα, ή αν απλώς υπέκυψε στη δύναμη της καλοσύνης αυτού του ξένου. Ξέρω μόνο πως κάθε πρωί αφήνει την άδεια σακούλα στο περβάζι, διπλωμένη, και με ένα βάρος από πάνω της για να μην την πάρει ο αέρας. Αυτό το βάρος, στο πρωτόγονο Messenger του παραθύρου, λέει με κεφαλαία γράμματα: «ΕΥΧΑΡΙΣΤΩ».
12°
