Νομική αναγνώριση της ταυτότητας φύλου: η διεθνής ακτινογραφία

Το 1789 ήταν μια χρονιά-σταθμός για την ανθρωπότητα ως πολιτική κοινότητα. Η Γαλλική Επανάσταση κωδικοποίησε τις αξίες της νεωτερικότητας, μέσα από την ελευθερία, την ισότητα και την αλληλεγγύη που πλέον αποτελούν τα θεμέλια κάθε σύγχρονης δημοκρατικής Πολιτείας.

Σήμερα, σε όλο τον κόσμο φορείς, οργανωμένη πολιτεία, οργανώσεις, αλλά και η επιστημονική κοινότητα, συμμετέχει διαρκώς στην αέναη συζήτηση για την εξέλιξη των ατομικών, κοινωνικών και πολιτικών δικαιωμάτων μέσα σε συνθήκες που διαρκώς μεταβάλλονται.

Με αφορμή τη συζήτηση του νομοσχεδίου για τη νομική αναγνώριση της ταυτότητας φύλου, το ΔΙΚΤΥΟ παρουσιάζει την διεθνή ακτινογραφία των δικαιωμάτων των διεµφυλικών προσώπων, αλλά και της ΛΟΑΤΚΙ κοινότητας εν γένει. Η χώρα μας συμμετέχει στο παγκόσμιο γίγνεσθαι, συμμετέχει σε διεθνείς οργανισμούς και ως εκ τούτου καλό είναι να γνωρίζουμε – ακόμα και αν δεν συμφωνούμε πάντα – τις διαφορετικές κοινωνικές αποφάσεις των γύρω μας.

Με το σχέδιο νόµου επιδιώκεται για πρώτη φορά η θέσπιση ενός συγκεκριµένου, ειδικού νοµοθετήµατος, µε το οποίο να καθιερώνεται µία κατά το δυνατόν απλή διαδικασία για τη διόρθωση του καταχωρισµένου φύλου των διεµφυλικών προσώπων (τρανσέξουαλ, τρανς). Διεµφυλικά είναι τα άτοµα στα οποία ο εσωτερικός και προσωπικός τρόπος µε τον οποίο τα ίδια βιώνουν το φύλο τους δεν αντιστοιχεί στο φύλο που καταχωρίστηκε κατά τη γέννησή τους µε βάση τα βιολογικά τους χαρακτηριστικά, µε συνέπεια τα άτοµα αυτά να νιώθουν τη λεγόµενη «δυσφορία γένους» και να υφίστανται διακρίσεις σε όλους τους χώρους, για παράδειγµα στις προσωπικές τους σχέσεις, στην εργασία, στην εκπαίδευση ή στην ιατρική περίθαλψη. Ακόµη, οι διεµφυλικοί γίνονται συχνά θύµα εκδηλώσεων αποδοκιµασίας, µίσους, βίας και ρατσισµού εναντίον τους (τρανσφοβία), οι οποίες προσβάλλουν την προσωπικότητα και την αξιοπρέπειά τους, ενώ δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που µπαίνει σε κίνδυνο η ίδια η ζωή τους. Αλλά και απλούστερα θέµατα της καθηµερινότητας, όπως π.χ. η έκδοση άδειας οδήγησης ή ταξιδιωτικών εγγράφων, αποτελούν πρόβληµα για τους διεµφυλικούς. Διαπιστώνεται, συνεπώς, µια µεγάλη υστέρηση στην απόλαυση των ατοµικών δικαιωµάτων των διεµφυλικών προσώπων, κάτι που οφείλεται και στην επώδυνη για αυτούς διαδικασία που ακολουθείται στην Ελλάδα, σύµφωνα µε τη δικαστηριακή πρακτική, προκειµένου να γίνει η διόρθωση του καταχωρισµένου φύλου τους.

