Το Βραβείο Ζαχάρωφ, η Μαλάλα και εμείς

Στρασβούργο. Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Απονομή του Βραβείου Ζαχάρωφ 2013 στη Μαλάλα Γιουσαφσάι, ένα κορίτσι δεκαέξι ετών από το Πακιστάν που μάχεται για να μπορούν τα κορίτσια να πηγαίνουν στο σχολείο⋅ το αυτονόητο δεν είναι παντού αυτονόητο. Πανηγυρική τελετή, στην κατάμεστη αίθουσα της Ολομέλειας, στα τέλη Νοεμβρίου.

Ορθιοι όλοι -βουλευτές, επισκέπτες, δημοσιογράφοι- τιμούν με ένα παρατεταμένο χειροκρότημα τη Μαλάλα καθώς εκείνη ανεβαίνει στο βήμα για να εκφωνήσει την ομιλία της. Μιλά με ένταση αλλά και άνεση. Αφιερώνει το βραβείο στους «άγνωστους ήρωες του Πακιστάν που αγωνίζονται για τα ανθρώπινα δικαιώματα».

Έχω βρεθεί και άλλη φορά στο Στρασβούργο σε απονομή του Βραβείου Ζαχάρωφ. Εχω δει να βραβεύονται οι Ρώσοι της σπουδαίας μη κυβερνητικής οργάνωσης Memorial», άνθρωποι προχωρημένης ηλικίας (αντιφρονούντες τότε επί Σοβιετίας, αντιφρονούντες και τώρα επί Πουτινοκρατίας). Σε κάθε περίπτωση, όλοι όσοι έχουν τιμηθεί με το Βραβείο Ζαχάρωφ, νέοι ή λιγότερο νέοι, ήταν πάντως ενήλικες. Αυτή τη φορά, όμως, μπροστά μας στεκόταν ένα κορίτσι δεκαέξι ετών.

Η Μαλάλα Γιουσαφσάι, ακτιβίστρια και μπλόγγερ. Σίγουρα είναι η πιο γνωστή έφηβη στον κόσμο. Συμπυκνώνω τη δράση της σε μία φράση, δική της: «πώς τολμούν οι Ταλιμπάν να μας στερούν το δικαίωμά μας στην εκπαίδευση;».

Βραβείο Ζαχάρωφ για την Ελευθερία της Σκέψης, αυτός είναι ο πλήρης τίτλος του. Το απονέμει το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο κάθε χρόνο (από το 1988) σε άτομα ή οργανώσεις που αγωνίζονται για τα ανθρώπινα δικαιώματα και τις θεμελιώδεις ελευθερίες, εκεί όπου δεν υπάρχουν ούτε τα μεν ούτε οι δε. Πρόκειται για δράση με υψηλό προσωπικό κόστος⋅ σε ακραίες, σε οριακές συνθήκες.

Δεν είναι παιχνιδάκι, λοιπόν, για να λέμε ότι κάτι κάνουμε και να περνάει η ώρα. Δεν είναι παίξε γέλασε. Το να υπερασπίζεται κανείς τις θεμελιώδεις ελευθερίες και δικαιώματα κάτω από τις πιο αντίξοες συνθήκες -ζώντας, δηλαδή, σε καθεστώτα ολοκληρωτικά, φονταμενταλιστικά, τρομοκρατικά- είναι επικίνδυνο εγχείρημα. Προϋποθέτει να είσαι αποφασισμένος. Και πολλά άλλα. Προϋποθέτει πρώτα από όλα μεγάλο θάρρος. Η δεκαεξάχρονη Μαλάλα το διαθέτει.

Η Μαλάλα όχι τώρα που είναι δεκαέξι ετών, αλλά εδώ και πέντε χρόνια, δηλαδή από τα έντεκά της, αγωνίζεται για να μπορούν τα κορίτσια να πηγαίνουν στο σχολείο. Στην πόλη της, τη Μινγκόρα, στο βορειοδυτικό Πακιστάν, εισχωρούσαν δυνάμεις των Ταλιμπάν από το Αφγανιστάν και επέβαλαν την φρίκη τους στην περιοχή. Μία από τις πτυχές της ταλιμπανικής φρίκης είναι ότι απαγορεύεται το σχολείο στα κορίτσια.

Βαρβαρότητα οι Ταλιμπάν. Αντίσταση στη βαρβαρότητα η Μαλάλα. Εκανε πολλά. Είχε και μπλογκ, με ψευδώνυμο βέβαια, στο BBC Urdu (η Urdu είναι η εθνική γλώσσα και μαζί με τα αγγλικά η δεύτερη επίσημη γλώσσα στο Πακιστάν). Εκεί κατέγραφε την αφόρητη βία της καθημερινής ζωής αλλά και τον δικό της αγώνα με το σχολείο. Ο τίτλος στην πρώτη της ανάρτηση: «η μη-ζωή με τους Ταλιμπάν» (3.1.2009).

Η ταυτότητά της αποκαλύφθηκε. Μπήκε στο στόχαστρο. Τον Οκτώβριο του 2012, οι Ταλιμπάν την πυροβόλησαν στο κεφάλι. Βαρύτατος τραυματισμός. Μεταφέρθηκε σε στρατιωτικό νοσοκομείο στο Μπέρμιγχαμ, στην Αγγλία. Η διάσωσή της αποτελεί ιατρικό επίτευγμα.

Η Μαλάλα έρχεται από ένα καθεστώς ζόφου, αλλά δεν φοβήθηκε. Μια έφηβη που στάθηκε απέναντι στη ταλιμπανική βαρβαρότητα. Δικαιολογημένα έχει γίνει το ζωντανό σύμβολο εκατομμυρίων παιδιών παντού στον κόσμο που τους στερούν το δικαίωμα στην εκπαίδευση. Η στάση της είναι και σπουδαία και σπάνια.

