Ο νέος φορέας, ο φιλελευθερισμός και η σοσιαλδημοκρατία

Με αφορμή την εκλογή της ηγεσίας του νέου φορέα στον προοδευτικό χώρο, έχει ανοίξει ξανά η ιδεολογική συζήτηση για τα ιδεολογικά χαρακτηριστικά που πρέπει να έχει. Για τις γενικές αρχές που πρέπει να τον διέπουν. Έχω αρθρογραφήσει αρκετές φορές για τη σχέση φιλελευθερισμού, σοσιαλδημοκρατίας και αριστεράς. Παραθέτω ξανά κάποιες σκέψεις που έχω διατυπώσει πιστεύοντας ότι θα βοηθήσουν στο διάλογο που ήδη ξεκίνησε. Το πρώτο ερώτημα που τίθεται από πολλούς είναι: Ο φιλελευθερισμός είναι συμβατός με τις ιδέες της σοσιαλδημοκρατίας ή μιλάμε για δύο ρεύματα που δεν συναντιούνται πουθενά;

Γιατί πολιτικός φιλελευθερισμός;

Ο πολιτικός φιλελευθερισμός είναι συνδεδεμένος με τον αγώνα για ατομικά και πολιτικά δικαιώματα. Απόγονος του Διαφωτισμού, της γαλλικής και της αμερικανικής επανάστασης, διατρέχει ένα ευρύ πολιτικό φάσμα. Τις σημαντικότερες συμβολές του (φιλελεύθερες πολιτικές αξίες, πλαίσιο στη λειτουργία της αγοράς) έχουν οικειοποιηθεί τόσο η κεντροδεξιά όσο και η σύγχρονη σοσιαλδημοκρατία. Ο πολιτικός φιλελευθερισμός υποστηρίζει το άτομο όχι τον ατομικισμό, την αυτονομία του ατόμου όχι τον εγωισμό, τον ανταγωνισμό όχι το κεφάλαιο, τις ευκαιρίες πλουτισμού όχι τον πλούτο. Υποστηρίζει την ελευθερία της ψήφου, της έκφρασης και του συνέρχεσθαι, την αντιπροσωπευτική δημοκρατία, τα δικαιώματα των μειονοτήτων.  Δεν προβάλλει κάποιο πρότυπο, αλλά επιδιώκει να εξασφαλίσει για κάθε άτομο την ανάπτυξη της προσωπικότητας, τη διαφορετικότητα, την ελευθερία της σκέψης. Όπως σημειώνει ο Θ.Γιαλκέτσης «στην παράδοση του φιλελευθερισμού, η πολιτική κοινωνία γεννιέται για να εξασφαλίσει τα απαράγραπτα δικαιώματα του ατόμου: την ελευθερία της θρησκείας και της σκέψης, την ελευθερία του ατόμου να διαθέτει την εργασία του και την περιουσία του κ.ο.κ. Αυτή ακριβώς η διαφύλαξη των δικαιωμάτων των ατόμων απαιτεί να τίθενται σαφώς καθορισμένα όρια στην άσκηση της κυρίαρχης πολιτικής εξουσίας». Το προς επίλυση πρόβλημα του πολιτικού φιλελευθερισμού, όπως το θέτει ένας από τους επιφανείς εκπροσώπους του, ο Τζ. Ρωλς, έχει ως εξής: πώς είναι δυνατόν να υπάρξει μακροπρόθεσμα μια σταθερή και δίκαιη κοινωνία ελεύθερων και ίσων πολιτών, οι οποίοι ωστόσο χωρίζονται βαθύτατα από εύλογα αλλά και ασύμμετρα μεταξύ τους θρησκευτικά, φιλοσοφικά και ηθικά δόγματα; Ο πολιτικός φιλελευθερισμός θεωρεί δεδομένη την πολλαπλότητα και όχι μόνο δεν βλέπει σε αυτή καμιά καταστροφή, αλλά τη θεωρεί ως φυσική έκβαση της λειτουργίας του ανθρώπινου νού». Με σκληρούς αγώνες, στους οποίους είχε σημαντικό μερίδιο η σοσιαλδημοκρατία και η ανανεωτική αριστερά, επιτεύχθηκε η θεσμική κατοχύρωση της διαφορετικότητας σε αντίθεση με την κυριαρχία της αντίληψης πως η ενότητα και η ομόνοια της κοινωνίας απαιτούν να επικρατεί γενική ομοφωνία η οποία να στηρίζεται σε ένα συγκεκριμμένο θρησκευτικό ή φιλοσοφικό ή ηθικό δόγμα.

