«Σας παρακαλώ, κύριε Μπιτζίδη, μαζέψτε τα γλυκά από το τραπέζι, δεν θέλω να φάω άλλα», η γνωστή σκηνή σε κάθε γιορτινό τραπέζι ανά τη χώρα. Μα όποιος όντως δεν θέλει, απλά δεν τρώει, θα έλεγε ένας παραδοσιακός οικονομολόγος ή φιλελεύθερος φιλόσοφος. Όχι όμως ο Ντικ Θέιλερ, που κέρδισε φέτος το Νομπέλ Οικονομικών, ο οποίος θα σας πρότεινε για να γλιτώσετε από τον κακό εαυτό σας να κλειδώσετε τα γλυκά σε χρηματοκιβώτιο που προκαλεί ηλεκτροσόκ, όταν πάτε να το ανοίξετε.
Αντισυμβατικός πανεπιστημιακός, όπως μαρτυρούν και τα δύο βιβλία εκλαϊκευμένης επιστήμης που έγραψε, με εκατομμύρια αντίτυπα πωλήσεις, και βέβαια η όλο χαμόγελα εμφάνισή του σε χολιγουντιανό μπλοκμπάστερ συνοδευόμενος από λαμπερή στάρλετ.
Χαρακτηριστικά αντισυμβατικές και οι ερευνητικές απορίες του βραβευθέντος, πρωτοστάτη των Συμπεριφορικών Οικονομικών: Πώς γίνεται έξυπνοι άνθρωποι να φέρονται ενίοτε τόσο χαζά, για την τσέπη τους, την καριέρα τους ή και τη συναισθηματική τους ζωή; Τι σημαίνει πραγματικά πειρασμός και ανυπομονησία; Κατ’ επέκταση, γιατί τόσοι Έλληνες δυσκολευόντουσαν να πληρώσουν εγκαίρως τους λογαριασμούς τους, ακόμα και στις εποχές των παχύτερων αγελάδων; Τέτοιες, απλές, «χαζές» (κατά τον ίδιο) ερωτήσεις διαπερνούν το έργο του Θέιλερ και τον οδηγούν στη διαπίστωση ότι δεν είμαστε τέλειοι, δεν είμαστε καν κατά προσέγγιση ορθολογιστές στις σημαντικές αποφάσεις ζωής.
Πέρα από απλή έλλειψη ευφυΐας, έχουμε όλοι μας συστηματικές συμπεριφορικές αδυναμίες (biases), προϊόν της εξέλιξης του είδους μας σε έναν κόσμο με πολύ διαφορετικές συνθήκες και της ανάγκης για γρήγορες αποφάσεις. Όταν ένας Κρο-Μανιόν ήταν αντιμέτωπος με ένα μεγάλο πεινασμένο αρπακτικό δεν άνοιγε excel να υπολογίσει τα υπέρ και κατά κάθε πιθανής γραμμής άμυνας, παρομοίως δεν κάνουμε το ίδιο σήμερα όταν επιλέγουμε μεταξύ μιας υγιεινής σαλάτας και ενός λαδερού πιτόγυρου για βραδινό.
Δεδομένου ότι παίρνουμε σημαντικές αποφάσεις που επηρεάζουν την πορεία της ζωής μας απρόσεκτα, ανυπόμονα, χωρίς επαρκή ορθολογισμό ή αυτοέλεγχο (κάτι που μας δίδαξαν οι προηγούμενοι Νομπελίστες Ρ. Ζέλτεν, Β. Σμιθ και Ντ. Κάνεμαν) μήπως, αναρωτιέται ο Θέιλερ, θα προτιμούσαμε μερικές φορές να δέσουμε οι ίδιοι τα χέρια μας; Και μήπως θα θέλαμε κράτος, εργοδότες και ανεξάρτητες αρχές να κρύβουν τους πειρασμούς από το τραπέζι, να μας προσφέρουν αυτόματα τις «καλές» επιλογές στο πιάτο, και να χρειάζεται δική μας αυτενέργεια για να επιστρέψουμε στις κακές συνήθειες;
Η «φιλελεύθερα πατερναλιστική» θεωρία της «αρχιτεκτονικής επιλογών» του Θέιλερ προτείνει π.χ. να μας εντάσσει αυτόματα ο εργοδότης σε ιδιωτικό συνταξιοδοτικό πρόγραμμα, και να πρέπει εμείς να κάνουμε δήλωση εξόδου αν δεν θέλουμε να πληρώνουμε εισφορές, αντί η αυτόματη επιλογή να είναι (όπως συνήθως) ότι δεν συμμετέχουμε στο πρόγραμμα. Η προεπιλεγμένη ένταξη στο πρόγραμμα μοιάζει ασήμαντη αναστρέψιμη λεπτομέρεια, μέχρι να διαπιστώσεις ότι σε νέους κάτω των 25 στις ΗΠΑ προκάλεσε τελική άνοδο του ποσοστού συμμετοχής από 28% σε 68%! Ένας απλός νυγμός (nudge) που σέβεται απόλυτα την ελευθερία μας να επιλέγουμε τι θα κάνουμε τελικά, υπερδιπλασίασε το ποσοστό ανθρώπων που προετοιμάζονται σωστά για το μέλλον. Να το πω αλλιώς, η μέθοδος νυγμών του Θέιλερ μείωσε κατά αρκετά εκατομμύρια τον αριθμό ανθρώπων που θα πέσουν σε βαθιά κατάθλιψη όταν έρθει η ώρα της συνταξιοδότησης.
