Ο Bentham, ο Rawls κι ο κύριος Johnson

Πριν μία περίπου εβδομάδα, η εικόνα ενός ατρόμητου Boris Johnson και του επιστημονικού επιτελείου του να κατευθύνονται με αταλάντευτο βήμα προς το τσουνάμι που παρασύρει την καθημερινότητα, την ασφάλεια, τις ζωές και τις οικονομίες όλων των κρατών του κόσμου, έστειλε ρίγη ανατριχίλας σε όποιον είχε παρακολουθήσει την εξέλιξη της νέας πανδημίας και τους ραγδαίους ρυθμούς μετάδοσής της. Τι ακριβώς ήξεραν που το αγνοούσαν οι κυβερνήσεις όλων των άλλων κρατών, ιδιαίτερα αυτών που υπέφεραν περισσότερο από την επιδημία;

Μια εβδομάδα αργότερα, η υπέρτολμη αυτή στάση έχει εγκαταλειφθεί, η κυβέρνηση Johnson αναδιπλώνεται (και ορθώς) ταχύτατα, αλλά δυστυχώς ίσως όχι αρκετά γρήγορα, και ακόμα και οι πιο αδρανείς βόρειοευρωπαϊκές κυβερνήσεις λαμβάνουν τα μέτρα που η κυβέρνηση της Ελλάδας είχε τη διορατικότητα, σύνεση και τόλμη να λάβει νωρίτερα, ας ελπίσουμε αρκετά εγκαίρως πριν η απειλή λάβει ανεξέλεγκτες διαστάσεις.

Αν κάτι τρομάζει περισσότερο απ’ όλα στην προσπάθεια της βρετανικής κυβέρνησης να κολυμπήσει κόντρα στο ρεύμα, είναι η σιγουριά και η αυτοπεποίθηση με την οποία επέλεξαν το ριψοκίνδυνο σενάριο. Πλαισιωμένη από καταρτισμένους επιδημιολόγους και συμπεριφορικούς επιστήμονες όρμησαν χωρίς κανέναν ενδοιασμό εναντίον ενός εχθρού που έχει ήδη φτάσει στα άκρα τα συστήματα υγείας όσων χωρών δεν έλαβαν έγκαιρα μέτρα.

Όποιος δουλεύει σε ποσοτική έρευνα, δεν μπορεί παρά να έχει εμπειρίες αστοχιών, λαθών. Η απουσία πρόβλεψης, η λάθος εκτίμηση μιας παραμέτρου, μπορούν να στείλουν δουλειά μηνών, ή χρόνων πίσω στην εκκίνηση, ή ακόμα χειρότερα, στο καλάθι. Η βρετανική κυβέρνηση με αλαζονεία σκαρίφησε αντί να καταστρώσει ένα σχέδιο με έρευνες που διεξήχθησαν μέσα σε μαύρο κουτί, χωρίς έλεγχο και κριτική από εναλλακτικές ερευνητικές ομάδες. Το οικοδόμημά της κλονίστηκε και κατέρρευσε, όταν ομάδα από το Imperial διερεύνησε διεξοδικά τις επιπτώσεις των διαφορετικών σεναρίων διαχείρισης της κρίσης.

Είναι πολύ νωρίς να επιχειρήσουμε μια συνολική αποτίμηση των διαφορετικών προσεγγίσεων, ωστόσο απέναντι σε έναν εχθρό που τρέχει με καταιγιστικούς ρυθμούς είναι ίσως φρόνιμο να εξετάσουμε τις αξιωματικές και επιχειρησιακές βάσεις πάνω στις οποίες οι κυβερνήσεις λαμβάνουν αποφάσεις ζωής και θανάτου για εκατομμύρια πολιτών τους.

Σε επιχειρησιακό επίπεδο η στρατηγική Johnson επέδειξε μια πρωτοφανή περιφρόνηση προς το ρίσκο που έπαιρνε με μια τέτοια απόφαση. Ο ίδιος ο πρωθυπουργός της Μεγάλης Βρετανίας, που οι κακές γλώσσες θέλουν να παρατηρεί τον Whinston Churchill όταν αντικρίζεται στον καθρέφτη, επέλεξε μια στρατηγική που πιθανώς το είδωλό του (pun intended!) είχε επιδείξει σε πολλές στιγμές της στρατιωτικής και πολιτικής του θητείας. Ωστόσο η πανδημία που περνάμε τώρα δεν είναι παγκόσμιος πόλεμος και ο Johnson σίγουρα δεν δείχνει να είναι Churchill.

Σε αντίθεση με τη Μεγάλη Βρετανία του WWII, η ανθρωπότητα τώρα δεν είναι με την πλάτη στον τοίχο. Ήδη πολλαπλές ιατρικές ομάδες στέλνουν από όλο τον κόσμο αισιόδοξα μηνύματα.

