O καθηγητής Σύγχρονης Πρακτικής Φιλοσοφίας, Θεοφάνης Τάσης, γράφει ένα προσωπικό κείμενο για το τι σημαίνει ελπί(ζω)
Στον μύθο της Πανδώρας, αφού ανοιχθεί το κουτί της ξεχύνονται όλα τα δεινά και τελευταία η ελπίδα. Παλαιότερα αυτό με έκανε να σκέπτομαι ότι ως εκ τούτου ίσως είναι το μεγαλύτερο δεινό όλων. Από τότε η σχέση μου μαζί της υπήρξε σχετικά περίπλοκη. Τις περισσότερες φορές γνωρίζω τι ελπίζω. Άλλες συνειδητοποιώ εκ των υστέρων σε τι ήλπιζα, όπως βγαίνoντας κανείς από το σπίτι θυμάται ότι ξέχασε τα κλειδιά.
Όταν μια ελπίδα μοιάζει να διαψεύδεται επιμένω ώσπου κατανοώ ότι μετατρέπεται σε αυταπάτη, οπότε την εγκαταλείπω. Εντούτοις δεν αμφισβητώ ότι οι αυταπάτες έχουν τη χρησιμότητά τους υπό την προϋπόθεση ότι γινόμαστε περισσότερο αυτόνομοι διατηρώντας τις και δεν προξενούμε περιττή οδύνη στους άλλους. Αφού διαψευστεί μια ελπίδα, συνήθως δεν βιάζομαι να την αντικαταστήσω με μια καινούργια. Προτιμώ να περιμένω όπως στη στάση ενός προαστιακού λεωφορείου χαζεύοντας εναλλάξ τα σύννεφα, τους περαστικούς και τα αδέσποτα. Ένας σκύλος ζει μάλλον ανέλπιδα. Κάτοικος του παρόντος όπως ένα χρυσόψαρο που φαίνεται να μην απελπίζεται κλεισμένο στη γυάλα του. Μπορούμε να θεωρήσουμε την απελπισία γνώρισμα του ανθρώπου, γι’ αυτό νιώθω τυχερός που μέχρι σήμερα όποτε απελπίστηκα δεν ήταν παρά στιγμιαία. Εκείνες τις φορές αισθάνθηκα όπως φαντάζομαι θα ένιωθε ένας αστροναύτης μόνος μακριά από τη Γη όταν η επιστροφή είναι αβέβαιη.
Μεγαλώνοντας εγκαταλείπουμε ορισμένες ελπίδες. Σε ό,τι με αφορά δεν ελπίζω πλέον ότι επιμένοντας θα καταφέρω να βοηθήσω όποιον δεν αναγνωρίζει ότι χρήζει βοήθειας. Ούτε ελπίζω πια στον έρωτα ως ταύτιση ψυχών ή στη συγχώρεση από τους τεθνεώτες. Όμως εξακολουθώ να ελπίζω στην καλοσύνη των αγνώστων και στο επόμενο καλοκαίρι που είναι καθαυτό ελπιδοφόρο, όπως καθετί όμορφο. Όχι ότι η ασχήμια δεν δύναται να είναι επίσης ελπιδόπνοα. Αρκεί να βιώνεται με υπομονή και συμπόνοια. Μολοντούτο δεν συνοδεύεται από μια ελπίδα διατήρησής της ή ευτυχίας, όπως συχνά η ομορφιά. Από την άλλη δυσκόλως φαντάζομαι πώς το μίσος μπορεί να γεννήσει ελπίδα, αν και συμβαίνει το αντίστροφο. Οι ανεκπλήρωτες ελπίδες, ιδίως υπό συνθήκες ένδειας υλικών και ψυχικών πόρων ή κατά τη διάρκεια ριζικών κοινωνικών αλλαγών, δηλητηριάζουν τόσο το άτομο όσο επίσης τους λαούς.
Επιπλέον, αν θέλουμε ν’ αναφέρουμε έναν ακόμη κίνδυνο που κρύβει η ελπίδα, υποδουλώνει αφενός το άτομο αφετέρου την κοινωνία όταν κρυσταλλώνεται σε δογματική πίστη για ένα επέκεινα. Στην αρχαία Ελλάδα δεν έτρεφαν την ελπίδα για μια μετά θάνατον ζωή, όσο την προσδοκία της επιβίωσης στη μνήμη των επερχόμενων μέσω του κλέους. Ενδεχομένως αυτό τους κατέστησε περισσότερο ελεύθερους, συνιστώντας προϋπόθεση για τη θέσμιση της δημοκρατίας. Ωστόσο δεν είμαι σίγουρος ότι είναι υποχρεωτικό να μην ελπίζει κανείς σε μια μετά θάνατον ζωή προκειμένου να είναι ελεύθερος. Ελπίζοντας σε αυτή η παρούσα θα μπορούσε να βιωθεί πιο απελευθερωμένα, ίσως με περισσότερη αυτονομία.
Εξίσου απορώ ως προς το αν είναι εφικτό να στοχαζόμαστε ανέλπιδα. Δεν εννοώ εδώ την προαναφερθείσα ελπίδα για αθανασία ως προσδοκία ενός επέκεινα ή της επιβίωσης στη μνήμη των επερχόμενων. Εννοώ δίχως την ελπίδα ή, ακριβέστερα, χωρίς μια άρρητη ή ρητή πίστη στη συνέχεια της ανθρωπότητας. Προσωπικά αδυνατώ να στοχαστώ άνευ πίστης στην έλευση των επερχόμενων. Παρά το ότι δεν θα τους συναντήσω ποτέ διά ζώσης νιώθω έναν άρρηκτο δεσμό μαζί τους, ομόλογο του δεσμού προς τους προγόνους. Δυστυχώς μη γνωρίζοντας μουσική δυσκολεύομαι να τον περιγράψω.
