Πέρασαν είκοσι χρόνια από την 11η Σεπτεμβρίου

Την Τρίτη, 11 Σεπτεμβρίου 2001, καθόμουν στην αίθουσα με τους υπολογιστές, στη φοιτητική εστία της Great Dover Street, και ετοίμαζα μανιωδώς αιτήσεις για δουλειά. Είχε περάσει μόλις μία εβδομάδα αφότου είχα καταθέσει τη διπλωματική για το μεταπτυχιακό και –όπως οι περισσότεροι φοιτητές όταν τελειώνουν τις σπουδές τους για πρώτη φορά μετά... το νηπιαγωγείο– αντιμετώπιζα το απόλυτο κενό, την άβυσσο της αβεβαιότητας.  

Γύρω στις 2 μ.μ. (ώρα Αγγλίας) άρχισα να παίρνω ειδοποίησεις στο μέιλ από το CNN BreakingNews. Ένα αεροπλάνο έπεσε πάνω στο World Trade Center. Όπως πάρα πολλοί άλλοι, στην αρχή δεν συνειδητοποίησα ούτε τη φύση, ούτε την κλίμακα της καταστροφής. Το μυαλό μου πήγε σε ένα μικρό ιδιωτικό αεροπλάνο που ξέφυγε απ’ την πορεία του και προκάλεσε μικρές ζημιές. Τα μέιλ από CNN άρχισαν να πυκνώνουν. Δεύτερο αεροπλάνο χτύπησε και τον δεύτερο πύργο. Η Αμερική δέχεται επίθεση. Για κάποιο λόγο η πρώτη σκέψη που έκανα ήταν ο αντίκτυπος που μπορεί να είχε η επίθεση αυτή στην κοινή γνώμη σε σχέση με την παγκοσμιοποίηση. 

Αυτό που λίγοι θυμούνται πλέον είναι ότι λίγες εβδομάδες πριν την 11η Σεπτεμβρίου –στα μέσα του Ιουλίου– είχαν πραγματοποιηθεί βίαια επεισόδια κατά τη διάρκεια της διάσκεψης των G8 στη Γένοβα της Ιταλίας. Το κίνημα κατά της παγκοσμιοποίησης, του καπιταλισμού και του ιμπεριαλισμού της Δύσης είχε γιγαντωθεί. Έξω από τη διάσκεψη είχαν καταφτάσει 200.000 διαδηλωτές, πολλοί εκ των οποίων συμμετείχαν τακτικά σε κινητοποίησεις σε όλον τον κόσμο. Η Γένοβα ήταν το αποκορύφωμα του κινήματος – και η αρχή της παρακμής του.  

Πόση ειρωνεία μπορεί να κρύβει η Ιστορία. Εκεί όπου απέτυχε το (εντελώς παγκοσμιοποιημένο) κίνημα κατά της παγκοσμιοποίησης (παραφυάδες του οποίου θα συνεχίσουμε να συναντάμε όλα τα επόμενα 20 χρόνια από το Occupy Wall Street και την Indymedia μέχρι τους αντιεμβολιαστές και τους QAnon) πέτυχε η Αλ Κάιντα, σε συνδυασμό, βεβαίως, με την απολύτως καταστροφική αντίδραση και μετέπειτα πολιτική της κυβέρνησης Μπους. 

Έκλεισα βιαστικά τον υπολογιστή, ανέβηκα στο δωμάτιο και άνοιξα την τηλεόραση. Ο ένας πύργος μετά τον άλλον κατέρρευσαν, και από εκείνη, την πρώτη, στιγμή ήμουν απόλυτα σίγουρος ότι ο κόσμος θα άλλαζε για τα καλά, και για πάντα. Τίποτα δεν θα ήταν πια το ίδιο. Οι ίδιες μας οι ζωές θα άλλαζαν. 

Παρακολουθώντας σήμερα τα (εξαιρετικά) επετειακά προγράμματα διαφόρων καναλιών –και το BBC, αλλά και το National Geographic έχουν ετοιμάσει εξαιρετικά αφιερώματα– και διαβάζοντας το απλώς συγκλονιστικό «The Only Plane in the Sky: The Oral History of 9/11» του Garrett Graf (ένα ανατριχιαστικό λεπτό-προς-λεπτό χρονικό της ημέρας μέσα από τις προσωπικές αφηγήσεις αυτών που ήταν εκεί, με υλικό από 500 συνεντεύξεις προφορικής ιστορίας), πιάνω τον εαυτό μου να νιώθει με πρωτοφανή ένταση ένα εγωιστικό συναίσθημα· ένα μείγμα αυτολύπησης, οργής, ματαίωσης, πικρίας, μνησικακίας. Είναι ένα συναίσθημα το οποίο ευτυχώς δεν νιώθω σχεδόν ποτέ και για το οποίο δεν είμαι περήφανος, αλλά ταυτόχρονα δεν μπορώ να αγνοήσω ή να καταπιέσω. Η 11η Σεπτεμβρίου άλλαξε και την πορεία της δικής μου ζωής. Νιώθω ότι με αφορά προσωπικά. Μας αφορά. 