Η «ταυτότητα φύλου» («gender identity») αναφέρεται «σε αυτό που βιώνει βαθιά ο κάθε άνθρωπος ως εσωτερική και ατοµική εµπειρία φύλου, η οποία µπορεί να αντιστοιχεί ή να µην αντιστοιχεί στο φύλο που του αποδόθηκε κατά τη γέννηση. Περιλαµβάνει την προσωπική αίσθηση του σώµατος (η οποία µπορεί να συνεπάγεται, εφόσον επιλέγεται ελεύθερα, αλλαγή της σωµατικής εµφάνισης ή λειτουργίας µε ιατρικά, χειρουργικά ή άλλα µέσα) και άλλες εκφράσεις φύλου, όπως ο τρόπος ένδυσης και οµιλίας και η εξεζητηµένη συµπεριφορά. Η ταυτότητα φύλου διαφέρει από το σεξουαλικό προσανατολισµό, ενώ ένα διεµφυλικό άτοµο µπορεί να έχει ταυτότητα ετεροφυλοφιλική, αµφιφυλόφιλη ή οµοφυλοφιλική» [1] .

Όπως αναφέρει και η Επιστημονική Επιτροπή της Βουλής: «Με το 2048/22-4-2015 Ψήφισµά της για τις διακρίσεις σε βάρος των διεµφυλικών ατόµων στην Ευρώπη, η Ολοµέλεια της Κοινοβουλευτικής Συνέλευσης του Συµβουλίου της Ευρώπης καλεί τα κράτη µέλη, µεταξύ άλλων και ως προς την νοµική αναγνώριση της ταυτότητας φύλου (legal gender recognition), να αναπτύξουν ταχείες, διαφανείς, προσβάσιµες και βάσει αυτοπροσδιορισµού διαδικασίες αλλαγής ονόµατος και καταχωρισµένου φύλου των διεµφυλικών προσώπων, σε πιστοποιητικά γέννησης, δελτία ταυτότητας, διαβατήρια, πιστοποιητικά σπουδών και άλλα παρεµφερή έγγραφα [ανεξαρτήτως] ηλικίας, ιατρικής ή οικονοµικής κατάστασης ή αστυνοµικού φακέλου, καθώς και «να καταργήσουν τη στείρωση και κάθε υποχρεωτική ιατρική αγωγή, όπως και διάγνωση ψυχικής υγείας, ως νοµική προϋπόθεση για την αναγνώριση της ταυτότητας φύλου του προσώπου, σε νόµους που ρυθµίζουν τη διαδικασία αλλαγής ονόµατος και ταυτότητας φύλου».

Το φύλο και ο Κόσμος

Τι γίνεται όμως παγκοσμίως ως προς τα δικαιώματα της συγκεκριμένης κοινότητας;

Τα τελευταία χρόνια έχουν σημειωθεί κάποια βήματα προς την ισότητα για τα μέλη της κοινότητας LGBT.

Για παράδειγμα, η Μάλτα έγινε η πρώτη ευρωπαϊκή χώρα που απαγόρευσε τη θεραπεία μετατροπής [2]. Σύμφωνα με το νέο νόμο για την επιβεβαίωση του σεξουαλικού προσανατολισμού, της ταυτότητας του φύλου και της έκφρασης του φύλου, οποιοσδήποτε βρεθεί ένοχος προσπαθώντας να «αλλάξει, να καταστείλει ή να εξαλείψει τον σεξουαλικό προσανατολισμό, την ταυτότητα του φύλου και / ή την έκφραση φύλου» αντιμετωπίζει πρόστιμα ή ποινή φυλάκισης.

Η Ταϊβάν πρόκειται να επιτρέψει γάμο του ίδιου φύλου, καθιστώντας την έτσι την πρώτη ασιατική χώρα που θα το πράξει.

Ο Justin Trudeau, ο πρωθυπουργός του Καναδά, έγινε ο πρώτος πρωθυπουργός που συμμετείχε στο φεστιβάλ Pride της χώρας, ενώ η ομοφυλοφιλία αποποινικοποιήθηκε στις Σεϋχέλλες.

Αλλά υπάρχει ακόμα πολύς δρόμος να διανυθεί. Σύμφωνα με την Human Dignity Trust, υπάρχουν 75 χώρες που συνεχίζουν να κρίνουν ως παράνομη την ιδιωτική, συναινετική σεξουαλική συμπεριφορά μεταξύ ενηλίκων του ιδίου φύλου.

