Πριν μερικές μέρες ξενύχτησα για να παρακολουθήσω μέσω You Tube ένα πολυσυζητημένο «ντοκιμαντέρ» με θέμα το φαγητό, το EAT: The story of food, από το National Geographic Channel. Πρέπει να ομολογήσω ότι δεν είμαι big fun καναλιών όπως το συγκεκριμένο, ή το Discovery, ή το Animal Planet και λοιπά. Ίσως φταίει η «παλιομοδίτικη» αντίληψή μου για τις αυτοκρατορίες και τη δυνατότητά τους να δημιουργούν συνείδηση μόνο και μόνο επειδή μπορούν να την χρηματοδοτήσουν, ή να εξομοιώνουν κάθε πολιτισμική διαφορά σε απλή γεωγραφική απόσταση και να την μεταφράζουν σε απλή εικόνα.
Μάλιστα κάθε φορά που βλέπω το γιο μου να παρακολουθεί ανάλογα κανάλια με παιδικά, ερεθίζεται κάθε «επαναστατικό» και «αντιιμπεριαλιστικό» κύτταρο στον εγκέφαλό μου, αλλά τι να κάνω. Αν βέβαια σε αυτή την παράδοσή μου προσθέσω και μια έμφυτη σιχαμάρα που νοιώθω στα ντοκιμαντέρ τότε τα πράγματα γίνονται αφόρητα. Τόσο αφόρητα όσο ένα γεύμα που σκοπό δεν έχει να σε ευχαριστήσει αλλά να σε κάνει να γευτείς σαν στομαχικός τουρίστας τις «δημιουργίες» που εμφανίζονται στο τραπέζι σου.
Τα ντοκιμαντέρ θεωρητικά δεν περιέχουν μύθο, αλλά «αλήθεια» εκφρασμένη μέσα από στατιστικές, γεγονότα και talking heads, experts που επιβεβαιώνουν την αλήθεια τους. Το ίδιο συμβαίνει και στο αισθητικό κομμάτι του ντοκιμαντέρ, αλλά ας μην μπούμε σε αυτούς τους αγρούς. Κάπου, κάπως οι μύθοι που τυπικά λείπουν από την αλήθεια του ντοκιμαντέρ εμένα με σαγηνεύουν.
Οι μύθοι πάντα αναπαρήγαγαν εξουσία, πόσο μάλλον όταν αυτοί οι μύθοι έπαιρναν και αφηγηματική σάρκα. Οι μύθοι στα ντοκιμαντέρ απουσιάζουν, αλλά να που πολλές φορές εμφανίζονται από την πίσω πόρτα απλά και μόνο για να μεταφραστούν σε αριθμούς, να γίνουν ιστορία και να έχουμε ξαφνικά τη μυθιστορία του ντοκιμαντέρ. Γιατί περί μυθιστορίας πρόκειται με πολλά ορεκτικά και χωρίς κύριο πιάτο.
Όπως έγραφε ο Χορκχάιμερ «οι ατελείωτοι μηχανισμοί της μαζικής παραγωγής και του πολιτισμού της, εξαναγκάζουν σε ομογενοποιημένες συμπεριφορές και σε κάνουν να τις θεωρείς σαν φυσικές και λογικές. Τώρα οι άνθρωποι λογίζουν τον εαυτό τους μόνο σαν αντικείμενο, στατιστικό στοιχείο, ή απλά σαν κάτι επιτυχημένο ή αποτυχημένο».
Η πολιτιστική μας παραγωγή σήμερα βασίζεται στη λογική της ομοιότητας και ένα τεράστιο σύστημα έχει στηθεί, με αιχμή τα media, που απλά αναπαράγει αυτή την «ομοιότητα». Το «άλλο» ή ο άλλος/ η υπάρχει μόνο σαν εικόνα, ή καλύτερα σαν πληροφορία. Η λογική της αυτοκρατορίας σε όλο της το μεγαλείο.
Η προσπάθεια που γίνεται στο EAT είναι αρκετά σοβαρή και βάζει πάρα πολλά θέματα στο τραπέζι. Το φαγητό πέρα από μια απόλυτη αναγκαιότητα αναπαραγωγής, είναι δείκτης κοινωνικής τάξης, στοιχείο της εθνικής ταυτότητας, ή ακόμη-ακόμη αντικείμενο πολιτικής και οικονομικής σύγκρουσης. Παράλληλα νομίζω πως είναι και ένα σημαντικό ιστορικό εργαλείο, γιατί το φαγητό είναι και η μοναδική καθημερινή ανάγκη όλης της ανθρωπότητας.
Όταν λοιπόν αυτή η πλευρά, η ιστορική δηλαδή, του φαγητού και η κοινωνική του διάσταση γίνονται αντικείμενο ντοκιμαντερίστικης καταγραφής και ερμηνείας, περιμένω πολλά περισσότερα από αυτά που είδα, ή τουλάχιστον λίγο πιο βαθιά, αν και κάτι τέτοιο είναι μάλλον τιτάνιο για να το αντέξει η τηλεόραση.
Το EAT είναι χωρισμένο σε έξι ενότητες, με θέματα όπως «οι επαναστάτες του φαγητού», «οι κρεατοφάγοι», η ζάχαρη, τα δημητριακά, η μοριακή κουζίνα κλπ. Οι προθέσεις είναι αναμφίβολα -συναισθηματικά τουλάχιστον- σε σωστή θέση, αλλά όλος αυτός ο πλούτος των πληροφοριών δίνεται με τη μορφή amuse bouche, που κάνει δύσκολη την κατανόηση και τη σύνδεση των γεγονότων.
Η αφηγηματική υφή είναι αποσπασματική και η μαγειρική μπλέκει με την ιστορία σε ισοδύναμα επίπεδα κάτι που οδηγεί σε επιλεκτικές μορφές αλήθειας. Για παράδειγμα δίνεται στο show ιδιαίτερη έμφαση στο πως ο Δεύτερος Παγκόσμιος πόλεμος έγινε η αιτία να επαναστατικοποιηθεί η παραγωγή του φαγητού, ή η συμβολή άλλων εταιρειών στις μεγάλες αλλαγές του τρόπου που τρώμε σήμερα, όπως η συμβολή της SWANSON στην παραγωγή των TV Dinners, της BIRDSEYE στα κατεψυγμένα και προϊόντων όπως το SPAM. Όμως η ιστορική διάσταση θολώνει από την «επέμβαση» των ειδικών οι οποίοι αναφέρονται περισσότερο στη «γεύση» παρά στην κοινωνική συνθήκη που γέννησε αυτές τις εταιρείες ή το γεγονός ότι το SPAM κρύβει πίσω του δεκάδες εργατικές κινητοποιήσεις, έντονες απεργοσπαστικές ενέργειες και μια σειρά από ασθένειες στην αλυσίδα παραγωγής οι οποίες παραμένουν «κρυφές».
Η κεντρική αντίληψη όπως είναι φυσικό είναι αμερικανοκεντρική, αλλά η αλήθεια είναι πως το ντοκιμαντέρ βάζει πολλά ερωτήματα, άσχετα από τις απαντήσεις. Τώρα αν με αυτές θα βαρυστομαχιάσουμε ή αν δούμε λίγο βαθύτερα το θέμα, είναι μια άλλη ιστορία.
15°