Σε αντίθεση με τους φιλελεύθερους, οι οπαδοί ακραίων θέσεων θεωρούσαν διαλυτικό στοιχείο των κοινωνιών την ουδετερότητα του κράτους απέναντι στις αντιλήψεις για το αγαθό και έκριναν απαράδεκτο να γίνονται ανεκτές ηθικές αντιλήψεις άλλες από «τις ορθές», όπως θεωρούν τις δικές τους. Στην Ελλάδα το μετεμφυλιακό κράτος και η Δεξιά υιοθέτησαν μια απολύτως αντιφιλελεύθερη στάση. Ο σταλινισμός, όπου επικράτησε, κατάργησε και την οικονομική και τις πολιτικές ελευθερίες.

Ο κόσμος είναι υπέρμετρα πολύπλοκος για να μπορεί να εξηγηθεί στη βάση μιας «μεγάλης» θεωρίας. Ο φιλελευθερισμός παραμένει ένα ανοιχτό πλαίσιο αξιών και ιδεών, και δεν επιδιώκει να συγκροτήσει ένα κλειστό ιδεολογικό σύστημα που θα εξηγεί την πραγματικότητα σε όλη την συνθετότητά της και θα προσπαθεί να προδιαγράψει το μέλλον μέσα από τις δικές του θεωρητικές υποθέσεις. Έτσι θα καταντούσε άλλο ένα κλειστό θρησκευτικό δόγμα και θα αναιρούσε την ίδια την ουσία του. Σε αντίθεση με τις «κλειστές» θεωρίες, που επιχειρούν να δώσουν πλήρεις απαντήσεις σε οποιοδήποτε πρόβλημα, δεν έχει έτοιμη κάθε φορά «γραμμή» στους οπαδούς του, απαλλάσσοντάς τους από το «βάρος να σκέφτονται».

Οι θεωρίες αυτές έχουν προσδιορίσει οριστικά τον αντίπαλο ο οποίος πρέπει να εξοντωθεί για να θριαμβεύσει «το καλό» το οποίο εκπροσωπούν εκείνοι. Οι αποκεφαλισμοί, οι τρομοκρατικές ενέργειες, δεν είναι έργο ανθρώπων που πιστεύουν ότι καμία αξία δεν είναι απόλυτη, αλλά φανατικών που πιστεύουν ότι κατέχουν την απόλυτη αλήθεια κι επιχειρούν να την επιβάλουν με κάθε τρόπο και με ιδιαίτερο φανατισμό πιστεύοντας ότι δίνουν τη μάχη του καλού. '«Η εμείς ή αυτοί», «θα τους τελειώσουμε ή θα μας τελειώσουν», ακούγαμε στο πλαίσιο ενός αντιφιλελεύθερου παραληρήματος από τον κ.Τσίπρα.

