Η υπερβολική ανοχή στον Τραμπ

Στην τελευταία του συνέντευξη στην Όπρα Γουίνφρεϊ (διαθέσιμη στην πλατφόρμα της Apple TV), o Μπαράκ Ομπάμα εντοπίζει την απαρχή του φαινομένου Τραμπ, που άλλαξε τον ρου την αμερικανικής ιστορίας, στην ανάδειξη της Σάρα Πέιλιν, ως υποψήφιας αντιπροέδρου των ΗΠΑ, το 2008.

Όποιος έχει ζήσει στις Ηνωμένες Πολιτείες, γνωρίζει ότι ο μέσος Αμερικανός, ειδικά αυτός που δεν ζει στις ακτές, δεν γνωρίζει και πολλά για τον υπόλοιπο κόσμο. Η Πέιλιν εκπροσωπούσε ωστόσο επάξια, με την αμορφωσιά της και το θράσος της (δεν ήξερε βασικά στοιχεία εξωτερικής πολιτικής και γεωγραφίας), τον χειρότερο εφιάλτη της αμερικανικής πολιτικής ζωής εκείνη την εποχή, που άκουγε στο όνομα Tea Party και θα συνόψιζε κανείς με την υπερσυντηρητική τριπλέτα “Babies, Guns and Jesus”. Η Πέιλιν κατέβηκε ως απαραίτητο ακροδεξιό αξεσουάρ του κατά τα άλλα αξιοπρεπέστατου Τζον ΜακΚέιν, ενός ευπατρίδη της πολιτικής ζωής της χώρας του, ο οποίος δεν ευτύχησε να κερδίσει εκείνη τη μάχη, απέναντι στον γοητευτικό και ταλαντούχο Ομπάμα.

Η αντίθεση ανάμεσα στους δύο είναι χαρακτηριστική και του εκτροχιασμού που ακολούθησε. Διότι το πρόβλημα σε μια δημοκρατία δεν είναι να είναι κάποιος συντηρητικός ή Ρεπουμπλικάνος, εν προκειμένω. Οι απόψεις και οι ιδεολογίες είναι όλες χρήσιμες, εφόσον κινούνται μακριά από τα άκρα και εντός των ορίων της πολιτικής ευπρέπειας και του πολιτισμένου δημοκρατικού διαλόγου. Η δημοκρατία απειλείται όταν καταλαμβάνει τη θέση της mainstream πολιτικής, η πολιτική ακρότητα, που συνδυάζει ημιμάθεια (ή και πλήρη άγνοια), θράσος, χυδαιότητα, μαφιόζικη χοντράδα, ανεξέλεγκτη εγωπάθεια και κυρίως αδίστακτη χρήση ψεμάτων και διακαούς προσπάθειας ανατροπής των γεγονότων και της αλήθειας.

Αυτά τα τελευταία στοιχεία είναι φυσικό να γοητεύουν τον ακροδεξιό συμμαθητή μας (που όλοι λοιδορούσαν στο σχολείο), την συμπλεγματική μας συνωμοσιολόγα γειτόνισα που όλα της πήγαν στραβά στη ζωή εξ αιτίας των λαθών της ή τον φίλο με τον μη ισορροπημένο ψυχισμό, που θέλει να εκδικηθεί τους πάντες. Πόσο λίγοι όμως είναι όλοι αυτοί; Μήπως είναι περισσότεροι από όσοι νομίζουμε; Κατά μια άποψη, κάτι λιγότερο (ή και περισσότερο) από το μισό του εκλογικού σώματος φλερτάρει συστηματικά (χωρίς απαραίτητα να είναι) με το πολιτικό λούμπεν: Το βλέπει κανείς κατά περιόδους, με διάφορες αποκαρδιωτικές απαντήσεις σε έρευνες, για την ερμηνεία του κόσμου, την ύπαρξη του κορονοϊού ή απλώς για το κατά πόσο «πιάνει το μάτι».

Παρόλα αυτά, δεν μπορείς να χαρακτηρίσεις «ψεκασμένους», ούτε απαραίτητα ακραίους πολιτικά, 74 εκατομμύρια Αμερικανούς, που (γνωρίζοντας ήδη το ποιόν του), ψήφισαν τον Τραμπ. Τι έχει συμβεί λοιπόν; Οι ερμηνείες ποικίλουν και ενδεχομένως αλληλοσυμπληρώνονται.

