Η συνταγογράφηση της ευτυχίας

Πολλές πρόσφατες επιστημονικές μελέτες δείχνουν ότι το αίσθημα της ευτυχίας (όπως καταγράφεται υποκειμενικά για τον κάθε άνθρωπο) και η αισιόδοξη σκέψη αποτελούν παράγοντες που συνδέονται με καλή υγεία της καρδιάς μας. Συγκεκριμένα φαίνεται ότι η διάγνωση της κατάθλιψης μετά από έμφραγμα του μυοκαρδίου αυξάνει σημαντικά την μελλοντική θνητότητα αλλά (ανεξάρτητα από το έμφραγμα) η κατάθλιψη σχετίζεται γενικότερα με αυξημένη θνητότητα και νοσηρότητα από καρδιαγγειακά νοσήματα.

Θα πρέπει οπωσδήποτε να ξεκαθαρίσουμε ότι η κατάθλιψη είναι «ασθένεια» και η διάγνωση της γίνεται συνήθως από ψυχίατρο και δεν έχει καμία απολύτως σχέση με την «θλίψη» που είναι απόλυτα φυσιολογικό γεγονός μετά την εκδήλωση αιφνίδιου συμβάματος (βλ. οξύ έμφραγμα μυοκαρδίου). Συνήθως ο καρδιολόγος υποπτεύεται την κατάθλιψη και παραπέμπει για περαιτέρω ασφαλή διάγνωση και αντιμετώπιση στον ψυχίατρο.

Τα αίτια που η κατάθλιψη σχετίζεται με αυξημένη πιθανότητα στεφανιαίας νόσου είναι οργανικά αλλά και ψυχοκοινωνικά. Όσον αφορά τα οργανικά αίτια φαίνεται ότι η παρουσία κατάθλιψης συνδέεται με αυξημένη συγκολλητικότητα των αιμοπεταλίων (τάση για θρόμβωση), αυξημένα επίπεδα ορμονών του στρες, αυξημένη αρτηριακή πίεση και αυξημένα επίπεδα φλεγμονωδών ουσιών (βλ. κυτοκίνες). Όλες αυτές οι βιοχημικές παράμετροι που προαναφέρθηκαν αυξάνουν την πιθανότητα εκδήλωσης καρδιαγγειακών επεισοδίων.

Όσον αφορά τις ψυχοκοινωνικές παραμέτρους φαίνεται ότι οι ασθενείς που πάσχουν από κατάθλιψη δεν επισκέπτονται συχνά τους γιατρούς, δεν συμμορφώνονται με τις ιατρικές οδηγίες και τη φαρμακευτική αγωγή, δυσκολεύονται πολύ να διακόψουν το κάπνισμα και να ακολουθήσουν ένα υγιεινό πρόγραμμα διατροφής (μάλιστα χαρακτηριστικά οι καταθλιπτικοί ασθενείς τείνουν να διατρέφονται με τροφές πλούσιες σε αλάτι, ζάχαρη και λιπαρά).

Βέβαια η γενικότερη αντιμετώπιση των καταθλιπτικών ασθενών από τον ψυχίατρο, ακόμη και σε ελαφρές περιπτώσεις, είναι το «χαπάκωμα» με αντικαταθλιπτικά και σπανιότατα η ένταξη σε προγράμματα ψυχοθεραπείας ή σε προγράμματα καρδιακής αποκατάστασης που περιλαμβάνουν συστηματική τροποποίηση των ψυχοκοινωνικών παραμέτρων.

Αναμφίβολα η «φαρμακοποίηση» της τρέχουσας ιατρικής σε συνδυασμό με την «ψυχιατροποίηση» της ανθρώπινης συμπεριφοράς οδηγούν σε αποκλεισμό άλλων χειρισμών πλην χορήγησης αντικαταθλιπτικών δισκίων. Άλλωστε η ψυχοθεραπεία (όπου ενδείκνυται) κοστίζει και αποτελεί μακροχόνια διαδικασία, πάντα το φάρμακο είναι η άμεση και εύκολη λύση για γιατρό και ασθενή.