Στην Ελλάδα δεν ασπάζονται τις αρχές του πολιτικού φιλελευθερισμού, ούτε η ΝΔ ούτε ο ΣΥΡΙΖΑ (δεν μιλάμε για τα κόμματα που τον αποκηρύσσουν πλήρως). Η ΝΔ παρά τις διακηρύξεις, με εξαίρεση κάποια στελέχη της, είναι ενα δεξιό-συντηρητικό κι όχι ένα πολιτικά φιλελεύθερο κόμμα. Εχει πάρει αρνητική θέση σε ζητήματα όπως η δημιουργία τζαμιού, η ιθαγένεια για τα παιδιά μεταναστών, το σύμφωνο συμβίωσης, ο χωρισμός εκκλησίας-κράτους. Μιλάει για κοινωνικό κράτος, αλλά εννοεί το πελατειακό κράτος, που λειτουργεί στην υπηρεσία μικρών και μεγάλων συμφερόντων (από επιχειρηματίες, μέχρι συντεχνίες και τα «δικά μας παιδιά»). Ακριβώς έτσι λειτούργησε και το ΠΑΣΟΚ. Ο πελατειακός κρατισμός αποτελεί κοινή βάση για τα μεγάλα κόμματα στην Ελλάδα. Όμως το πελατειακό κράτος αντιστρατεύεται πλήρως τις βασικές αρχές του πολιτικού φιλελευθερισμού, αφού ευνοεί κάποιους σε βάρος άλλων. Ο ΣΥΡΙΖΑ έγινε ο «άξιος διάδοχος του ΠΑΣΟΚ» στη διατήρηση του πελατειακού κρατισμού. Επιχειρεί να στήσει το δικό του σύστημα στο κράτος, τα ΜΜΕ και στη Δικαιοσύνη, μιλάει στο όνομα της μιας και μοναδικής αλήθειας και θεωρεί έχθρους που πρέπει να εξοντωθούν, όσους δεν την ενστερνίζονται. Οι βιαιοπραγίες και οι προπηλακισμοί καθώς και οι καταγγελίες περί προδοτών και γερμανοτσολιάδων όσων είχαν διαφορετική άποψη, στη σταλινική κι όχι στη φιλελεύθερη πολιτική παράδοση εντάσσονται.

Φιλελευθερισμός και νεοφιλελευθερισμός

Στην Ελλάδα όταν μιλάμε για φιλελευθερισμό τον ταυτίζουμε με τον οικονομικό φιλελευθερισμό, απαξιώνοντας τον πολιτικό φιλελευθερισμό. Η λέξη «νεοφιλελευθερισμός» έχει γίνει «καραμέλα» της εποχής από τον ΣΥΡΙΖΑ. Έχουμε φθάσει να ταυτίζουμε τους φιλελεύθερους με τους ρεπουμπλικανούς στις ΗΠΑ και τους Βρετανούς συντηρητικούς. Αγνοούμε ότι οι φιλελεύθεροι (liberal) είναι αντίπαλοι των συντηρητικών. Είναι συνώνυμο του προοδευτικού, που αντιτίθεται στον ακραίο οικονομικό φιλελευθερισμό των συντηρητικών, υπερασπίζεται τη φορολογία για τους έχοντες, τα προγράμματα για τους αδύναμους, τα ατομικά δικαιώματα.

Ενώ ο φιλελευθερισμός ξεκίνησε για να κατοχυρώσει τα δικαιώματα του ατόμου έναντι ενός αυταρχικού κράτους, ο νεοφιλελευθερισμός ορίζει την οικονομική μεγέθυνση ως στόχο για το καλό του συνόλου. Έτσι το άτομο γίνεται μέσο για την επίτευξή του γενικού καλού, αντί η ζωή του ατόμου να αποτελεί αυτοτελή σκοπό. Παράλληλα, αναγνωρίζει ως αποκλειστικό προσδιοριστικό γνώρισμα της έννοιας «ελευθερία» την παντελή απουσία πολιτικών ρυθμίσεων της οικονομικής δραστηριότητας (Χάγιεκ-Φρίντμαν) και δείχνει υπερβολική εμπιστοσύνη στην αυτορρύθμιση των αγορών. Όμως δίπλα στις αποτυχίες του κράτους υπάρχουν και οι αποτυχίες των αγορών. Η παγκόσμια κρίση του 2008-9 έδειξε περίτρανα ότι η αυτορρύθμιση δεν υπάρχει και η απουσία ρύθμισης οδηγεί σε καταστροφές. Οι αμερικανοί φορολογούμενοι κλήθηκαν μέσω του κράτους να καλύψουν τις «αστοχίες» των αγορών.