Η πρώτη σοβαρή ερμηνεία είναι η πόλωση, την οποία καλλιέργησε κατά κύριο λόγο ο ίδιος ο Trump, γνωρίζοντας ότι τον ευνοεί. Η αφελής ισοπέδωση της πολιτικής σε χαρακώματα οδηγεί σε τέρατα: Για παράδειγμα, πολλοί (καμένοι στο χυλό της δικτατορίας του Φιντέλ Κάστρο) Κουβανοί της Φλόριντα, θεώρησαν ο Τραμπ θα τους σώσει από τον «υπαρκτό σοσιαλισμό» των αντιπάλων του. Αν το συνδυάσει κανείς και με εμμονές ή ακρότητες περί πολιτικής ορθότητας της αριστερής πτέρυγας των Δημοκρατικών, σε έναν πόλεμο ταυτοτήτων, που παλιότερα δεν υπήρχε, παίρνει μια εξήγηση.

Μια δεύτερη οπτική είναι ότι η ιστορία και η δομή του Αμερικανικού ομοσπονδιακού κράτους, της “Promised Land” (κατά τον τίτλο και του βιβλίου του Obama), είναι συνυφασμένη με ορισμένα χαρακτηριστικά: Την εγγεγραμμένη στο DNA επιδίωξη της ατομικής ευτυχίας, με άοκνη προσπάθεια για προσωπική προκοπή, ελάχιστους φόρους και παρέμβαση από το κράτος - και συνεπώς αντίρρηση για οποιεσδήποτε κοινωνικές πολιτικές, που ευνοούν τους «τεμπέληδες».

Το αμερικανικό όνειρο περιλαμβάνει φυσικά αυτοδιάθεση, κανένα όριο στην αυτοπροστασία (άρα ανεξέλεγκτη οπλοκατοχή και λουτρό αίματος κάθε τόσο) και ορισμένα άλλα χαρακτηριστικά όπως ανύπαρκτη άδεια μητρότητας που δεν θα βρει κανείς στη γερασμένη Ευρώπη (είναι απορίας άξιο βέβαια γιατί δεν τα βρίσκει και στο μη γερασμένο γειτονικό Καναδά σε άλλες νέες χώρες).

Προσθέστε και το απαρχαιωμένο εκλογικό σύστημα, που αλλοιώνει τη λαϊκή βούληση προς χάριν των μικρών αγροτικών πολιτειών, το Σύνταγμα που δεν αναθεωρείται εύκολα εδώ και διακόσια τόσα χρόνια, αλλά και την χρεοκοπία της πολιτικής στα μάτια πολλών και έχετε το κοκτέιλ του αδιεξόδου. Eυτυχώς το ρεκόρ συμμετοχής των τελευταίων εκλογών δίνει αισιόδοξα μηνύματα: Μπορεί ο Τραμπ να έκανε ρεκόρ ψήφων διεκδικώντας την επανεκλογή του, αλλά απόλυτο ρεκόρ ψήφων έκανε και ο Μπάιντεν, με 7 εκατομμύρια περισσότερες. Το δείχνει ανάγλυφα και το θαύμα της Τζόρτζια, όπου ενεγράφησαν, με συστηματική δουλειά, χιλιάδες στους εκλογικούς καταλόγους την τελευταία τετραετία - κι έτσι έπεσε ένα κάστρο ρατσισμού και μισαλλοδοξίας.

Η τρίτη πολύ δημοφιλής ερμηνεία είναι αυτή που διακινείται στις παγκόσμιες αναλύσεις, κατά κόρον. Ναι, πράγματι οι αχανείς Μεσοδυτικές Πολιτείες (και όχι μόνον αυτές στον παγκόσμιο χάρτη) είναι γεμάτες από ανθρώπους που αισθάνονται ότι η Ιστορία τους άφησε πίσω, ότι η τεχνολογία της Silicon Valley και η παγκοσμιοποίηση τους πετάει έξω από το παιχνίδι, οτι δεν θα υπάρξει «άσπρη μέρα και γι αυτούς». Η αντίφαση είναι βέβαια ότι αυτοί ακριβώς που θα χρειάζονταν περισσότερο έναν ισχυρό κοινωνικό κράτος, για να απλώσει το δίχτυ προστασίας του, είναι είναι αυτοί που κατά βάση ψηφίζουν εναντίον του.

Όλα αυτά εδράζονται μεν στην αλήθεια, αλλά έχουν κι ένα σοβαρό πρόβλημα: Φλερτάρουν με τον κίνδυνο να δικαιολογήσουν, εκτός από το να εξηγήσουν. Επειδή λοιπόν η τσέπη δεν είναι ικανοποιημένη, η ψήφος πρέπει να είναι αυτοκαταστροφικά εκδικητική, σε βαθμό κακουργήματος; Μοιάζει με την αντίληψη που λέει ότι ο άνθρωπος απέχει από τη βία όχι επειδή είναι πολιτισμένος, αλλά επειδή είναι χορτάτος.