Και μόνο πέντε χώρες στον κόσμο –η Βολιβία, ο Ισημερινός, τα Φίτζι, η Μάλτα και το Ηνωμένο Βασίλειο– έχουν ρητή συνταγματική εγγύηση ισότητας για τους πολίτες βάσει του σεξουαλικού προσανατολισμού καθώς και της ταυτότητας φύλου, σύμφωνα με πρόσφατη μελέτη του UCLA.

Εικοσιδύο από τις 193 χώρες του ΟΗΕ έχουν εισαγάγει νομολογία ή νομοθεσία για τη στήριξη της ισότητας των γάμων ομόφυλων ζευγαριών. Ωστόσο, μεταξύ του 1990 και του 2014, δεκατρείς χώρες πρόσθεσαν στο σύνταγμά τους απαγορεύσεις γάμου ομοφυλοφίλων ή διατάξεις που επιτρέπουν τη νομοθεσία που απαγορεύει τον γάμο του ιδίου φύλου.

Η Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του ΟΗΕ έχει επανειλημμένα αποφανθεί ότι τα κράτη έχουν υποχρέωση βάσει του διεθνούς δικαίου, να προστατεύουν τα άτομα από διαφορετική μεταχείριση βασισμένη στον σεξουαλικό προσανατολισμό. Το 2011, το Συμβούλιο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων επιβεβαίωσε την προστασία των ίσων δικαιωμάτων για τα ΛΟΑΤ άτομα σε όλους τους τομείς της ζωής σε μια δήλωση που υπογράφηκε από 85 χώρες που εκπροσωπούν κάθε περιοχή του πλανήτη.

Έχουν περάσει δύο χρόνια από την απόφαση ορόσημο του 2015 του Ανώτατου Δικαστηρίου των ΗΠΑ που επέκτεινε την ισότητα γάμου σε εκατομμύρια ΛΟΑΤ ανθρώπους σε ολόκληρη τη χώρα, αλλά το Σύνταγμα των ΗΠΑ εξακολουθεί να μην εγγυάται ρητά την ισότητα βάσει του σεξουαλικού προσανατολισμού και της ταυτότητας φύλου.

Παρακάτω μέσα από την ιστοσελίδα  Equaldex, θα παραθέσουμε 4 ενδιαφέροντες χάρτες που αποτυπώνουν την κατάσταση των δικαιωμάτων των ΛΟΑΤ σε ολόκληρο τον κόσμο και μας βοηθούν να αντιληφθούμε και να συγκρίνουμε το βαθμό εξέλιξης και αφομοίωσης των αλλαγών που έρχονται μέσα από τα χρόνια.

Πού είναι η ομοφυλοφιλία παράνομη;

Η τελευταία έρευνα του Equaldex δείχνει ότι η συναινετική σεξουαλική δραστηριότητα μεταξύ ατόμων του ίδιου φύλου είναι νόμιμη σε ολόκληρο το βόρειο ημισφαίριο. Αλλά σε όλη την Ασία, την Αφρική και τη Μέση Ανατολή παραμένει παράνομη. Σε ορισμένες χώρες, τιμωρείται με θάνατο – στη Μαυριτανία, τη Σαουδική Αραβία, το Ιράν και το Αφγανιστάν. Σε άλλες χώρες, είναι παράνομο μόνο για τους άνδρες. Για παράδειγμα, στο Τουρκμενιστάν, τη Σιέρα Λεόνε και τη Ζιμπάμπουε η ομοφυλοφιλία είναι παράνομη για τους άνδρες αλλά νόμιμη για τις γυναίκες. Σε καμία χώρα δεν είναι το αντίστροφο.

