Ογδόντα οκτώ κρατούμενοι αυτοκτόνησαν στις γαλλικές φυλακές από την αρχή του 2008. Η χρονιά δεν έχει τελειώσει· η υπουργός δικαιοσύνης Ρασιντά Ντατί, που είναι πολύ έγκυος, επισκέπτεται τα σωφρονιστικά ιδρύματα, έκπληκτη και συνοφρυωμένη, λες και ανακαλύπτει το αυτονόητο: δεν πρόκειται για το Club Mediterranèe· πρόκειται, αν το θέσουμε γλαφυρά, για χωματερές ανθρώπινων αποβλήτων. Ακριβώς όπως στην Ελλάδα, όπου τα βίαια εγκλήματα είναι λιγοστά και όπου, μέχρι πριν από λίγες δεκαετίες, οι φυλακές κατοικούνταν από πολιτικούς κρατουμένους, από το σύγχρονο και εγχώριο είδος του homo sacer. Αν και είμαστε χώρα με χαμηλή εγκληματικότητα (παρά τους προπαγανδιστές του φόβου που διατείνονται το αντίθετο) το δίκτυο των φυλακών είναι υπερφορτωμένο και, προ πάντων, αναχρονιστικό. Το εξπρές του Μεσονυκτίου.
Σήμερα οι φυλακές κατοικούνται από ανθρώπους που βρέθηκαν στο λάθος τόπο τη λάθος στιγμή· από τους άτυχους που συνελήφθησαν (ενώ άλλοι, που διέπραξαν το ίδιο έγκλημα, διέφυγαν από τα σαΐνια της αστυνομίας) και για τους οποίους, αργότερα, στη δίκη, όλα πήγαν στραβά. Πράγματι, ανάμεσα στον πληθυσμό των μικρομαφιόζων, των πορτοφολάδων, των κλεφτών, των ληστών, των μικροεμπόρων ναρκωτικών και «μεγαλοχρηστών», υπάρχει κάποιος ένοχος για βιασμό μετά φόνου, ή άνευ φόνου· υπάρχει κάποιος «επικίνδυνος» υπό την έννοια ότι ενδέχεται να επαναλάβει το βίαιο έγκλημα αν αφεθεί ελεύθερος. Παρ’ όλ’ αυτά, δεν φαίνεται να υπάρχει κανένας που να σχετίζεται με το εμπόριο γυναικών που διενεργείται ελεύθερα στο κέντρο της Αθήνας· κανένας που να περνάει σακιά με ηρωίνη από τα σύνορα· κανένας ένοχος για εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας και του περιβάλλοντος.
Ποιος είναι –θεωρητικά– ο ρόλος των φυλακών: να κρατήσει «μακριά» από την κοινότητα όποιον έχει αποδεδειγμένα επιρρέπεια στις βίαιες πράξεις, μέχρις ότου «σωφρονιστεί», μέχρις ότου αλλάξει προς το καλύτερο (όχι προς το χειρότερο). Άρα, μέχρις ότου λειτουργήσει θετικά η ψυχιατρική διαδικασία η οποία υποτίθεται ότι εκτυλίσσεται στη διάρκεια της ποινής. Η ποινή δεν αποτελεί μέθοδο εκδίκησης και δεν θα έπρεπε να θεωρείται μέσον για την ικανοποίηση του θύματος: εξάλλου, συχνά το «θύμα» είναι το κράτος (π.χ. σε περιπτώσεις φοροδιαφυγής, κατάχρησης κτλ), ή οι μεγάλες επιχειρήσεις (π.χ. σε περιπτώσεις «εταιρικών» παραβάσεων)· δεν τίθεται ζήτημα να συγκινηθούμε για χάρη τους. Χωρίς αυτό να σημαίνει, από την πλευρά μας, ασέβεια προς τους νόμους. Όσο για την απειλή της φυλάκισης παίζει αποτρεπτικό ρόλο μόνον σε ανθρώπους με γενικά συγκροτημένη ψυχολογία· τα περισσότερα βίαια εγκλήματα (φόνος, βιασμός, εκμετάλλευση και εμπορία ανθρώπων, κακοποίηση, παιδεραστία) γίνονται από άτομα με σοβαρά ψυχολογικά προβλήματα, για τα οποία θα έπρεπε να νοσηλεύονται, με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, πριν προβούν στο έγκλημα. Άλλωστε, ορισμένα εγκλήματα (κλοπή, ληστεία, διάρρηξη) μετατρέπονται σε «βίαια» κάτω από ορισμένες συνθήκες: τις περισσότερες φορές οι δράστες δεν έχουν τέτοια αρχική πρόθεση.