Και με ποια προσόντα και προσπάθεια αυτοβελτίωσης πήγαν αυτοί οι άνθρωποι να αντιμετωπίσουν τον 21ο αιώνα; Διατηρώντας (δήθεν, γιατί η πρόοδος δεν ανατρέπεται) τις δουλειές τους και τα εργοστάσια που ρυπαίνουν, όταν ο πλανήτης κινδυνεύει να μην είναι κατοικήσιμος (σε ορισμένες περιοχές του τουλάχιστον) σε μερικές δεκαετίες; Ο Τραμπ άλλωστε, όπως και κάθε λαϊκιστής απέτυχε πλήρως να υλοποιήσει το “Make America Great Again”. Χρειάστηκε όμως μια πανδημία, για να τον απογυμνώσει…

Γιατί ο Τραμπ είναι τόσο μισητός, σε παγκόσμιο επίπεδο; Προφανώς, γιατί οι άνθρωποι με στοιχειώδες επίπεδο διέγνωσαν ότι δεν υπάρχει καμία ειλικρίνεια, εντιμότητα και ακεραιότητα, σε έναν χυδαίο λαϊκιστή πολιτικό που πούλησε απλώς αντισυστημικότητα - και ότι όλες οι αποφάσεις του είναι εναντίον του κοινού καλού. Στην καλύτερη περίπτωση, υπέρ ενός προστατευτισμού που ευνοεί συγκεκριμένες ομάδες ψηφοφόρων, για εσωτερική κατανάλωση, ενώ στη χειρότερη υπέρ ενός απολύτως προσωπικού συμφέροντος και αλλοπρόσαλλης (μη) στρατηγικής.

Κι όλοι αυτοί οι άνθρωποι που τον ψήφισαν στις ΗΠΑ, δικαιολογούνται που συνασπίστηκαν πίσω από έναν πολιτικό που έκανε τόση ζημιά στη δημοκρατική τους παράδοση και στην ίδια τους τη χώρα; Ακόμα και αυτοί που, κλείνοντας τη μύτη τους, ψήφισαν απλώς το Ρεπουμπλικανικό κόμμα, γιατί δεν μπορούσαν οτιδήποτε άλλο, δεν έχουν ευθύνη; Ας μην πήγαιναν τουλάχιστον.

Και δεν πρέπει να μαθαίνει και να προχωράει η ανθρωπότητα; Δικαιούται να γυρνάει πίσω, επαναλαμβάνοντας την ιστορία, έστω σαν φάρσα; Δεν θα προωθήσουμε την ισότητα, τα δικαιώματα, τις νέες συνθήκες για την κοινωνική συμβίωση; Δεν θα προσπαθήσουμε να απαλείψουμε τη βία, αντί να την εμβαθύνουμε; Δεν θα ανοίξουμε νέους δρόμους, στην επιστήμη, στην τεχνολογία, στον τρόπο ζωής; Θα ζήσουμε φοβισμένα ή με την απειλή του εκφασισμού;

Και πού είναι αυτό που οι Αγγλοσάξωνες λένε “decency”, η στοιχειώδης αισθητική και ευγένεια, βασικά συστατικά του σύγχρονου ανθρώπινου πολιτισμού; Δηλαδή πρέπει να αγνοήσουμε ότι ο Τραμπ είναι ένας προγλωσσικός, αποτυχημένος κληρονόμος και απατεώνας φοροφυγάς, που περιφέρει μια trophy wife, με το βλέμμα του κενού; Όπως έγραψε και ο Τζον Κλιζ των Monty Python στο Twitter, συγκρίνοντάς την με τη Δρ. Μπάιντεν, “it says a lot about their husbands, too”. Το ότι ανέδειξε στην πολιτική ζωή της χώρας όλα αυτά τα πρόσωπα, τα αλλοιωμένα από το μίσος του ημιμαθούς, δεν μας χτυπάει το καμπανάκι;

Τελικά οι χειρότερες προβλέψεις διαψεύστηκαν. Οι ένοπλες ακροδεξιές ομάδες δεν συγκρούστηκαν στους δρόμους, δεν έγινε εμφύλιος, δεν πολιορκήθηκαν οι πρωτεύουσες των πολιτειών. Ο Τραμπ δεν μπόρεσε να αποσταθεροποιήσει την αμερικανική δημοκρατία όπως θα ήθελε. Όμως, ξεπέρασε το όριο. Ακόμα κι αν η εισβολή στο Καπιτώλιο φάνηκε γκροτέσκα και αδύναμη να συγκριθεί με πραξικόπημα, αποτέλεσε μια τραγική, όσο και ουσιαστικά επικίνδυνη καμπή στην ιστορία της Αμερικής: Έδωσε ένα ισχυρό χτύπημα στη σταθερότητα της αμερικανικής δημοκρατίας, που θα αφήσει βαθειά τα σημάδια του. Ο φασισμός, ακόμα και του Χίτλερ, μοιάζει πάντα γκροτέσκος, πριν επιβληθεί. Μετά είναι αργά.