Στην αντιμετώπιση της κατάθλιψης στα πλαίσια εμφράγματος του μυοκαρδίου πολύ σημαντική είναι η στήριξη από την οικογένεια, τους φίλους και γενικά τα άτομα του στενού περιβάλλοντος. Μάλιστα όσο μεγαλύτερος είναι ο βαθμός της οικογενειακής/κοινωνικής στήριξης μετά το έμφραγμα τόσο μειώνεται η πιθανότητα εκδήλωσης σοβαρής κατάθλιψης.

Σήμερα παθαίνουν πολύ συχνότερα έμφραγμα όσοι ανήκουν στις χαμηλές κοινωνικά και εισοδηματικά τάξεις

Στις αρχές του 20ού αιώνα ο φημισμένος καρδιολόγος Osler διατύπωνε την άποψη ότι το έμφραγμα του μυοκαρδίου ήταν πολύ συχνότερο στις υψηλές κοινωνικο-οικονομικές τάξεις και αυτή ή άποψη είχε κυριαρχήσει μεταξύ των ειδικών ίσως μέχρι και την δεκαετία του ’70. Όμως η συστηματική επιστημονική έρευνα τις τελευταίες δεκαετίες απέδειξε ότι η άποψη του μεγάλου Osler δεν ισχύει πλέον και σήμερα παθαίνουν πολύ συχνότερα έμφραγμα όσοι ανήκουν στις χαμηλές κοινωνικά και εισοδηματικά τάξεις. Μάλιστα φαίνεται ξεκάθαρα ότι σήμερα η νοσηρότητα και η θνησιμότητα (όχι μόνο στη στεφανιαία νόσο αλλά και σε πολλές άλλες ασθένειες) αυξάνεται παράλληλα με την αύξηση των οικονομικών ανισοτήτων και το άνοιγμα της ψαλίδας.

Οι βρετανοί επιδημιολόγοι Richard Wilkinson και Kate Pickett μελετούν εδώ και πολλές δεκαετίες τη σχέση μεταξύ κοινωνικών παραμέτρων και της υγείας των διαφόρων λαών και έχουν αποδείξει ότι σε περιοχές της γης με μεγάλη κοινωνικο-οικονομική ανισότητα μειώνεται το προσδόκιμο της επιβίωσης, αυξάνεται η επίπτωση των λοιμώξεων, αυξάνεται η συχνότητα της παχυσαρκίας και της κατάθλιψης, αυξάνεται η συχνότητα χρήσης ναρκωτικών και η εγκληματικότητα. Έτσι σε κράτη όπως π.χ. οι ΗΠΑ, η Μ. Βρετανία και η Πορτογαλία που εμφανίζουν μεγάλο δείκτη κοινωνικής ανισότητας (εκεί περίπου το 20% των πλουσιοτέρων έχει εισόδημα κατά 9 φορές μεγαλύτερο του 20% των φτωχότερων στρωμάτων) όλοι οι δείκτες υγείας είναι πολύ χειρότεροι σε σχέση με χώρες όπως π.χ. η Ιαπωνία, η Φινλανδία, η Νορβηγία και η Σουηδία που έχουν πολύ μικρότερο δείκτη ανισότητας και συνολικά πολύ καλύτερη υγεία.

Σύμφωνα με τον καθηγητή Wilkinson ένα μωρό που θα γεννηθεί σήμερα στην Ελλάδα (με βάση κυρίως δεδομένα πριν από την οικονομική κρίση) προβλέπεται ότι θα ζήσει πολύ περισσότερο από ένα μωρό που θα γεννηθεί στις ΗΠΑ παρόλο που οι ΗΠΑ είναι από τα πλουσιότερα έθνη στον κόσμο και ξοδεύουν τεράστια ποσά στην υγεία. Ας μη θεωρείται λοιπόν αυτονόητο ότι κάποια ισχυρή και πλούσια χώρα κατοικείται από υγιείς πολίτες πριν κανείς εξετάσει πόσο διαφέρουν εισοδηματικά-κοινωνικά μεταξύ τους οι πολίτες αυτής της χώρας.

Όσο λοιπόν γίνεται φτωχότερο ένα σύστημα εθνικής υγείας τόσο επιδεινώνεται η υγεία των φτωχότερων αρχικά αλλά σταδιακά όλων των πολιτών μιάς χώρας.