Η πλήρης απορρύθμιση των πάντων είναι ανέφικτη, ουτοπική. Πάντα κάτι θα παραμένει ρυθμιζόμενο.Το ζήτημα είναι τι ρυθμίζεται, πώς, από ποιον. Αντίθετα απ’ ό,τι πιστεύεται, ο ανταγωνισμός δεν υφίσταται χωρίς κάποιου είδους έλεγχο. Ο ανταγωνισμός δεν συμφέρει κανέναν ιδιώτη: γι’ αυτό όταν τους δίνεται η δυνατότητα προτιμούν την πλήρη επικράτηση στην αγορά και τον έλεγχό της με μονοπώλια ή ολιγοπώλια.

Οι νεοφιλελεύθεροι επικαλούνται την άλλη εκδοχή της ελευθερίας: την ανάγκη απουσίας επεμβάσεων στον τρόπο που θα διαμορφώνει ο καθένας τη ζωή του και ιδίως την οικονομική του δραστηριότητα. Γι’  αυτούς κάθε κρατική επέμβαση στην οικονομία, πέρα από την εξασφάλιση της λειτουργίας της αγοράς, είναι κακό γιατί περιορίζει την ελευθερία, κάθε ανακατανομή αγαθών είναι αδικαιολόγητη, εφόσον σημαίνει αφαίρεση αγαθών από κάποιους που τα απέκτησαν με την αξία τους, κάθε φορολογία που ανακατανέμει πλούτο είναι κλοπή. Το γεγονός ότι κάποιοι μένουν στο περιθώριο, δεν είναι γι’ αυτούς ζήτημα κοινωνικής αδικίας αλλά ατυχίας. Ο νεοφιλευθερισμός αποτελεί άρνηση της ουσίας του φιλελευθερισμού. Όταν πιστεύεις πως οι νικητές είναι πάντα άξιοι και δικαίως κερδίζουν, άρα υπάρχει εκ των προτέρων κι εκ φύσεως ιεράρχηση ανθρώπων, δεν θα προσπαθείς να δημιουργήσεις ισότητα ευκαιριών για όλους. Ο πολιτικός φιλελευθερισμός είναι αντίθετος στον κοινωνικό δαρβινισμό.

Φιλελευθερισμός και σοσιαλδημοκρατία

Πολλοί θεωρούν ότι οι δύο έννοιες είναι ασύμβατες. Γι’ αυτό είναι αναγκαία η αναζήτηση των όρων που δείχνουν τη συνάφεια, αλλά και στον εντοπισμό των διαφορών τους. Η βάση είναι η αναζήτηση της σχέσης ανάμεσα στην ελευθερία και την ισότητα. Είναι αναπόφευκτος ο περιορισμός της ελευθερίας προκειμένου να επιτευχθεί η κοινωνική δικαιοσύνη; Θα πρέπει να μειώσουμε το εύρος της δικαιοσύνης και του πολιτικού χαρακτήρα των δικαιωμάτων, προκειμένου να μην υποστεί περιορισμούς η αρχή της ελευθερίας; «Ο σοσιαλισμός είναι τέτοιος, μόνο όταν υπερασπίζεται την αυτονομία του ατόμου και ο φιλελευθερισμός είναι άξιος του ονόματός του, μόνο όταν εμπλουτίζεται με τη διάσταση της προάσπισης της ισότητας» γράφει ο Γ. Σιακαντάρης.

