Τζαν Ντουντάρ. Είναι ο πιο διάσημος Τούρκος δημοσιογράφος. Θαρραλέος. Αποφασισμένος. Λαμπρός εκπρόσωπος μιας εκοσμικευμένης, δημοκρατικής Τουρκίας. Ένας άνθρωπος εκτεθειμένος από επιλογή και εν πλήρη γνώση των συνεπειών. Ανήκει στη σπάνια κατηγορία αυτών των δημοσιογράφων που, όταν χρειάζεται, διακινδυνεύουν πολλά –ακόμη και την ελευθερία του– για να υπερασπιστούν μιαν άλλη ελευθερία: την ελευθερία του Τύπου.
Τζαν Ντουντάρ. Αρχισυντάκτης έως πέρσι το καλοκαίρι της «Τζουμχουριέτ», που είναι η εμβληματική τουρκική εφημερίδα της αντιπολίτευσης. Ένας δημοσιογράφος σύμβολο της αντίστασης στη σουλτανοποίηση και στη γιαβάς γιαβάς ισλαμοποίηση της χώρας του. Ο πολυχρονεμένος Ερντογάν ακούγοντας και μόνον το όνομά του παθαίνει ντελίριο.
«Τζουμχουριέτ», Μάιος 2015: «Αυτά είναι τα όπλα που ο Ερντογάν λέει πως δεν υπάρχουν». Πρόκειται για τον ιστορικό τίτλο που έβαλε ο Τζαν Ντουντάρ στο πρωτοσέλιδο δημοσίευμα με το εκρηκτικό φωτογραφικό και βιντεοσκοπημένο υλικό. Το οποίο τι αποκαλύπτει με ακλόνητα στοιχεία; Ότι φορτηγά που ανήκαν στις μυστικές υπηρεσίες της Τουρκίας (MIT) μετέφεραν όπλα¹ στους ισλαμιστές στη Συρία. Κόλαφος για τον Ερντογάν. Όσο για τον Τζαν Ντουντάρ, όλα τα δεδομένα της ζωής του, πλέον, αλλάζουν.
Τον συλλαμβάνουν μαζί με τον Ερντέμ Γκιουλ, τον υπεύθυνο του γραφείου της «Τζουμχουριέτ» στην Άγκυρα. Στις Φυλακές του Σιλίβρι, 92 ημέρες κράτηση, τις περισσότερες σε απομόνωση. Αποφυλάκιση με απόφαση του Ανωτάτου Δικαστηρίου². Οι διώξεις, όμως, δεν σταματούν. Του απαγγέλλονται κατηγορίες για «αποκάλυψη κρατικών μυστικών», «κατασκοπία», «συμμετοχή σε τρομοκρατική οργάνωση». Στις 6 Μαΐου 2016, δέχεται δολοφονική επίθεση έξω από το δικαστήριο όπου δικάζεται, το οποίο την ίδια ημέρα τον καταδικάζει (για μία από τις κατηγορίες) σε πέντε χρόνια και δέκα μήνες. Ασκεί έφεση και παραμένει ελεύθερος.
Στο μεταξύ πολλαπλασιάζονται οι ευρωπαϊκές εκδηλώσεις αλληλεγγύης –από δημοσιογράφους και όχι μόνον– προς την «Τζουμχουριέτ» και τον Τζαν Ντουντάρ.
Ιούλιος 2016. Το αποτυχημένο πραξικόπημα τον βρίσκει για καλή του τύχη σε επαγγελματικό ταξίδι εκτός Τουρκίας. Αποφασίζει να μην επιστρέψει όσο θα ισχύει η κατάσταση εκτάκτου ανάγκης και παραιτείται από την εφημερίδα. Έκτοτε ζει αυτοεξόριστος στη Γερμανία και κάνει κάθε τι για να ενημερώνει τη διεθνή κοινή γνώμη για όσα συμβαίνουν στη χώρα του.
Συνάντησα τον Τζαν Ντουντάρ πρόσφατα στο Στρασβούργο, στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, για μια προγραμματισμένη συνέντευξη. Τα αισθήματά μου ανάμεικτα –αφ’ ενός χαρά, αφ’ ετέρου αμηχανία– και του το είπα. Χαρά, επειδή συναντούσα όχι μόνον έναν δημοσιογράφο που με τη στάση του δίνει κύρος σε αυτό το ταλαίπωρο επάγγελμα, αλλά και έναν πολίτη με Π κεφαλαίο. Αμηχανία, επειδή στην Ελλάδα οι δημοσιογράφοι δεν εκδηλώσαμε αλληλεγγύη προς τους διωκόμενους Τούρκους συναδέλφους ούτε ενώσαμε τη φωνή μας λέγοντας «Τζαν Ντουντάρ δεν είσαι μόνος».
