Ο ελέφαντας και ο επιπυραγός: Η αλήθεια για το Μάτι

Aν υπάρχει ορισμός της νεοελληνικής τραγωδίας, αυτός είναι η πυρκαγιά στο Μάτι. Μια πυρκαγιά που άφησε πίσω της εκατοντάδες νεκρούς αλλά και επιζήσαντες με σοβαρά εγκαύματα και ανεξίτηλα ψυχικά τραύματα, που σόκαρε όλη την ελληνική κοινωνία, καθώς επιβεβαιώθηκαν οι ανομολόγητοι φόβοι πολλών από εμάς για την ανετοιμότητα του κρατικού μηχανισμού.

Αν η τύχη δεν σταθεί με το μέρος μας και ο «από μηχανής θεός» δεν είναι διαθέσιμος, τότε είμαστε όλοι εν δυνάμει θύματα της ανυπαρξίας μίας ευνομούμενης πολιτείας, η οποία αποδεικνύεται –για άλλη μια φορά– ανεπαρκής στο να παράσχει στοιχειώδη ασφάλεια και να αναπτύξει επιχειρησιακό σχέδιο για την προστασία της ζωής και του φυσικού και αστικού περιβάλλοντος.

Αυτό είναι το σκληρό μάθημα που, καθημερινά, διδάσκεται στην αίθουσα του δικαστηρίου, όπου ξαναζωντανεύουν οι σκηνές βιβλικής καταστροφής με τις μαρτυρίες επιζώντων και συγγενών των θυμάτων, αναδεικνύοντας με φρικτό και προσβλητικό τρόπο τις ευθύνες ενός αποτυχημένου κράτους. Δεν πρόκειται για αφηρημένο σχήμα λόγου. Είναι αλήθεια.

Άνθρωποι κάηκαν αβοήθητοι, άλλοι θυσιάστηκαν για να σώσουν κάποιους άλλους και άλλοι, εγκλωβισμένοι, έδωσαν μόνοι τέλος στη ζωή τους. Κι όλα αυτά, μόλις 35 χιλιόμετρα μακριά από την πρωτεύουσα της χώρας.

Πέντε χρόνια μετά, η διεξαγωγή της δίκης για το πολυδιάστατο έγκλημα στο Μάτι εξακολουθεί να πληγώνει τη χώρα. Όχι μόνο για τους ανθρώπους που χάθηκαν κάτω από τριτοκοσμικές συνθήκες, όχι μόνο για τις συνθήκες ανάκρισης και διεξαγωγής της δίκης που δυσχεραίνουν αντί να διευκολύνουν το έργο των δικαστών, αλλά, κυρίως, για τη δυσοσμία του ακαταλόγιστου και της απουσίας δημόσιας και κρατικής λογοδοσίας που αναδίδεται μέσα από τα καμμένα στο Μάτι.

Τιμωρία θα υπάρξει – είμαι σίγουρος ότι η δικαιοσύνη θα φροντίσει γι’ αυτό. Αλλά θα έχει αναδειχτεί η πλήρης αλήθεια; Πώς γίνεται κανείς να μην αναλαμβάνει την ευθύνη –ή το κομμάτι της ευθύνης που του αναλογεί– για το ότι πήγαν όλα λάθος;

Διαχρονικά, για την ελληνική δημόσια διοίκηση που αποτελείται από την κρατική υπηρεσία και τους πολιτικά προϊσταμένους της, η ανάληψη ευθύνης και η λογοδοσία είναι έννοιες βασικότατες, συνυφασμένες με το δημόσιο λειτούργημα αλλά, κατά κανόνα, υποβαθμισμένες.

Η γραφειοκρατική ευθύνη ως υποχρέωση απάντησης, η νομική ευθύνη ως καθήκον εκπληρώσεως, η επαγγελματική ευθύνη ως ανταπόκριση σε προσδοκίες και η πολιτική ευθύνη ως ανάληψη του πολιτικού κόστους των λαθών, όταν υπάρχει εκατόμβη νεκρών, συναποτελούν τον θηριώδη ελέφαντα που κόβει βόλτες στο δικαστήριο, απειλεί ζωές, εκφοβίζει τη δημοκρατική λειτουργία, κατατρώει τους θεσμούς. Πολλοί κάνουν ότι δεν τον βλέπουν, αλλά λίγοι ενδιαφέρονται να τον εξημερώσουν.