Ο πεπερασμένος ορθολογισμός του homo sapiens, που χρειάζεται παρεμβάσεις κατά Θέιλερ για να διορθωθεί, ακούγεται αυτονόητος (σε όλους εκτός από τους οικονομολόγους), αλλά είναι πολύ διαφορετικό να τον μελετήσεις συστηματικά. Τι επιρροή έχει στη ζωή μας, πώς εντάσσεται σε σοβαρό «μοντέλο επιλογής» και τι συνεπάγεται για τη δημόσια πολιτική;
Όπως λέει ο επίσης Νομπελίστας Αλ Ροθ: «Ο Κολόμβος δεν έγινε διάσημος επειδή ήταν ο πρώτος που ανακάλυψε την Αμερική, αλλά επειδή ήταν ο τελευταίος». Ο Θέιλερ λοιπόν είναι ο άνθρωπος που σε ευρείς τομείς δημόσιας πολιτικής έκλεισε το ζήτημα: η απλή συνταγή του έδωσε και δίνει λύσεις σε ζητήματα από την δωρεά οργάνων μέχρι την επαρκή αποταμίευση (βλ. πρόγραμμα SaveMoreforTomorrow).
Και ο Ντικ δεν έμεινε εκεί. Κλασικά είναι τα πειράματα (σε συνεργασία με Κάνεμαν και Κνετς) του «φαινομένου της κατοχής», απλούστατα στην σύλληψη και διεξαγωγή, με συμπεράσματα ασυνήθιστα ευρείας εφαρμογής και γενικής ισχύος. Μοιράζοντας σε φοιτητές τίποτα πιο περίεργο από σοκολάτες και φλιτζάνια καφέ, κατάφεραν να δείξουν μια βαθιά ασυμμετρία στην αξιολόγηση αγαθών: αυτά που κατέχουμε αξίζουν για μας πολύ περισσότερο από τα ίδια αντικείμενα όταν δεν τα κατέχουμε. Μια παρατήρηση που εξηγεί εντελώς διαφορετικά φαινόμενα: στρεβλώσεις στις αγορές από συστηματικά λάθη συναλλασσομένων και χρηματιστών (που διακρατούν αγαθά ή μετοχές πολύ περισσότερο απ’ όσο θα έπρεπε, ακόμα και όταν χάνουν αξία), όσο και εκείνα τα μεμονωμένα χαμόσπιτα που εμποδίζουν για δεκαετίες την κατασκευή έργων αξίας εκατοντάδων εκατομμυρίων ευρώ (το δικό μου σπίτι δεν θα το αγοράσει κανείς!).
Ίσως τελικά το πιο ελκυστικό, για το κοινό, στοιχείο στη δουλειά του Θέιλερ να μην έγκειται στην δύναμή της να περιγράφει τον κόσμο, αλλά στην ευκολία να περιγράφει στον κόσμο, πολίτες και κυβερνήτες. Βασικά στοιχεία της ανθρώπινης συμπεριφοράς μπορούν να κατανοηθούν εύκολα και γρήγορα, χωρίς πολλά μαθηματικά, κάνοντας πολλούς ανθρώπους να αισθάνονται πολύ έξυπνοι. Πλήθος φρέσκων φοιτητών, ερασιτεχνών οικονομολόγων και οκνηρών υπουργών αναθάρρησαν: δεν χρειάζονται τα πολύπλοκα μαθηματικά της θεωρίας αποφάσεων ή παιγνίου, φτάνουν μερικά απλά πειραματάκια με φλιτζάνια και σοκολάτες για να αποκτήσω του κόσμου την σοφία εδώ και τώρα.
Μακάρι να ήταν όλα τόσο εύκολα στη ζωή. Ο ίδιος ο Θέιλερ θα έλεγε μάλλον ότι πάσχουμε από υπερβολική αυτοπεποίθηση, ανορθολογική ανυπομονησία και χρειάζονται νυγμοί να μας ωθήσουν σε βαθύτερη μελέτη της ανθρώπινης φύσης.
Αλήθεια, πόσα φρούτα φάγατε την τελευταία εβδομάδα; Και πόσα γλυκά;
*Ο Σωτήρης Γεωργανάς είναι Αναπληρωτής Καθηγητής Οικονομικών στο City University του Λονδίνου