Η παγκόσμια κατακραυγή μπορεί να έπαιξε και αυτή το ρόλο της. Σίγουρα έπαιξαν ρόλο, όσοι έπεισαν πολλούς παραιτημένους από την πολιτική διαδικασία, να πάνε να ψηφίσουν - κι αυτό είναι η απάντηση της δημοκρατίας. Επειδή όμως κάτι παραμένει πολύ σάπιο στο βασίλειο της μεγάλης δυτικής Δανιμαρκίας, τώρα που έκατσε κάπως η σκόνη, είναι χρήσιμο να εξάγουμε ορισμένα συμπεράσματα, από τον εφιάλτη που έζησε η παγκόσμια κοινότητα, ειδικά με την προοπτική επανεκλογής του Τραμπ.

Είναι σαφές ότι οι ΗΠΑ δεν αποτελούν εξαίρεση στον παγκόσμιο κύκλο του λαϊκισμού, σε αυτή την «κοιλιά της ιστορίας» που ζούμε. Ο μισογυνισμός, ο ρατσισμός, η μάτσο κουλτούρα δεν είναι προνόμια του Τραμπ. Η υπονόμευση της δημοκρατίας και των θεσμών της είναι η μέθοδος του κάθε Όρμπαν, απανταχού της γης. Ωστόσο, λόγω της ισχύος και της σημασίας των ΗΠΑ, ο παροξυσμός και ο κίνδυνος ήταν πρωτοφανής.

Και το πρώτο συμπέρασμα που βγαίνει είναι η επιβεβαίωση ότι πρέπει να είμαστε αφόρητα καχύποπτοι σε όσους δηλώνουν, με οποιονδήποτε τρόπο, αντισυστημικοί. Σπάνια στις σύγχρονες δημοκρατίες, το σύστημα μπορεί να κάνει περισσότερη ζημιά, από αυτήν που προκαλούν όσοι παριστάνουν ότι θα το κατατροπώσουν, αντί να δουλεύουν σιωπηρά και μεθοδικά υπέρ της αλλαγής του, εκ των έσω. Η Χίλαρι Κλίντον, που δεν μας άρεσε, γιατί ήταν «των τραπεζών», ποτέ δεν θα προσπαθούσε να διαλύσει την κοινωνική ασφάλιση εκατομυρίων φτωχών Αμερικανών, που εξασφάλισε το Obamacare.

Το δεύτερο είναι οτι τα φαινόμενα λαϊκισμού και κυρίως εκφασισμού της κοινωνίας πρέπει να ανακόπτονται από νωρίς, ακόμα κι όταν δεν μοιάζουν επικίνδυνα. Η αμερικανική κοινωνία, το πολιτικό κατεστημένο, οι θεσμοί, οι σύγχρονοι ισχυροί της Big Tech ολιγώρησαν. Άργησαν να κόψουν το δρόμο στα ασύστολα ψέμματα, στις θηριώδεις θεωρίες συνωμοσίας, στον απόλυτο αρριβισμό της εξουσίας.

Ο Τραμπ έπρεπε να είχε εξοστρακιστεί, πολύ πριν (σωστά) τον φιμώσουν οι μεγάλες πλατφόρμες (ναι, υπάρχει τεράστιο θέμα με την αρρύθμιστη εξουσία τους και τα πολιτικά τους παιχνίδια, αλλά τώρα προέχει η απόκρουση του εκφασισμού), με διάφορους νομικούς και πολιτικούς τρόπους. Η δε ευθύνη του Ρεπουμπλικανικού κόμματος, που προσδέθηκε στο άρμα του, για να ανέβει και πάλι στην εξουσία, αναμένεται να μετρηθεί, ακόμα και με τον κίνδυνο της διάσπασης και παρακμής, το επόμενο διάστημα.