Μια παρατήρηση όμως, ακριβώς επειδή η Μαλάλα έχει γίνει σύμβολο και πρότυπο. Το κορίτσι αυτό είναι μονίμως τυλιγμένο με μαντίλα και προβάλλει έντονα ότι είναι πιστή μουσουλμάνα.

«Στο όνομα του ελεήμονα και φιλεύσπλαχνου Αλλάχ». Ετσι ξεκίνησε την ομιλία της στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Δεν ήταν η πρώτη φορά. Το ίδιο είχε κάνει επίσης όταν μίλησε σε εκδηλώσεις προς τιμήν της, στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαντ (Σεπτέμβριος 2013) και στα Ηνωμένα Εθνη (Ιούλιος 2013).

«Τη Μαλάλα τη θαυμάζω και τη σέβομαι για τη δράση της. Ομως η Μαλάλα εκθειάζει το Ισλάμ και αυτό υπονομεύει τον αγώνα για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Με ανησυχεί η στάση της. Θέλω να πιστεύω πως γρήγορα θα καταλάβει ότι δεν μπορεί να ζει με ισλαμικά παραμύθια».

Το παραπάνω κριτικό σχόλιο για τη Μαλάλα το έκανε η συγγραφέας Τασλίμα Νασρίν από το Μπανγκλαντές, στη διάρκεια του σεμιναρίου για δημοσιογράφους που έγινε στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο πριν την απονομή του βραβείου στη Μαλάλα Γιουσαφσάι. Σημειώνω ότι η Τασλίμα Νασρίν έχει τιμηθεί με το Βραβείο Ζαχάρωφ το 1994. Σημειώνω επίσης ότι αυτοπροσδιορίζεται ως κοσμική (secular) ακτιβίστρια των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ότι κάνει καταλυτική κριτική σε όλες τις θρησκείες και, ιδίως, στο Ισλάμ. Εννοείται, φυσικά, ότι δεν φοράει μαντίλα.

Βραβείο Ζαχάρωφ. Το βραβείο είναι πια γνωστό. Ποιός ήταν όμως ο Αντρέι Ζαχάρωφ που το όνομά του δόθηκε στο βραβείο; Πόσο γνωστός είναι ή δεν είναι (και γιατί δεν είναι) στην Ελλάδα;

Αντρέι Ζαχάρωφ (1921-1989). Ο επιφανής Ρώσος φυσικός επιστήμονας, που συγκρούστηκε με το σοβιετικό ολοκληρωτικό καθεστώς ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του ΄50. Εκτοτε, και μέχρι τον θάνατό του, ήταν η ηγετική μορφή του αγώνα για την υπεράσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και των πολιτικών ελευθεριών στην τότε Σοβιετική Ενωση. Στάθηκε αταλάντευτος στην πλευρά της ελευθερίας και των δημοκρατικών αξιών. Το πλήρωσε με διώξεις και χίλιες δυό ταλαιπωρίες. Ο Αντρέι Ζαχάρωφ εκπροσωπούσε μια άλλη Ρωσία απαλλαγμένη τόσο από το ολοκληρωτικό στοιχείο όσο και από τον σοβινισμό. Ηταν μια εμβληματική φυσιογνωμία. Ενας κατ΄ εξοχήν αντιφρονών.

Στη χώρα μας ανθεί και θάλλει η επιλεκτική ευαισθησία ως προς τα ανθρώπινα δικαιώματα (και όχι μόνον). Υπάρχουν καλά και κακά θύματα (όπως υπάρχει καλή και κακή βία...). Αν τα θύματα «κολλούν» με τον πρωτόγονο αντιϊμπεριαλισμό μας και τις λοιπές δήθεν αριστερές ιδεοληψίες μας, τότε, τα θυμόμαστε τα ανθρώπινα δικαιώματα. Διαφορετικά, κάνουμε τα στραβά μάτια. Την ταινία την έχουμε δει και η προβολή της συνεχίζεται.

Δεν μας πείραζε η σφαγή επί τέσσερα των Βοσνίων (εμείς είμασταν με τον Μιλόσεβιτς και τους κατσαπλιάδες του). Δεν μας ενδιαφέρουν οι άμαχοι Ισραηλινοί που έχασαν τη ζωή τους από επιθέσεις Παλαιστινίων ζωσμένων με εκρηκτικά (εμείς είμαστε με τους Παλαιστινίους, αδιακρίτως, ό,τι και αν κάνουν). Δεν μας ενδιέφεραν ο Αντρέι Ζαχάρωφ και οι άλλοι αντιφρονούντες (εμείς είμασταν ταυτισμένοι, λιγότερο ή περισσότερο, με τα σταλινικά καθεστώτα της Ανατολικής Ευρώπης). Οταν ο Ρώσος πρόεδρος Πούτιν ισοπεδώνει το Γκρόζνυ, την πρωτεύουσα της Τσετσενίας, για εμάς πέρα βρέχει. Οταν όμως για τα θύματα ευθύνονται οι Αμερικανοί και, γενικά, η Δύση, τότε κλαίμε και διαδηλώνουμε. Αυτή είναι η μαύρη αλήθεια.

Από τα πολλά και στοιχειώδη που πρέπει να κατακτήσουμε στη γαλανή μας χώρα είναι ότι τα ανθρώπινα δικαιώματα αποτελούν το θεμέλιο του πολιτισμένου δημοκρατικού κόσμου – εάν θέλει να είναι πολιτισμένος και δημοκρατικός.