Στο κλασικό βιβλίο τους με τίτλο The Spirit Level: Why greater equality makes societies stronger (μτφρ. Το Αλφάδι: Γιατί η μεγαλύτερη ισότητα δημιουργεί πιο δυνατές κοινωνίες) οι δύο προαναφερθέντες επιδημιολόγοι ισχυρίζονται ότι οι μεγάλες κοινωνικές ανισότητες δημιουργούν στα άτομα έντονο χρόνιο άγχος το οποίο προδιαθέτει σε μεγάλη γενική νοσηρότητα. Είναι επίσης βέβαιο ότι χώρες (όπως π.χ. οι Σκανδιναβικές) οι οποίες πιστεύουν στην άνευ όρων, έστω και με μεγάλη κρατική φορολογία, συντήρηση ενός αξιόπιστου συστήματος εθνικής υγείας δημιουργούν συνολικά μια μελλοντική κοινωνία υγιών πολιτών. Είναι επίσης διαπιστωμένο ότι όσο αυξάνεται η κοινωνικο-οικονομική ψαλίδα τόσο περισσότερο αυξάνονται τα ποινικά αδικήματα, πολύ περισσότεροι άνθρωποι κλείνονται στη φυλακή και πολύ λιγότερες δαπάνες γίνονται για μόρφωση και παιδεία. Όσο λοιπόν γίνεται φτωχότερο ένα σύστημα εθνικής υγείας τόσο επιδεινώνεται η υγεία των φτωχότερων αρχικά αλλά σταδιακά όλων των πολιτών μιάς χώρας.

Η χώρα μας σύμφωνα με τις επιστημονικές εργασίες του Richard Wilkinson είχε (μέχρι πρόσφατα) ταξινομηθεί μεταξύ των προνομιούχων χωρών όσον αφορά τους δείκτες υγείας αλλά είναι πλέον βέβαιο ότι αφενός το άνοιγμα της εισοδηματικής ψαλίδας και η εξαφάνιση της μεσαίας τάξης (κορυφώνεται στην μετά ΔΝΤ εποχή) αφετέρου η κατάρρευση του Εθνικού Συστήματος Υγείας μάλλον θα επιδεινώσουν σημαντικά την υγεία των ελλήνων πολιτών στα χρόνια που έρχονται. Τις επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης στην υγεία θα μπορέσουμε να εκτιμήσουμε πολύ αργότερα. Ίσως μοναδική μας ελπίδα να παραμένουν ο μεσογειακός ήλιος, η αισιόδοξη σκέψη, η επανάκτηση της χαμένης κοινωνικής αλληλεγύης και η επιστροφή στη μεσογειακή διατροφή. Ίδωμεν.

Μετά από τα επιστημονικά στοιχεία που προαναφέρθηκαν προκύπτει το ουσιώδες ερώτημα σε επίπεδο πρωτογενούς πρόληψης: Πώς μπορεί να συνταγογραφηθεί γενικότερα η ευτυχία και η αισιόδοξη σκέψη; Πώς μπορεί να συνταγογραφηθεί η αντι-κατάθλιψη μέσα σε μια εποχή που ευνοεί από πάσης απόψεως μάλλον την εκδήλωση κατάθλιψης; δηλ. ανεργία, μείωση εισοδημάτων, διάλυση της οικογένειας, μοναξιά, έλλειψη κοινωνικής υποστήριξης.

Τα επιστημονικά στοιχεία δείχνουν ότι τα άτομα μπορούν να αυτο-συνταγογραφήσουν την ευτυχία μέσω συστηματικής σωματικής δραστηριότητας, διατήρησης φυσιολογικού σωματικού βάρους, διατήρησης σχέσεων ανιδιοτελούς φιλίας και αγάπης, διατήρηση δημιουργικών δραστηριοτήτων (hobbies), ενεργοποίησης σε δραστηριότητες εθελοντικής προσφοράς. Δυστυχώς η σύγχρονη ιατρική δεν ευνοεί τόσο το ασθενοκεντρικό μοντέλο προσέγγισης όσο το ιατροκεντρικό, έτσι για πολλαπλούς λόγους απαγορεύει και απορρίπτει τη συνταγογράφηση άλλων οδών προς την ευτυχία πλην φαρμάκων ή μηχανικών παρεμβάσεων.