Ποιες δομικές διαφορές καθιστούν τη ριψοκίνδυνη συμπεριφορά του Johnson ακατάλληλη, ίσως κι εγκληματική για την αντιμετώπιση της κρίσης; Καταρχάς, σε αντίθεση με τη Μεγάλη Βρετανία του WWII, η ανθρωπότητα τώρα δεν είναι με την πλάτη στον τοίχο. Ήδη πολλαπλές ιατρικές ομάδες στέλνουν από όλο τον κόσμο αισιόδοξα μηνύματα ότι οι ασθενείς αντιδρούν σε διάφορα κοκτέιλ φαρμάκων. Τα πρώτα εμβόλια δοκιμάζονται σε κλινικές έρευνες κι έχουμε κάθε λόγο να ελπίζουμε ότι η ταχύτητα με την οποία διαδίδεται αυτός ο ιός θα αντιμετωπιστεί με πρωτόγνωρη ταχύτητα από τη διεθνή επιστημονική κοινότητα.

Από τα τέλη της δεκαετίας του ’70, η συμπεριφορική επανάσταση στα οικονομικά και την ψυχολογία άρχισε σταδιακά να αλλάζει τον τρόπο που αναλύουμε τη δράση των ανθρώπων σε καθεστώς αβεβαιότητας. Ένα από τα πιο θεμελιώδη πορίσματα της έρευνας των πατέρων της συμπεριφορικής θεωρίας Kahneman και Tversky (K-T) αφορά την επιλογή σε συνθήκες αβεβαιότητας. Διαταράσσοντας τους δεσμούς με την παραδοσιακή οικονομική θεωρία, οι K-T δείχνουν ότι αποστρεφόμαστε το ρίσκο όταν οι συνθήκες είναι ευνοϊκές και γινόμαστε «risk-takers» όταν βρισκόμαστε αντιμέτωποι με δυσμενείς συνθήκες. Κι εδώ έγκειται το πρώτο αξιοπερίεργο στη στάση της βρετανικής κυβέρνησης. Πλαισιωμένη από ομάδα συμπεριφορικών, δεν μπόρεσαν να διακρίνουν τα βασικά χαρακτηριστικά της κρίσης που διέρχεται ο κόσμος: Η ανθρωπότητα δεν έχει την πλάτη στον τοίχο στην αντιμετώπιση της κρίσης, δεν βρίσκεται, πιστεύω, στην «περιοχή των ζημιών» στο κόστος που αντιμετωπίζει σε ανθρώπινες ζωές. Αν πραγματικά όλα ήταν χαμένα, ίσως μια τέτοια στάση να έδινε μια ελπίδα σωτηρίας. Αλλά όλα δείχνουν ότι, για τις ανθρώπινες ζωές, βρισκόμαστε στην «περιοχή των κερδών». Ότι, αν προχωρήσουμε συντηρητικά, μπορούμε να επιτύχουμε ανοσία αγέλης χωρίς εκατόμβες νεκρών.

Ο Τσώρτσιλ βρισκόταν στην «περιοχή των ζημιών»: ρίσκαρε ζωές για να σώσει ακόμα περισσότερες που διαφορετικά δεν είχαν ελπίδα. Ο Johnson ρισκάρει ζωές για να σώσει τι; Δεν υπάρχει ελπίδα; Ήταν πραγματικά χρήσιμες τέτοιες κινήσεις απελπισίας; Ας φανταστούμε το σενάριο κατά το οποίο ο Johnson άφηνε κάποιες εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπους να πεθάνουν τώρα για να αναχαιτίσει το 2ο κύμα τον Σεπτέμβριο, μόνο και μόνο για να έρθει τον Σεπτέμβριο αντιμέτωπος με μια πραγματικότητα στην οποία υπήρχαν αποτελεσματικές θεραπείες του ιού. Κάτι τέτοιο δεν είναι αδιανόητο, είναι ίσως δε η πιο πιθανή εξέλιξη. Ενήργησε με αλαζονεία και κυνισμό για να μη διαταράξει την ούτως ή άλλως διαταραγμένη από τους ανερμάτιστους χειρισμούς του στο Brexit οικονομία.

