Αγωγή για αχάριστους

Πολύ σπάνια συνέρχεται κανείς εντελώς από τον κλονισμό που προκαλεί το φαινόμενο της αχαριστίας. Για άλλα ραπίσματα που δέχεται η ανθρώπινη ψυχή, εξίσου ή και περισσότερο οδυνηρά, όπως αυτό του φθόνου ή της προδοσίας, οι πιθανότητες να πέσει λίγο φως στις σκοτεινές αιτίες τους είναι περισσότερες. Μέσα στον φθόνο και στην προδοσία ο παθών μπορεί, έστω και εκ των υστέρων, να διακρίνει κάτι από το κρυμμένο, ύπουλο κίνητρο του φθονερού ή του προδότη που κάποια στιγμή θα γίνει φίδι και θα δαγκώσει το ανύποπτο θύμα του. Με την αχαριστία, όμως, τα πράγματα είναι διαφορετικά. Εδώ δεν έχουμε να κάνουμε με τη διαφορά ανάμεσα σε εκείνον που έχει κάποια αγαθά και σε εκείνον που δεν έχει. Η διαφορά είναι ανάμεσα σ’ εκείνον που δίνει και σ’ εκείνον που λαμβάνει.

Ο αγνώμων είναι κάποιος που, για ορισμένους λόγους, αποδεικνύεται ανίκανος να εκτιμήσει σωστά την αξία όχι τόσο των πραγμάτων, των μέσων ή των ευκαιριών που του δωρίζονται, όσο της χειρονομίας και της πράξης του δωρητή. Τι ώθησε τον τελευταίο να προβεί στην πράξη του; Ποια εσωτερικά εμπόδια ορθώθηκαν στην πρόθεσή του, τα οποία τελικά ξεπέρασε και έφθασε να γίνει αρωγός ενός άλλου ανθρώπου, πιο αδύναμου ή λιγότερου τυχερού απ’ αυτόν; Τέτοια ερωτήματα παραμερίζονται από τον αγνώμονα. Γιατί αν στεκόταν σε αυτά, υπήρχε κίνδυνος να αντιληφθεί το πραγματικό μέγεθος αυτών που έλαβε και κατά κάποιον τρόπο να φορτωθεί την υποχρέωση να τα αναγνωρίσει ή ίσως και να τα ξεπληρώσει κάποτε. Ο φόβος της «πληρωμής», ιδού η μήτρα της αγνωμοσύνης. Εκείνος που ωφελείται, κυριεύεται από την ανησυχία μήπως αναγνωρίζοντας την οφειλή του χάσει ένα μέρος αυτών που απέκτησε δωρεάν. Αν δείξει στον ευεργέτη του πως ξέρει τι του χρωστά θα αισθανθεί πως μειώνεται, τη στιγμή που είχε αρχίσει να αισθάνεται επαρκής. Ακόμη και οι ευχαριστίες που θα πει, φοβάται μήπως επιβεβαιώσουν μέσα του ότι μόνος του δεν ήταν, και δεν θα είναι και στο εξής ικανός να τα βγάλει πέρα με ό,τι του λάχει.

Βλέπουμε εδώ ότι ο αγνώμων είναι κάποιος ανίκανος να δώσει λίγη χαρά για τη χαρά που πήρε, την οποία στα γρήγορα κατέταξε στα κεκτημένα του. Από ενδεής έγινε φιλάργυρος. Είναι μια πάθηση που πλήττει τις μεγαλύτερες ηλικίες και είναι γι’ αυτό ακόμη πιο θλιβερή. Γιατί ο μεσόκοπος ή ο γέρων γνωρίζει ότι αδικεί τον ευεργέτη του. Ενώ ένας νεότερος, με την ανάλογη συμπεριφορά, δεν είναι σε θέση να καταλάβει πραγματικά το τι οφείλει. Το πρόβλημα με τους μεγαλύτερους είναι ότι δεν θέλουν να δώσουν. Το πρόβλημα με τους νεότερους είναι ότι δεν ξέρουν να λάβουν. Προκειμένου να εκτιμήσει κάποιος τη βοήθεια που του προσέφεραν, πρέπει να παρατηρήσει την επίδρασή της στη ζωή του και να αναλογιστεί ενδεχομένως τι θα είχε συμβεί αν η βοήθεια έλειπε. Μια τέτοια εξέταση απαιτεί, εννοείται, χρόνο. Δεν μπορεί κανείς σε σύντομο διάστημα να αποφανθεί για το ποια είναι τα δικά του εφόδια και ποια τα δανεικά του. Δεν μπορεί να κάνει απολογισμούς την ώρα που όλα τον ωθούν να ριχτεί προς το μέλλον. Αναπόφευκτα, έτσι, για τον νέο τα όσα του προσέφεραν περνούν σε δεύτερη μοίρα. Έχει τόση ανάγκη να αποκτήσει δύναμη, ώστε η ιδέα ότι έχει οφειλές λειτουργεί σαν τροχοπέδη για τον ίδιο. Είναι, άραγε, μοιραίο να αισθάνεται έτσι; Είναι ζήτημα της φύσης; Ως έναν βαθμό, ναι. Από εκεί και πέρα όμως τίθεται ζήτημα αγωγής.