Πέραν των 3.000 νεκρών, των δεκάδων έαν όχι εκατοντάδων χιλιάδων ανθρώπων των οποίων οι ζωές καταστράφηκαν λόγω των επιθέσεων –είτε γιατί τραυματίστηκαν, είτε γιατί έζησαν με μετατραυματικό στρες και ψυχολογικά προβλήματα, είτε γιατί είδαν τα παιδιά και τους συντρόφους τους να πηδάνε από ουρανοξύστες και να συνθλίβονται από αυτούς, είτε γιατί ανέπνευσαν τοξικές ουσίες και έπαθαν καρκίνο λίγα χρόνια μετά– οι επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου άλλαξαν τις ζωές όλων μας στη Δύση.  

Η Ελλάδα παρακολούθησε τις επιθέσεις από απόσταση γεωγραφική και πολιτισμική. Κάποιοι πανηγύρισαν, χλεύασαν. Μέχρι εκεί έφτανε το μυαλό τους. 

Ο αντίκτυπος των επιθέσεων στη Βρετανία –σε μια Βρετανία που τότε ήταν πολιτικά, οικονομικά και πολιτισμικά πιο κοντά στις ΗΠΑ ίσως από ποτέ, πριν ή και μετά– ήταν άμεσος και συγκλονιστικός. Για μέρες, εβδομάδες, μήνες, χρόνια μετά κανείς δεν γνώριζε πότε θα γίνει η επόμενη επίθεση και ποιος θα είναι ο επόμενος στόχος. Τότε μπήκε στην καθημερινότητά μας ο φόβος –η δεύτερη σκέψη όταν ακούς το αεροπλάνο να πετάει χαμηλά πάνω από την πόλη– που με τις επιθέσεις στο μετρό του Λονδίνου τον Ιούλιο του 2005 πήρε σάρκα και οστά.  

Εκείνη την εβδομάδα έγινε σχεδόν αδύνατο το να βρεις δουλειά. Ολόκληρο το κατεστημένο της πολιτικής και των διεθνών σχέσεων –η κυβέρνηση και το κράτος, τα κόμματα, οι υπηρεσίες ασφαλείας, οι δεξαμενές σκέψεις, οι επιχειρήσεις– εν μια νυκτί έκλεισε (ακόμη πιο ερμητικά) τις πόρτες και τα κανάλια επικοινωνίας σε όσους δεν ήταν λευκοί Βρετανοί, από το σωστό τζάκι, με σωστές σπουδές και σωστή προφορά· σαν ένα σώμα που έχει δεχτεί ένα χτύπημα και συστέλλεται βίαια για να προστατευτεί. Οι συμφοιτητές μου –απόφοιτοι του LSE με τα καλύτερα πτυχία– άρχισαν απελπισμένοι να επιστρέφουν στις χώρες τους. Εάν, δε, είχες την «ατυχία» να έχεις μακρύ μούσι ή δέρμα λίγο πιο σκούρο ή να είσαι μουσουλμάνος, τότε το να βρεις δουλειά ήταν ίσως το μικρότερό σου πρόβλημα.  

Είκοσι χρόνια μετά, είναι πάρα πολύ δύσκολο να θυμηθεί κανείς με ακρίβεια το κλίμα, την ψυχολογία που επικρατούσε στη Βρετανία (πόσο μάλλον στις ΗΠΑ) και ακόμη πιο δύσκολο να την περιγράψει με πιστευτό τρόπο. Όταν καταφέρνω και θυμάμαι –και η πιστή ανάκληση της μνήμης κρατάει μόνο λίγες στιγμές– συνειδητοποιώ πόσο ελλειπτική είναι η ιστορία· πόσα πράγματα θα ξεχάσουμε και θα αγνοήσουμε από τους υπολογισμούς και τις εκτιμήσεις μας. Όλα αυτά που δεν καταγράφουν ούτε οι κάμερες, ούτε τα βιβλία της Ιστορίας. Την καθημερινή αίσθηση της ζωής. Μία αδιόρατη αλλά αναμφίβολα πραγματική συνθήκη. Ένα «βάρος» στον αέρα. Φόβος και αβεβαιότητα –για άλλες επιθέσεις, για την οικονομία, για τις πρωτοβουλίες της κυβέρνησης, για το μέλλον – σε συνδυασμό με κεκαλυμμένο ρατσισμό. Η αισιοδοξία και ανεμελειά των 90s, μια μακρινή ανάμνηση. 