Η κινητοποίηση στις ελληνικές φυλακές βρίσκει την ελληνική κοινωνία σε ύπνωση· οι Έλληνες δεν ευαισθητοποιούνται παρά μόνον από ό,τι αφορά το πορτοφόλι τους. Ωστόσο, οι αιτίες όλων των προβλημάτων –από τη θλιβερή κατάσταση των φυλακών μέχρι την καταστροφή των δασών και, εντέλει, ό,τι αφορά το πορτοφόλι των Ελλήνων– έχουν τις ίδιες αιτίες: την απληστία μιας ολιγαρχίας και τη βλακεία της εξουσίας. Οι αιτίες όλων των προβλημάτων σχετίζονται με την κοινωνική τάξη: οι «φτωχοί» φυλακίζονται ευκολότερα από τους πλούσιους· όχι μόνον επειδή μπαίνουν συχνότερα στον πειρασμό της παράβασης του νόμου, αλλά επειδή είναι λιγότερο ισχυροί απέναντί του. (Εδώ, σύντομη αναφορά στον Σουίφτ και στον Μπαλζάκ που συμφωνούν ότι «οι νόμοι είναι ιστοί αράχνης μέσα από τους οποίους περνούν οι χοντρές μύγες και παγιδεύονται οι μικρές.») Οι μικρολαθρέμποροι συλλαμβάνονται συχνότερα από τους μεγαλολαθρεμπόρους· οι χρήστες ηρωίνης είναι πιο «εύθραυστοι» απέναντι στο νόμο από τους χρήστες κοκαΐνης· οι μετανάστες είναι πιο ευάλωτοι από τους ιθαγενείς.
Τι συμβαίνει στις φυλακές: ό,τι έξω από τις φυλακές σε γκροτέσκα μορφή· το μεγάλο ψάρι τρώει το μικρό και επικρατεί ο νόμος της ζούγκλας. Η δεινοπάθεια των κρατουμένων παίρνει εφιαλτικές διαστάσεις τόσο εξαιτίας των συνθηκών του θεσμού –κτίρια, σιτισμός, συμπεριφορά προς τους κρατουμένους (ποιοι γίνονται «σωφρονιστικοί υπάλληλοι»; Και πώς;), έλλειψη βασικών μέσων «σωφρονισμού» και οργάνωσης του χρόνου– όσο και εξαιτίας της υποχθόνιας ιεραρχίας που δημιουργείται ανάμεσά τους με αποτέλεσμα μεταφορά του εγκληματικού χώρου στο εσωτερικό της φυλακής. Όπως είναι γνωστό, το σύστημα ανέχεται, ή υποθάλπει, μια άτυπη στρατιωτική οργάνωση όπου ο καθένας εξαγοράζει με διάφορους τρόπους την επιβίωσή του. Για να καλοπεράσεις στη φυλακή πρέπει να έχεις περισσότερη δύναμη και χρήμα από τους υπόλοιπους. Επιπροσθέτως, χρειάζεσαι πλεόνασμα ενέργειας για να μην αποτρελαθείς.
Αντίθετα από ό,τι πιστεύουν οι πολλοί, περισσότερες φυλακές σημαίνουν περισσότερα εγκλήματα και όχι το αντίστροφο. Ο στόχος θα πρέπει να είναι η σταδιακή τους κατάργηση, όχι η αποσυμφόρησή τους με καινούργιες. Η αποσυμφόρηση –το πρώτο βήμα που πρέπει να γίνει– επιτυγχάνεται, ω του θαύματος, με την απελευθέρωση όλων όσοι δεν είναι «επικίνδυνοι». Φαίνεται απλό και είναι απλό: η απλή πράξη της αφαίρεσης. Παραλλήλως, ορισμένοι νόμοι πρέπει να αλλάξουν: όπως εκείνοι περί ναρκωτικών, μιας και δεν μπορεί να επιβληθεί με νόμους ό,τι πρέπει να επιβληθεί με τα ήθη. Υπό αυτή την έννοια, ισχύει η παλιά αλήθεια: όπου χτίζεται ένα σχολείο, κλείνει μια φυλακή. Και το αντίστροφο. Σχεδόν.
Χρειάζεται ριζική μεταρρύθμιση του σωφρονιστικού συστήματος, αλλά αυτό το ακούμε από την εποχή του Διαφωτισμού. Ακόμα παλιότερα, από την εποχή του Habeas Corpus όταν ο κάθε πολίτης κατέκτησε το στοιχειώδες δικαίωμα της κυριότητας του σώματός του: το να μπορεί να δικαστεί, με το σώμα του ακέραιο, από μια αμερόληπτη αρχή. Το σωφρονιστικό σύστημα και οι ανεπάρκειές του φαίνονται ήδη από ό,τι συμβαίνει στους δρόμους: ποιον συλλαμβάνει η αστυνομία και γιατί· ποιον τιμωρεί η δικαιοσύνη και πόσο αυστηρά· πόσο γρήγορα και αποτελεσματικά κινούνται οι νομικές διαδικασίες· ποιος είναι ο ρόλος της ψυχιατρικής μέσα κι έξω από τη φυλακή· γιατί η κοινωνία μας είχε ανέκαθεν την τάση να δημιουργεί «μη-πρόσωπα», απόβλητους, καταδιωγμένους. Στην Ελλάδα (όπως και στη Γαλλία που προανέφερα) ο νόμος και η τάξη έχουν ταυτιστεί με την αδικία: η αταξία –στην περίπτωση αυτή οι «ταραχές» στις φυλακές– πρέπει να ταυτιστεί με το ξεκίνημα για την απονομή της δικαιοσύνης.
13°