Ποιες αρχές πολιτικής φιλοσοφίας κρύβονται πίσω από τη στάση του Τζόνσον; Ποιες πίσω από τη στάση της ελληνικής κυβέρνησης; 

Ποιες αρχές πολιτικής φιλοσοφίας κρύβονται πίσω από τη στάση του; Ποιες πίσω από τη στάση της ελληνικής κυβέρνησης; Πιστεύω ότι τη στάση της βρετανικής κυβέρνησης διαπερνάει μια μακρά ωφελιμιστική παράδοση: στόχος της κοινωνίας είναι η μεγαλύτερη απόλαυση/κέρδος για τους περισσότερους. Απέναντί της, η στάση της ελληνικής κυβέρνησης και του Κυριάκου Μητσοτάκη θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως Rawlsian, από τον πατέρα της σύγχρονης πολιτικής φιλοσοφίας John Rawls: απόλυτος ιεραρχικά στόχος μας είναι η προστασία των πιο αδυνάμων. Του ανθρώπου στη χειρότερη δυνατή θέση.

Η ωφελιμιστική προσέγγιση έχει ισχυρά σημεία κυνισμού: η ανθρώπινη ευτυχία, ακόμα χειρότερα, οι ανθρώπινες ζωές έχουν μεγάλο βαθμό υποκαταστασιμότητας: αν θυσιάσω 10 ανθρώπους τώρα για να σώσω 20 τον Σεπτέμβριο, είμαι κερδισμένος. Πόσο δε μάλλον αν έτσι μειώσω και τον αντίκτυπο στην οικονομία. Η Ρωλσιανή προσέγγιση ενέχει βαθιά ενσυναίσθηση. Όλο το φιλοσοφικό οικοδόμημα του Rawls βασίζεται στο ενσυναισθητικό επιχείρημα του «πέπλου αγνοίας», ενός πειράματος σκέψης που μας καλεί να βάλουμε τον εαυτό μας στη θέση του πιο αδυνάτου. Τα επακόλουθα συμπεράσματα της Ρωλσιανής προσέγγισης στέκονται στον αντίποδα: θα θυσιάσουμε την ευημερία, την οικονομία, την άνεση, ακόμα και στοιχεία της ελευθερίας του μεγαλύτερου μέρους του πληθυσμού για να αποφύγουμε τον αγωνιώδη θάνατο των ευπαθών (αλλά όχι μόνο) ομάδων που θα πνίγονται μόνοι κι αβοήθητοι σε θαλάμους μαζικής εξόντωσης.

Το ποια από τις δύο φιλοσοφίες κοινωνικής επιλογής επιλέγουμε ως κοινωνία δεν επιδέχεται κρίσης. Δεν υπάρχει σωστή ή λάθος. Οι προσεγγίσεις είναι αξιωματικές. Μπορούν να κριθούν με πολιτικά αλλά όχι επιχειρησιακά κριτήρια. Σε αυτό η κυβέρνηση Johnson δεν επέδειξε πλημμέλεια. Ίσως κυνισμό, αλλά όχι πλημμέλεια. Στο πεδίο όμως του ρίσκου που λαμβάνει, ιδιαίτερα όταν οι κινήσεις της διακινδυνεύουν εκατομμύρια ζωές, μια κυβέρνηση είναι υπόλογη όταν φέρεται με αλαζονεία, αδικαιολόγητη αυτοπεποίθηση και κυνισμό. Η κυβέρνηση Johnson θα κριθεί αυστηρότατα πολιτικά για τις αξιωματικές επιλογές της και ακόμα πιο σκληρά για την εγκληματική αμέλεια και προχειρότητα με την οποία αντιμετώπισε επιχειρησιακά το ζήτημα.

Χωρίς να μπορούμε να προδικάσουμε την τελική έκβαση, είναι ασφαλές να πούμε ότι η ελληνική κυβέρνηση αντέδρασε με νηφαλιότητα, άμεσες κινήσεις, αποτελεσματικότητα και αποφασιστικότητα

Σε μια αντιστροφή των ρόλων και χωρίς να μπορούμε να προδικάσουμε την τελική έκβαση, είναι ασφαλές να πούμε ότι η ελληνική κυβέρνηση αντέδρασε με νηφαλιότητα, άμεσες κινήσεις, αποτελεσματικότητα και αποφασιστικότητα. Και η ελληνική αντιπολίτευση επέδειξε και επιδεικνύει μια πρωτόγνωρη ωριμότητα και σύμπνοια. Αν πάρουμε την σκυτάλη ως πολίτες και χωρίς εφησυχασμό διαφυλάξουμε ως κόρη οφθαλμού το προβάδισμα που μας εξασφάλισε αυτή η έγκαιρη αντίδραση, μπορούμε να βγούμε από αυτήν την πρωτοφανή κρίση με το ελάχιστο δυνατό ανθρώπινο κόστος. Και να προσδοκούμε με αισιοδοξία την γνώση, την ενσυναίσθηση και τη σοφία με την οποία ο κόσμος μπορεί να αναδυθεί από την απειλή