Μπροστά σε μια σοβαρή δημόσια κρίση, το μοτίβο είναι σύνηθες και σταθερό: Οι εμπλεκόμενοι αλληλοκατηγορούνται και προσπαθούν να αποσείσουν τις ευθύνες τους· από την καταστροφή του διαστημόπλοιου «Τσάλεντζερ» στις ΗΠΑ το 1986, το πυρηνικό ατύχημα του Τσερνόμπιλ στην πρώην ΕΣΣΔ (1986), μέχρι την καταστροφική πυρκαγιά στο Μάτι Αττικής το 2018.

Η ανάλυση των λαθών και η επισταμένη μελέτη όλων εκείνων που πήγαν λάθος, δεν θα έπρεπε να αποτελεί αρμοδιότητα μόνο της δικαιοσύνης, αλλά και της οργανωμένης πολιτείας που θρηνεί, αξιολογεί και βελτιώνεται για την επόμενη μέρα.

Το πόρισμα και η κατάθεση του αξιωματικού εμπειρογνώμονα για τις εγκληματικές παραλείψεις των αρμοδίων κατά την ημέρα της φονικής πυρκαγιάς δεν θα έπρεπε να τον φέρνουν αντιμέτωπο με την πολιτική και επιχειρησιακή ηγεσία του Σώματος που υπηρετεί· δεν θα έπρεπε να είναι ηρωική πράξη ενός δημόσιου λειτουργού η αντίσταση στο κουκούλωμα ευθυνών.

Η ανάδειξη της αλήθειας αποτελεί την ουσιαστικότερη τιμωρία των υπευθύνων, κάτι που οφείλουμε ως πολιτεία και ως κοινωνία να το διεκδικήσουμε ως ελάχιστη υποχρέωσή μας, ως φόρο τιμής και σεβασμού στη μνήμη των θυμάτων

Προφανώς, το «case study Μάτι» θα έπρεπε (και ελπίζω, κάποτε) να διδάσκεται ως αντιπαράδειγμα δράσης και οργάνωσης στα Σώματα Ασφαλείας, στα σχολεία, στα πανεπιστήμια, στη Σχολή Δημόσιας Διοίκησης, στις νομικές σχολές, στα μαθήματα διαχείρισης κρίσεων, ηγεσίας και ηθικής.

Η ανάδειξη της αλήθειας αποτελεί την ουσιαστικότερη τιμωρία των υπευθύνων, κάτι που οφείλουμε ως πολιτεία και ως κοινωνία να το διεκδικήσουμε ως ελάχιστη υποχρέωσή μας, ως φόρο τιμής και σεβασμού στη μνήμη των θυμάτων. Είναι ανεπίτρεπτο η δίκη για το Μάτι να καλύπτεται δημοσιογραφικά με ένα μονόστηλο, σαν μία οποιαδήποτε άλλη δίκη. Είναι ανεπίτρεπτο –για άλλη μια φορά– να στρουθοκαμηλίζουμε μπροστά στην καταστροφή.

Ενδιαφερόμαστε αληθινά να μάθουμε τι πραγματικά συνέβη στο Μάτι;

Στην τηλεοπτική σειρά «Τσερνόμπιλ» (HBO), κατά τη δίκη για την απόδοση ευθυνών του πυρηνικού ατυχήματος, ο δρ Βαλέρι Λεγκάσοφ, διακεκριμένος χημικός, εξηγεί επιστημονικά πώς συνέβη το ατύχημα. Με θάρρος, όμως, προχωράει παραπέρα. Με αφορμή την απόκρυψη των προβλημάτων που παρουσίαζαν οι αντιδραστήρες RBMK, καταγγέλλει τη διάχυτη κουλτούρα ψεύδους στη Σοβιετική Ένωση. «Λέμε ψέματα επί ψεμάτων και στο τέλος δεν θυμόμαστε ότι υπάρχει αλήθεια».[1]

«Οποιαδήποτε ομοιότητα με πρόσωπα και καταστάσεις είναι συμπτωματική», θα πω εγώ. Μόνο που εδώ δεν πρόκειται για προϊόν μυθοπλασίας αλλά για ωμή πραγματικότητα.

[1]Χαρίδημος Τσούκας, «Το κόστος του ψέματος», εφημερίδα Η Καθημερινή, 1.9.2019.