Παρά τις πολλές χώρες που αναγνωρίζουν νόμιμα τα ζευγάρια του ίδιου φύλου, ορισμένες από αυτές παραβλέπουν ακόμα το δικαίωμα στο γάμο του ίδιου φύλου. Αυτός ο χάρτης δείχνει το σαφές χάσμα Ανατολής / Δύσης μεταξύ του πού μπορείτε να παντρευτείτε ένα σύντροφο του ίδιου φύλου και πού δεν μπορείτε. Η Κολομβία νομιμοποίησε το γάμο του ίδιου φύλου τον τελευταίο χρόνο, αλλά έγινε παράνομος στη Μποτσουάνα.

Η Αυστραλία είναι μια ενδιαφέρουσα περίπτωση, επειδή η κοινότητα LGBT μοιράζεται πολλά από τα ίδια δικαιώματα με τους ετεροφυλόφιλους, εκτός από το γάμο.

Αλλαγή φύλου

Το δικαίωμα αλλαγής φύλου είναι νόμιμο σε όλο τον κόσμο, αλλά στα περισσότερα μέρη μόνο μετά από χειρουργική επέμβαση. Παραμένει παράνομο σε περίπου 20 χώρες.

Παιδοθεσία από ομόφυλα ζευγάρια

Κάθε χρόνο αυξάνεται ο αριθμός των χωρών που νομιμοποιούν το γάμο ομοφύλων και την παιδοθεσία από ομόφυλο ζευγάρι. Ο πολιτικός γάμος των ομόφυλων ζευγαριών αναγνωρίζεται σήμερα από 13 χώρες στην Ευρώπη και 22 σε όλη την υφήλιο. Περίπου από τις ίδιες χώρες αναγνωρίζεται και η παιδοθεσία από ομόφυλο ζευγάρι. Οι χώρες αυτές έχουν ιδιαίτερη βαρύτητα, αφού αποτελούν το μεγαλύτερο μέρος της Αμερικανικής Ηπείρου (Βόρειας και Νότιας), της Δυτικής και της Βόρειας Ευρώπης. Σε πολλές από τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές δημοκρατίες διεξάγεται δημόσιος διάλογος για τα ζητήματα αυτά και είναι βέβαιο πως η ομάδα των χωρών που νομιμοποίησαν τον πολιτικό γάμο και την παιδοθεσία τα τελευταία 15 χρόνια θα αυξηθεί σύντομα. Στις χώρες όπου η υιοθεσία του ιδίου φύλου είναι νόμιμη, ο νόμος ορίζει ότι τα ζευγάρια πρέπει να παντρευτούν ή μπορούν να το κάνουν μόνο εάν είναι μόνοι. Σε ορισμένες περιπτώσεις, μπορούν να υιοθετήσουν μόνο θετά παιδιά. Στο Καζακστάν τα ζευγάρια του ιδίου φύλου μπορούν να υιοθετήσουν ένα παιδί νόμιμα, αλλά δεν μπορούν να παντρευτούν.

Διακρίσεις στην απασχόληση

Υπάρχουν μόνο λίγες περιοχές του κόσμου όπου οι εργοδότες απαγορεύεται ρητώς να κάνουν διακρίσεις βάσει του σεξουαλικού προσανατολισμού ή / και της ταυτότητας φύλου.

Στις ΗΠΑ, παρά τις ανησυχίες σχετικά με τις απόψεις περί της διοίκησης του Trump, ο Λευκός Οίκος δημοσίευσε μια δήλωση που ανέφερε ότι θα συνεχίσει να επιβάλλει την εκτελεστική διαταγή για την προστασία των εργαζομένων από τις διακρίσεις κατά του LGBTQ.

1 «Διεµφυλικά άτοµα και νοµική αναγνώριση ταυτότητας φύλου», Έκθεση Εθνικής Επιτροπής για τα Δικαιώµατα του Ανθρώπου - ΕΕΔΑ, Σεπτ. 2015, σελ. 8. 

2 Η θεραπεία μετατροπής ή επανόρθωσης (conversion or reparative therapy) δεν είναι τίποτε άλλο από μια σειρά (ψευδοεπιστημονικών) μεθόδων που στοχεύουν στην αλλαγή/μετατροπή του σεξουαλικού προσανατολισμού από την ομοφυλοφιλία στην ετεροφυλοφιλία.