Ιησούς ο Ναζωραίος: Ποιος ήταν τελικά ο ατίθασος γιος του Ιωσήφ και της Μαρίας;

Υπάρχει κάτι που με εντυπωσιάζει πάντα τέτοιες μέρες του Πάσχα: ότι ουδέποτε συζητάμε για την ιστορικότητα του προσώπου του Ιησού του Ναζωραίου. Αν είσαι πιστός, θεωρείς ότι ο θεάνθρωπος «εφανερώθη» (δεν γεννήθηκε) για να λυτρώσει την ανθρωπότητα από τα κρίματά της· και αν δεν είσαι, ότι απλώς είναι ένας ακόμη «θεός» που επινόησαν κάποτε κάποιοι θρησκόληπτοι, όπως το Δωδεκάθεο οι αρχαίοι. Μεγάλη ευθύνη φέρει προφανώς το μάθημα των θρησκευτικών όπως το διδασκόμασταν στο σχολείο που ήταν πάντα απλό μάθημα ομολογιακής κατήχησης και όχι θρησκειολογίας (ενίοτε άλλωστε το δίδασκαν και κληρικοί). Έτσι ποτέ δεν μάθαμε να συζητούμε με ιστορικούς όρους για το τι πραγματικά συνέβαινε στην ανατολική εκείνη επαρχία της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας όπου έδρασε ο Ιησούς πριν εξελιχθεί στον Χριστό της Καινής Διαθήκης. Δείτε μόνο πόσες είναι οι εκδόσεις στα ελληνικά γύρω από τον ιστορικό βίο του Ιησού. Ελάχιστες. Και αυτό είναι προφανώς λάθος της Εκκλησίας η οποία αν επέλεγε να υπενθυμίζει ότι ο «Χριστός» όντως υπήρξε με σάρκα και οστά πριν θεοποιηθεί, θα αντιλαμβανόταν ότι θα ήταν πολλοί που θα μπορούσαν να εμπνευστούν από τον βίο του ξεχωριστού αυτού προσώπου που δεν είναι αναγκαίο να είσαι θρησκευόμενος για να σε γοητεύσει. Στο κάτω κάτω, «ίδρυσε» (με την καθοριστική συμβολή και του Αποστόλου Παύλου, φυσικά) εκείνη την θρησκεία που άσκησε τη μεγαλύτερη επιρροή στον πολιτισμό μας τα τελευταία 2.000 χρόνια. Χρήσιμο, αν μη τι άλλο, να γνωρίσουν οι σύγχρονοι άνθρωποι, ακόμη κι αν είναι άθεοι, ποιος ήταν αυτός ο περίεργος και αλλοπρόσαλλος τύπος, ευφυής, πρωτοπόρος και νάρκισσος, που εμφανίστηκε ως «μεσσίας» και επαναστάτης της αγάπης, δηλαδή ως ένας ριζοσπάστης μεταρρυθμιστής του εβραϊσμού, και τόλμησε να τα βάλει με το πανίσχυρο ιερατείο των Ιεροσολύμων αλλάζοντας εντέλει τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τόσο τα εγκόσμια όσο και το επέκεινα.

Επί της ουσίας, γίνεται ένα κρίσιμο μεθοδολογικό λάθος που πολώνει τη συζήτηση ανάμεσα στους αρνητές της ιστορικότητας του Ιησού και στους χριστιανούς θεολόγους, η οποία μας πάει αρκετά πίσω στον χρόνο: η θέση ότι το πρόσωπο του Ιησού είναι μυθολογικό και ότι απλώς ιστορικοποιήθηκε από τους Ευαγγελιστές σε μεταγενέστερη περίοδο για να εξυπηρετήσει τη διάδοση μιας νέας θρησκείας έχει διατυπωθεί ήδη από τα τέλη του 18ου αιώνα και αργότερα πιο συστηματικά, με πιο γνωστό εκπρόσωπό της τον γνωστό Γάλλο Paul-Louis Couchoud (1879-1959). Η απάντηση σε αυτά έχει δοθεί από εξαιρετικούς συγκαιρινούς του και συμπατριώτες του ιστορικούς όπως ο Goguel ή ο Loisy. Βασικά επιχειρήματα των τελευταίων είναι ότι δεν υπάρχει καμία πηγή που να διαψεύδει τους ευαγγελιστές ως προς την ύπαρξη του προσώπου (αφήνουμε απ’ έξω προφανώς τα θαύματα κ.λπ. και στεκόμαστε μόνο στο βίο του προσώπου)· και δεύτερον ότι στα Ευαγγέλια, τα ιουδαϊκά στοιχεία είναι τόσα πολλά που αποκλείουν τη μετέπειτα δημιουργία μιας Εκκλησίας τόσο εξελληνισμένης όσο λέγεται. Η βασική διαφωνία λοιπόν πλέον δεν αφορά τους χριστιανούς παραδοσιακούς βιογράφους έναντι μιας μυθολογικής παράδοσης αλλά την επιστημονική βιογραφία του Ιησού έναντι μιας ερμηνείας των Ευαγγελίων ως δοχείων θρησκευτικών ιδεών της εποχής όπου η προσωπικότητα του Ιησού έχει δευτερεύουσα θέση και δεν χρειάζεται να μας απασχολεί τόσο η ιστορικοποίησή του.