Τα φυσικά δεδομένα της νεαρής ύπαρξης είναι ουσιαστικά δύο: η σχετική ρηχότητα και η σχετική αθωότητα. Αδύνατο στη νεανική συνείδηση να βουτήξει στα βαθιά. Απλούστατα γιατί της λείπει η πείρα. Μόνο ο χρόνος δίνει περιθώριο στη σκέψη να εισδύσει κάτω από την επιφάνεια των καταστάσεων, να τοποθετηθεί σε ένα σημείο και να μετακινηθεί, αν το απαιτήσουν οι νέες συνθήκες. Πιθανόν, κάποια στιγμή, να ξεπεταχτεί απότομα μια σκέψη. Για να ξεδιπλωθεί όμως χρειάζονται ώρες, μέρες, μήνες. Δεν σκεπτόμαστε ποτέ ακαριαία. Υποχρεωτικά, λοιπόν, η νεανική συνείδηση κινείται στα ρηχά. Όχι ότι λείπουν τα πετάγματα της φαντασίας ή μερικές φορές και ο κατακλυσμός του μυαλού με ερωτήματα που ανεβαίνουν προς τους γαλαξίες και προς τα μυστήριά τους, ψάχνοντας για απαντήσεις ανάμεσα στα σύννεφα. Σε κάθε περίπτωση όμως οι γήινες εμπειρίες των νέων είναι λειψές. Ακόμη και έντονες να είναι, χρειάζονται την επανάληψη, τη διάψευση ή την επιβεβαίωση για να δημιουργήσουν τη βάση της γνώσης. Επόμενο είναι να μην μπορούν να σταθμιστούν, όπως πρέπει, οι όποιες προσφορές από τους άλλους. Ελάχιστα πιθανό είναι, για παράδειγμα, ένας νέος να εννοήσει καλά ότι εκείνος που του δίνει ενθέρμως συστάσεις για να βρει δουλειά, εκτίθεται και ο ίδιος, και στην περίπτωση που οι συστάσεις του δεν πείσουν τον εργοδότη, θα έχει χάσει ένα χαρτί από τα χέρια του, χαρτί που ενδεχομένως θα ήταν χρήσιμο σε μιαν άλλη περίπτωση.

Από άγνοια, από έλλειψη τριβής με τις αναγκαιότητες της ζωής ο νέος ρέπει προς ένα είδος αμέλειας μάλλον παρά συνειδητής αγνωμοσύνης. Πόσες φορές δεν «ξέχασε» να επιστρέψει αυτά που του χαρίστηκαν, όχι αναγκαστικά, με μια πράξη τυπικής ανταπόδοσης, αλλά τουλάχιστον με ένα χαμόγελο, με λίγα λόγια, αρκετά πάντως για να δώσουν στον χορηγό του την ικανοποίηση ότι ανάμεσά τους δημιουργήθηκε ένας δεσμός χάρη στον οποίο μοιράστηκαν μια χαρά. Εξαιτίας της ανυπομονησίας τους και της ορμής που τους σπρώχνει προς τα εμπρός, οι νέοι συνήθως θα αφήσουν στην άκρη αυτό το είδος καθήκοντος που κανονικά θα έπρεπε να αναδύεται αυθόρμητα από μέσα τους, χωρίς να επιβάλλεται απ’ έξω. Είναι αθώοι, αλλά και οι αθώοι προκαλούν κάποτε οξύτατους πόνους. Το κακό που κάνουν προέρχεται περισσότερο από άγνοια, δεν θα έπρεπε, όμως, πέρα από ένα όριο να παύει η δικαιολόγηση της άγνοιας; Όταν φέρουμε τον αδαή και τον αμελή ενώπιον των συνεπειών της στάσης του, υπάρχει ελπίδα να αρχίσει η περίοδος της επίγνωσης. Καθώς το άγουρο ωριμάζει, έρχεται η γεύση της γλυκύτητας. Η ευγνωμοσύνη είναι η αρετή που διαχέει τη γλυκύτητα της αλληλοκατανόησης στον ανθρώπινο κόσμο.

Εκεί θα έπρεπε να στηριχθεί η αγωγή των νεότερων. Στο να μάθουν να παρατηρούν, να διαισθάνονται, να περνούν στη θέση των άλλων, παρά στο να μάθουν πώς να χρησιμοποιούν τους άλλους ως μοχλούς για τις επιδιώξεις τους. Προφανώς, χωρίζει μεγάλη απόσταση την αξία της κατανόησης από την αξία της δύναμης. Από τη φύση τους οι νέοι ποθούν την αύξηση της δύναμής τους. Αλλά ποιος θα τους πει πως η ολοκληρωτική αφοσίωση στη δύναμη συνεπάγεται πως τα συν και τα πλην θα εναλλάσσονται συνεχώς στην πορεία τους και η πλήρωση δεν θα έλθει ποτέ; Ποτέ δεν θα πουν «ευχαριστώ» σε αυτό που υπάρχει, στο εκθαμβωτικό ανάβλυσμα της ζωής – με όλες τις ατέλειες και τις οδύνες του, και με όλα τα διαλείμματα της χαράς που παραχωρούνται στους θνητούς. Δύσκολο, βέβαια, οι αρχαίες συμβουλές για το πώς η κατάφαση θα περιορίζει την άρνηση να φθάσουν στα σύγχρονα αυτιά. Δύσκολο να γίνουν επικούρειοι οι νέοι. Τουλάχιστον, όμως, ας μη γεράσουν γκρινιάζοντας από τα δεκαπέντε τους.