Όσο, δε, για το αμερικανικό όνειρο –όλων μας– αυτό ενταφιάστηκε μαζί με τα θύματα των επιθέσεων. Το βράδυ της 11ης Σεπτεμβρίου, οι Ηνωμένες Πολιτείες μπήκαν σε μία τροχιά εσωστρέφειας, πολέμου, κακών στρατηγικών επιλογών, παρακμής. Παρά την ασύλληπτη και χαοτική πολυπαραγοντικότητα της Ιστορίας, γνωρίζουμε σχεδόν ακριβώς μία απόφαση, μια στιγμή, που σαν διακόπτης μας ώθησε προς την τροχιά αυτή. Η στιγμή αυτή ήταν ελάχιστα λεπτά πριν το διάγγελμα του Προέδρου Μπους το ίδιο το βράδυ των επιθέσεων, όταν αποφασίστηκε να συμπεριληφθεί αυτό που μετά έγινε γνωστό ως Δόγμα Μπους: οι χώρες στις οποίες έχουν τη βάση τους οι τρομοκράτες θεωρούνται και αυτές τρομοκρατικές, άρα επιτιθέμενες εναντίον των ΗΠΑ, άρα de facto σε εμπόλεμη κατάσταση. Ο πόλεμος στο Αφγανιστάν είχε ήδη ξεκινήσει. 

Η 11η Σεπτεμβρίου είναι η μήτρα του 21ου αιώνα. Από εκεί ξεκινάει το νήμα που φτάνει στο σήμερα. Η εξάπλωση της Αλ Κάιντα. Οι πόλεμοι σε Αφγανιστάν και Ιράκ. Η κατάρρευση του Σαντάμ Χουσεΐν και το κενό ισχύος στη Μέση Ανατολή. Η εκτροπή δημόσιου χρήματος στη διαπλοκή του στρατιωτικού-βιομηχανικού κατεστημένου: 500 εκατομμύρια δολλάρια –μισό δισεκατομμύριο– κάθε ημέρα των πολέμων αυτών, επί χρόνια, αντί να πηγαίνουν σε σχολεία, νοσοκομεία και υποδομές, πήγαιναν σε ιδιωτικούς εργολάβους που παρείχαν κάθε είδους εξοπλισμό για τον πόλεμο κατά της τρομοκρατίας. Η βιομηχανία παρακολούθησης πολιτών και νομοσχέδια που δίνουν σε υπηρεσίες ασφαλείας λευκή επιταγή. Τα βασανιστήρια και η καταπάτηση ανθρωπίνων δικαιωμάτων στο Γκουαντάναμο και το Άμπου Γκράιμπ. Οι διαρροές της Wikileaks και η Αραβική Άνοιξη. Η άνοδος του Ισλαμικού Κράτους σε Ιράκ-Συρία. Ο εμφύλιος στη Συρία. Η προσφυγική κρίση του 2015-16 (και αυτή που τώρα έρχεται). Οι τρομοκρατικές επιθέσεις, ο «πολιτισμικός πόλεμος» και η άνοδος της ξενοφοβικής Δεξιάς μέσα στην Ευρώπη. Η παρακμή της αμερικανικής ισχύος. Οι πόλεμοι χωρίς τέλος. Η εκλογή Τραμπ. Ο εκφυλισμός των θεσμών, της αποτροπής και της αρχιτεκτονικής ασφαλείας. Το κενό ισχύος που καλύπτουν η Κίνα, η Ρωσία και η Τουρκία. Η παρακμή της Δύσης. Η Νέα Παγκόσμια Αταξία. 

Ναι, υπάρχουν και άλλες αιτίες, και άλλα νήματα: οικονομικά, γεωπολιτικά, πολιτισμικά. Η Ιστορία δεν είναι μονοπαραγοντική. 

Η 11η Σεπτεμβρίου όμως είναι η θρυαλλίδα των εξελίξεων. Και μας αφορά όλους, γιατί άλλαξε την πορεία της ζωής μας. Μας στέρησε έναν άλλο 21ο αιώνα – ένα παράλληλο σύμπαν σταθερότητας, ειρήνης, ευημερίας και, ναι, ελευθερίας. Γιατί στον κόσμο αυτόν, κανένα κράτος, καμία κοινωνία, δεν υπάρχει σε κενό. Είμαστε όλοι μέρος ενός συστήματος το οποίο γίνεται ολοένα και πιο «μικρό», πιο αλληλένδετο. Η παρακμή της εσωτερικής (συνταγματικής) τάξης και της εξωτερικής ισχύος (αρχιτεκτονική ασφαλείας) των ΗΠΑ θα έχει μακροπρόθεσμα επιπτώσεις για τη δική μας ελευθερία και ευημερία.