Η συζήτηση είναι προφανώς τεράστια κι ο γράφων δεν είναι ειδικός της περιόδου. Ίσως όμως το πιο κρίσιμο μεθοδολογικά είναι να μπορέσουν να συνομιλήσουν οι προευαγγελικές πηγές με τις ευαγγελικές, κυρίως τα τρία Συνοπτικά Ευαγγέλια διότι εκείνο του Ιωάννη ανήκει σε άλλη λογική. Το σημαντικότερο Ευαγγέλιο ως προς αυτό είναι εκείνο του Μάρκου αλλά πρέπει να συμπληρώνεται και από τα άλλα δύο (του Λουκά και του Ματθαίου) όπου χωλαίνει σε πραγματολογικά στοιχεία.

«Ο Χριστός φέρων τον Σταυρόν», Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, 1580, Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης, Νέα Υόρκη.

Το ιστορικό πρόσωπο του Ιησού, δηλαδή ενός προσώπου που φέρεται να έδρασε και να διακήρυξε τις ιδέες του στην περιοχή της Ιουδαίας, δεν είναι προφανώς αυτό που προκύπτει απευθείας από τον εκκλησιαστικό κανόνα. Ποιο ακριβώς ήταν αυτό το πρόσωπο και πώς κινούταν είναι αντικείμενο διαρκούς έρευνας διότι τα τεκμήρια εμφανίζουν αντιφάσεις. Φαίνεται όμως ότι όντως υπήρξε ένα πρόσωπο που στην περιοχή αυτής της ρωμαϊκής επαρχίας δημιούργησε κάποια έντονη εντύπωση με όσα έλεγε και έκανε. Ποτέ δεν θα είμαστε σίγουροι για την ακρίβεια όλων αυτών των υποθέσεων. Τα «πρόσωπα» του Ιησού είναι άλλωστε πολλαπλά και μας διαφεύγουν: είναι ζηλωτής, μεταρρυθμιστής, μεσσίας σαν πολλούς άλλους ακόμη που πέρασαν και ξεχάστηκαν, έχει σχέση με τους ληστές και τους περιθωριακούς της περιοχής, έχει πολιτικές φιλοδοξίες, με ποιες ομάδες σχετίζεται, πότε πάει ακριβώς στα Ιεροσόλυμα, ποιο είναι το σχέδιό του; Και από πού αντλεί αυτές τις ιδέες, από ποιες παραδόσεις; Δυο ξεχωριστά ζητήματα λοιπόν: το ένα αφορά την βιογραφική τεκμηρίωση ενός προσώπου που εκείνα τα χρόνια ήταν ιδιαίτερα δραστήριος και πιθανόν πολύ ενοχλητικός στις διάφορες εξουσίες στην περιοχή αλλά που δεν είναι αναγκαίο να είναι ακριβώς όπως τον περιγράφουν οι Ευαγγελιστές. Το δεύτερο αφορά τις ιδέες που τροφοδότησαν την «διδασκαλία» αυτή, άσχετα με το ποιος ήταν τελικά αυτός ο μυστηριώδης  τύπος. Τα ευαγγελικά κείμενα είναι πιο σαφή ως προς το δεύτερο και λιγότερο ως προς το πρώτο έτσι ώστε να θεωρούμε ότι το πρόσωπο είναι αποτέλεσμα επινόησης. Είναι πέρα από βέβαιο ότι όντως επινοήθηκαν εκ των υστέρων διάφορα στοιχεία του αλλά μάλλον όχι η ίδια η ύπαρξή του. Αν μετά από αιώνες πουν για μας οι απόγονοί μας ότι ήμασταν «θαυματοποιοί», δεν σημαίνει ότι δεν υπήρξαμε ποτέ αλλά ότι εκείνοι προέβαλαν κάτι δικό τους σε μας  για τους δικούς τους λόγους.

Σίγουρα ωστόσο εκείνο που χρειαζόμαστε είναι περισσότερες μεταφράσεις ιστορικών βιογραφιών του προσώπου ώστε να τροφοδοτήσουν τον δημόσιο διάλογο με ουσιαστική συζήτηση και προβληματισμό επί του θέματος. Διότι μια πολωμένη αντιπαράθεση πιστών και άθεων δεν κάνει τίποτε περισσότερο από το να επιβεβαιώνει απλώς τις βεβαιότητες της κάθε πλευράς στο εσωτερικό της. Χάνοντας έτσι από το βλέμμα της τις αναζητήσεις μιας ολόκληρης εποχής κατά την οποία τέθηκαν οι ηθικές βάσεις του κόσμου μας μέχρι και σήμερα.