Οι παραδοσιακοί φιλελεύθεροι είχαν κυρίως υπόψη τους την τυπική ισότητα, την ισότητα ενώπιον του νόμου, δηλαδή την ίση ικανότητα να είναι κανείς φορέας ατομικών και πολιτικών δικαιωμάτων. Οι περισσότεροι σημερινοί φιλελεύθεροι δίνουν μεγάλο βάρος και στην ουσιαστική ισότητα, τη δίκαιη κατανομή των αγαθών μεταξύ των κοινωνιών. Δεν δέχονται ότι είναι νοητή ελευθερία σε μια κοινωνία όπου, παρά την τυπική ισότητα, υπάρχουν σημαντικές ανισότητες στην απόλαυση των αγαθών που παράγει η κοινωνική συμβίωση, δηλαδή άνθρωποι που λαμβάνουν χωρίς να συντρέχει κανένας ηθικά αποδεκτός λόγος ένα αισθητά μικρότερο μερίδιο των αγαθών αυτών και μια μικρή ομάδα να καρπούται τη μερίδα του λέοντος του παραγόμενου πλούτου. Θεωρούν επομένως ηθικό και πολιτικό καθήκον της πολιτείας να αποκαθιστά αυτές τις ανισότητες λαμβάνοντας διάφορα μέτρα κοινωνικής πρόνοιας. Ελευθερία και ισότητα αποτελούν ένα ενιαίο ηθικό θεμέλιο των θεσμών, που συμπυκνώνεται στην ιδέα ότι όλοι οι άνθρωποι πρέπει να έχουν τις ίδιες δυνατότητες αυτοκαθορισμού, επειδή είναι άξιοι του ίδιου σεβασμού και της ίδιας προσοχής, φορείς της ίδιας αξιοπρέπειας. «Η ελευθερία που δεν συνοδεύεται και δεν υποστηρίζεται από το μίνιμουμ της οικονομικής αυτονομίας, τη χειραφέτηση από τη μέγκενη των βασικών αναγκών, δεν υφίσταται για το άτομο είναι φάντασμα» τονίζει ο κ.Ροσέλι στο βιβλίο του «Φιλελεύθερος Σοσιαλισμός».

Η κοινωνία υπάρχει (σε πείσμα της Μ. Θάτσερ). Υπάρχει δημόσιο συμφέρον, και το δημόσιο συμφέρον και η ποιότητα της φιλελεύθερης δημοκρατίας υπονομεύονται από την ύπαρξη μεγάλων κοινωνικοοικονομικών ανισοτήτων. Η επιδίωξη από τον καθένα του ατομικού συμφέροντος δεν προάγει πάντοτε, αυτομάτως, το συμφέρον της κοινωνίας. Για αυτούς τους λόγους υπάρχει ανάγκη για σοβαρό ρυθμιστικό και αναδιανεμητικό ρόλο του κράτους «που ρυθμίζει τις αγορές εκεί που αποτυγχάνουν, αναδιανέμει τον πλούτο για να μην καταρρεύσουν οι κοινωνίες, στηρίζεται στο διεθνές κράτος δικαίου και όχι στο κράτος του ισχυρού, ελέγχει την παγκοσμιοποίηση προκειμένου να προστατεύσει οικουμενικά δημόσια αγαθά, όπως το περιβάλλον» γράφει ο Γ. Παγουλάτος σε άρθρο με τίτλο «Τα παράδοξα του φιλελευθερισμού».

Μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, στα χρόνια μεγάλης οικονομικής ανάπτυξης «άνθισε» ο λεγόμενος «εξισωτικός φιλελευθερισμός» (egalitarian liberalism). Οι πολιτικοί του στόχοι ήταν δύο: η προστασία των πολιτικών και ατομικών δικαιωμάτων (κυρίως των μειονοτήτων και των ασθενών πληθυσμιακών ομάδων) και η δόμηση του κράτους προνοίας.

Στις ΗΠΑ υπάρχει σαφής διαχωρισμός μεταξύ των δύο ειδών φιλελεύθερων. Μόνο αυτοί που υποστηρίζουν την ενότητα ελευθερίας και ισότητας και το κράτος πρόνοιας αποκαλούνται σήμερα φιλελεύθεροι (liberals) και θεωρούνται προοδευτικοί κι όχι συντηρητικοί.