Αν μάλιστα ισχύουν αυτά που αποκαλύπτει πρώην Σοβιετικός πράκτορας, ότι ο Τραμπ εχειραγωγείτο από την KGB, ήδη από την δεκαετία του 1970, τότε οι (υποτίθεται πανίσχυρες) ΗΠΑ πρέπει να επανεξετάσουν βαθύτερα την ικανότητά τους, σε επίπεδο intelligence και μυστικών υπηρεσιών. Ένας πρόεδρος-μαριονέτα είναι επικίνδυνος τόσο για την εθνική, όσο και για την παγκόσμια ασφάλεια.

Και η ελευθερία του λόγου; Ναι, η δημοκρατία πρέπει να πολεμάει τους εχθρούς της, μην υποκύπτοντας στη γοητεία των μέσων που ακολουθούν τα αντίπαλα της αυταρχικά καθεστώτα. Αλλά ταυτόχρονα, αυτό είναι και το παράδοξο της δημοκρατίας: Πρέπει να αυτοπροστατευθεί απέναντι στους εχθρούς της, να μη δείξει ανοχή, σε αυτούς που δεν δείχνουν ανοχή στις απόψεις των άλλων. Γιατί τότε, θα μας φίμωνε όλους ο Τραμπ.

Ο εσμός των φασιστών που εισέβαλε στο Καπιτώλιο χτύπησε ένα δυνατό καμπανάκι, που έπρεπε να είχε γίνει αντιληπτό χρόνια πριν. Το έβαλαν στο mute όμως οι ανερμάτιστες φιλοδοξίες, ο πολιτικός οπορτουνισμός, οι λάθος εκτιμήσεις, η πολιτική του κατευνασμού. Η κληρονομιά του «πορτοκαλί κλόουν» είναι τοξική. Το πιθανότερο είναι ότι ούτε ο ίδιος, ούτε η οικογένεια του θα μπορέσουν να εμφανιστούν και πάλι στο πολιτικό προσκήνιο με αξιώσεις, χωρίς φυσικά να αποκλείεται τίποτα.

Αυτό που επείγει τώρα η επιστροφή στη μετριοπάθεια και στις αντιλήψεις που κινούνται πέριξ του κέντρου, όπου άλλωστε (πρέπει να) κερδίζονται, σχεδόν πάντα, οι εκλογές. Χωρίς ερμηνείες περί ανάλγητης ελίτ, που υποτίθεται ότι αγνοεί τις ανάγκες όσων επιμένουν να ζουν σε έναν θρησκευτικό και πολιτισμικό μεσαίωνα. Η ζωή προχωράει - και οι Αμερικανοί οφείλουν να υπερβούν πολιτικές αγκυλώσεις, να σκύψουν πάνω στο Σύνταγμα και στο εκλογικό τους σύστημα και να διορθώσουν αυτά που τους κρατάνε πίσω. Χωρίς μιας μορφής ήπια σοσιαλδημοκρατία, χωρίς κοινωνικό κράτος δηλαδή, δεν θα μπορέσουν να αμβλύνουν τις ανισότητες και να συνεχίσουν με κοινωνική ειρήνη και ανάπτυξη.

Αν οι Ηνωμένες Πολιτείες οδηγηθούν στην παρακμή (και αυτό οφείλουν να το καταλάβουν όλοι οι δημοκράτες πολίτες στον κόσμο και ειδικά όσοι θεωρούν αδιάφορο το ποιος κυβερνά στην Ουάσινγκτον, η αντίσταση της δυτικής φιλελεύθερης δημοκρατίας στην οργουελιανή επέκταση του κινεζικού αυταρχισμού, αλλά και της «συμμαχίας των τραμπούκων» που αναδεικνύονται από ημιδημοκρατίες, όπως ο Πούτιν και ο Ερντογάν, θα είναι πολύ δύσκολη. Ας θυμηθούν όλοι ότι αυτό είναι το μόνο πολίτευμα στην ιστορία της ανθρωπότητας, που μπόρεσε και μπορεί να προασπιστεί ως ένα βαθμό τα ανθρώπινα δικαιώματα και τις ελευθερίες, που όλοι θεωρούμε ότι πρέπει να απολαμβάνει ο σύγχρονος άνθρωπος.

Γι’ αυτό την επόμενη φορά που θα ψηφίζει η Τζόρτζια ή του Ουισκόνσιν, ας έχουμε λίγο το νού μας. Μόνο η μέχρι τώρα επίπτωση στη ζωή μας, από την ένταση στη Μεσόγειο που επέτρεψε η «ιδιωτική» εξωτερική πολιτική του Τραμπ (γεωπολιτικά, εξοπλιστικά και εν τέλει οικονομικά), δίνει μια γεύση για το πόσο σημαντικές είναι οι αμερικανικές πολιτικές εξελίξεις, όσον αφορά την πορεία της δημοκρατίας και του πλανήτη…