Από την άλλη ανάμεσα στους ζώντες δεν μπορώ ν’ αγαπώ όσους, θεωρώντας πως με γνωρίζουν, δεν τρέφουν ελπίδες για εμένα. Αυτό δεν παρακωλύει την προσπάθεια να διακρίνω τις δικές μου ελπίδες από εκείνες των άλλων για εμένα. Στον βαθμό που το πετυχαίνω με στενοχωρεί περισσότερο η μη εκπλήρωση των ελπίδων μου. Ωστόσο δεν αδιαφορώ για την απογοήτευση των τρίτων, επειδή δεν επαληθεύτηκαν οι ελπίδες τους για το πρόσωπό μου. Χάρη σ’ αυτή κατανοώ καλύτερα πώς βλέπουν εμένα και τη σχέση τους μαζί μου.
Εκτός από το καλοκαίρι μού δίνουν ελπίδα τα ταξίδια. Ένα ταξίδι γεννά, τουλάχιστον, την ελπίδα της επιστροφής. Όταν ταξιδεύω ελπίζω να γνωρίσω νέους φίλους και ν’ ανταμώσω ξανά τους παλιούς. Νεότερος μοιραζόμουν με τους φίλους την ελπίδα, ανάμεσα σε άλλες, για ένα μέλλον με συναρπαστικές κοινές περιπέτειες που θα είχαν ευτυχή κατάληξη σε μια εξιδανικευμένη ωριμότητα. Νομίζω ότι στη νιότη μια φιλία βαθαίνει με κοινές ονειροπολήσεις, ενώ στο γήρας με κοινές αναπολήσεις. Αμφότερες βασίζονται στην αφήγηση, αλλά επίσης στη μοιρασμένη σιωπή καρποφορώντας στη σχόλη.
Η φιλία απαιτεί ελεύθερο χρόνο ώστε ν’ ανατείλουν αμοιβαίες εκμυστηρεύσεις με την ελπίδα της αποδοχής από τον άλλο. Αντίστοιχα εύγλωττες είναι οι αποσιωπήσεις περιέχοντας την ελπίδα μιας μελλοντικής εξομολόγησης. Η ελπίδα στη φιλία εκφράζεται πρωτίστως ως προς τη διατήρησή της και ως ελπίδα ότι οι φίλοι θα προστρέξουν όταν τους χρειαστούμε. Πάντα προσπαθώ ως ελπιδοδότης στους φίλους μου να είμαι, όσο το δυνατόν, ειλικρινής. Αλλά αν ένας φίλος έπασχε από μια ανίατη ασθένεια δεν θα μπορούσα να του στερήσω την προσφορά ελπίδας και συγχρόνως να την αρνηθώ στον εαυτό μου. Το ότι μερικές φορές δεν μοιραζόμαστε κοινές ελπίδες με τους φίλους δεν μειώνει κατ’ ανάγκην τη μεταξύ μας αγάπη ούτε την έντασή τους, κυρίως όταν είναι έλλογες. Αν και είναι προτιμότερο οι ελπίδες να είναι λελογισμένες, ώστε να είναι πιθανότερη η εκπλήρωσή τους, ενίοτε οι παράλογες ελπίδες παρηγορούν ή νοηματοδοτούν τον βίο. Άλλωστε, μερικές φορές μια παράλογη ελπίδα θεωρείται λελογισμένη έχοντας απιθάνως εκπληρωθεί.
Το παραπάνω ισχύει κατεξοχήν στην πολιτική όπου η ελπίδα, όταν δεν εκφυλίζεται σε εργαλείο χειραγώγησης, είναι αναγκαία, αλλά όχι ικανή συνθήκη για τη δημιουργία μιας δικαιότερης κοινωνίας. Προκειμένου να είναι επωφελής ή δημιουργική μια ελπίδα πρέπει να συνοδεύεται τόσο από την ανάληψη της ευθύνης της στο παρόν όσο και από την ανάληψη ευθύνης του μέλλοντος. Παράλληλα οφείλει να παρουσιάζει δυσανεξία στη σκληρότητα ως τυχόν παράπλευρη συνέπεια κατά την πραγμάτωσή της. Στην ανάληψη ευθύνης του μέλλοντος τέμνεται η ελπίδα στην πολιτική με την ελπίδα της ανθρωπότητας στο χρώμα του ναι.
Η ανθρωπότητα ελπίζει ταυτόχρονα στη συνέχειά της και στη διατήρηση της ανθρωπινότητας είτε στη Γη είτε σε άλλους πλανήτες. Ακόμη και (γιατί όχι;) στην επιβίωσή της στο τέλος του σύμπαντος. Σε μια παραλλαγή του μύθου της Πανδώρας στο κουτί δεν υπήρχαν δεινά, αλλά δώρα των θεών. Αφού άνοιξε, πέταξαν προς τους ουρανούς με εξαίρεση την ελπίδα η οποία παρέμεινε στη Γη. Έκτοτε πορευόμαστε μαζί της δίχως να γνωρίζουμε προς τα πού και γιατί.
Δεν υπάρχει χειρότερη κατάντια από την ανοικτή «διαπαιδαγώγηση» της κοινωνίας στην παρανομία και στον χρηματισμό. Η κυβέρνηση έχει ευθύνη και πρέπει να την αναλάβει
14°