Ο Ιταλός διανοούμενος Ν. Μπόμπιο, μιλώντας για τη σχέση πολιτικού φιλελευθερισμού και αριστεράς τόνιζε: «Η αρχή του φιλελευθερισμού είναι η μεγαλύτερη δυνατή ελευθερία του ατόμου από τις διάφορες μορφές εξουσίας που βρίσκονται πάνω απ’ αυτό, είτε πρόκειται για τη θρησκευτική εξουσία είτε για την πολιτική είτε για την εξουσία των κατόχων του πλούτου. Γι’ αυτό θεωρούσα πάντοτε το σοσιαλισμό όχι ως το αντίθετο του φιλελευθερισμού αλλά ως ένα πιο προχωρημένο στάδιο της διαδικασίας της ανθρώπινης χειραφέτησης, που αρχίζει στη νεότερη εποχή με τη θρησκευτική μεταρρύθμιση, συνεχίζεται μέσα από την Αμερικανική και Γαλλική Επανάσταση με την πολιτική χειραφέτηση, που φτάνει βαθμιαία στην καθολική ψήφο, για να αναπτυχθεί παραπέρα με τη χειραφέτηση από την οικονομική εξουσία που επεδίωξαν τα σοσιαλιστικά κινήματα του προηγούμενου αιώνα».

Η συμπόρευση φιλελευθερισμού-σοσιαλδημοκρατίας αποκτά όλο και μεγαλύτερη σημασία και επικαιρότητα. Τις τελευταίες 2-3 δεκαετίες, οι κοινωνικές ανισότητες οξύνονται διεθνώς και στο εσωτερικό των ανεπτυγμένων δυτικών κοινωνιών. Επίσης μετά το διεθνή φιλελεύθερο οικονομικό κύκλο απορρύθμισης και απελευθέρωσης των αγορών στις δεκαετίες 1980-2000, οδηγηθήκαμε στην παγκόσμια χρηματοοικονομική κρίση του 2008-9. Σήμερα, είναι αναγκαία η ενίσχυση της διακρατικής συνεργασίας και των διεθνών οργανισμών για τη θέσπιση κοινών πολιτικών για την αντιμετώπιση προβλημάτων, από το περιβάλλον ως τη φορολόγηση των χρηματοπιστωτικών συναλλαγών και τη διεθνή συνεργασία για την αντιμετώπιση των παγκόσμιων απειλών.

Όπως γράφει η Μονίκ Καντο-Σπερμπέρ το βιβλίο της «Σοσιαλισμός και Φιλελευθερισμός», «Οι φιλελεύθερες ιδέες αποτελούν μια παιδεία αντίστασης. Αντίστασης σε μια ανεξέλεγκτη αγορά, σε μια παγκοσμιοποιημένη οικονομία χωρίς τάξη και νόρμες, σε μια κοινωνία των πολιτών χωρίς αρχές νομιμοποίησης ή κριτική και σε μια πολιτική ομοιομορφία. Όχι μόνο δεν είναι μια απόκλιση της προόδου και της χειραφέτησης, αλλά εμπνέουν τον αγώνα ενάντια στον πατερναλισμό, την ανευθυνότητα, την αποδυνάμωση του κοινωνικού και την απίσχναση του ατόμου».

Στη συζήτηση για την ηγεσία του νέου χώρου θα κυριαρχήσουν όχι τα ιδεολογικά αλλά, όπως είναι φυσικό, τα πολιτικά προτάγματα. Οι προτάσεις και οι λύσεις. To Ποτάμι και ο Στ. Θεοδωράκης έχουν υπερασπιστεί σταθερά τα ατομικά δικαιώματα και παράλληλα την ανάγκη δημιουργίας ενός αξιόπιστου κοινωνικού κράτους. Οι ιδεολογικοί όροι έχουν ταλαιπωρηθεί τόσο πολύ από τον ΣΥΡΙΖΑ κι έχουν ταυτιστεί με βαρύγδουπες αναφορές άσχετες με την πραγματικότητα, που οδηγούν σε επικίνδυνα μονοπάτια. Θέλουμε λύσεις «εδώ και τώρα». Αυτό δεν ακυρώνει την ανάγκη για ιδεολογικές αναφορές. Για παραπομπές σε μεγάλα ρεύματα σκέψης που καθόρισαν την εξέλιξη του δυτικού κόσμου. Όχι για να αντιγράψουμε πρότυπα. Αλλά γιατί πιστεύουμε σε αρχές και διατηρούμε πάντα ζωντανό το δικαίωμα στο όνειρο και την ελπίδα.