Ο Οκτάβιο Πας, ο Μεξικανός νομπελίστας, είχε πει ότι οι αντιφρονούντες της Ανατολικής Ευρώπης με τη στάση τους «έσωσαν την τιμή του 20ού αιώνα». Εσείς νιώθετε αντιφρονών; Πώς αυτοπροσδιορίζεστε;
Είμαι πάνω απ’ όλα δημοσιογράφος. Προσπαθώ κάνοντας τη δουλειά μου να πω την αλήθεια, να αποκαλύψω –προσοχή, όμως, πάντα με στοιχεία απολύτως τεκμηριωμένα– αυτά που η εξουσία προσπαθεί να αποκρύψει. Θεωρώ ότι είναι σημαντικό η κοινωνία να γνωρίζει. Δυστυχώς, το να λες την αλήθεια δεν είναι και η πιο εύκολη αποστολή στις μέρες μας. Στην Τουρκία έχουμε μια καταπιεστική κυβέρνηση που στηρίζεται στα ψέματα και μισεί την αλήθεια. Προσωπικά, βρίσκομαι στην απέναντι όχθη.
Το δημοσίευμά σας στην «Τζουμχουριέτ» για την αποστολή οπλισμού από τις τουρκικές μυστικές υπηρεσίες στους ισλαμιστές στη Συρία, εξόργισε τον πρόεδρο Ερντογάν. Και οι συνέπειες ήταν βαρύτατες για εσάς.
Ναι, έγινε έξαλλος. Επειδή αποκαλύψαμε το «μυστικό» του. Δηλαδή αυτό ακριβώς που έως τότε ο Ερντογάν αρνιόταν ότι συνέβαινε. Ήταν όμως καθήκον μου να ενημερώσω τον κόσμο για αυτή την άθλια διακίνηση. Δεν είμαστε δημόσιοι υπάλληλοι, ούτε εκπρόσωποι της κυβέρνησης. Δεν έκανα τίποτα άλλο παρά τη δουλειά μου ως δημοσιογράφος. Έτσι αντιλαμβάνομαι τη δημοσιογραφία. Η προσπάθεια για την ανάδυση της αλήθειας όπως σας είπα πριν, είναι η πρώτη μου προτεραιότητα.
Ο πρόεδρος Ερντογάν το πήρε, πώς να το πω, πολύ προσωπικά…
Πράγματι. Εξοργίστηκε, λες και είχαμε φέρει στο φως κάποιο προσωπικό του δεδομένο. Ενώ εμείς στην «Τζουμχουριέτ» αποδείξαμε ότι η Τουρκία βοηθούσε με οπλισμό κρυφά τους ισλαμιστές στη Συρία. Αντί, λοιπόν, να δώσει εξηγήσεις για αυτή τη φοβερή υπόθεση, τι έκανε; Βγήκε live στην τηλεόραση και, στοχοποιώντας με, υποσχέθηκε ότι «εκείνος που το έγραψε θα το πληρώσει πολύ ακριβά».
Τη συνέχεια την είδαμε – σύλληψη, φυλάκιση, ως και δολοφονική επίθεση εναντίον σας. Θέλετε να αναφερθείτε στην τελευταία;
Δεν ξέρω ποιος είναι αυτός που πήγε να με σκοτώσει φωνάζοντας «είσαι προδότης», ενώ μιλούσα με δημοσιογράφους σε διάλειμμα της δίκης μπροστά από το δικαστικό μέγαρο. Όμως ξέρω ότι δεν ήταν περίεργο να συμβεί κάτι τέτοιο, δεδομένου ότι επί μήνες με παρουσίαζαν ως «προδότη», εξάλλου έτσι με χαρακτήρισε και ο πρόεδρος Ερντογάν.
Χρωστάω τη ζωή μου κυριολεκτικά στην άμεση αντίδραση της Ντιλέκ, της γυναίκας μου, που αντιλήφθηκε τον δράστη, έπεσε πάνω του, τον έσπρωξε και οι σφαίρες δεν με βρήκαν. Πάντως, οι σφαίρες δεν στόχευαν μόνον εμένα. Η επίθεση είχε, επίσης, στόχο να τρομοκρατήσει το σύνολο των μέσων ενημέρωσης στην Τουρκία.
Αυτό το δημοσίευμα θα το υποστηρίζετε και σήμερα ως έχει; Θα προσθέτατε ή θα αφαιρούσατε ενδεχομένως κάτι;
Ασφαλώς και το υποστηρίζω. Λέξη δεν θα άλλαζα. Είναι μια απολύτως αληθινή ιστορία. Η Τουρκία έστειλε οπλισμό στους ισλαμιστές στη Συρία κρυφά. Επιπλέον, θέλω να μάθω πού παραδόθηκαν αυτά τα όπλα και πώς χρησιμοποιήθηκαν.
Σημειώστε ότι ούτε ο Ερντογάν αμφισβήτησε πως το δημοσίευμα ήταν αληθινό. Αυτό που τον ενόχλησε είναι ακριβώς ότι αποκαλύφθηκε η αλήθεια που τόσο προσπαθούσε να αποκρύψει.
Η υπεράσπιση αρχών βλέπουμε άλλη μία φορά ότι έχει μεγάλο κόστος.
Ναι, οπωσδήποτε. Ιδίως σε χώρες όπως η Τουρκία. Πρέπει να πληρώσεις ένα τίμημα, δεν γίνεται διαφορετικά. Ευτυχώς, όμως, είμαι ζωντανός. Το λέω μετά λόγου γνώσεως. Διότι έχουμε χάσει πολλούς φίλους και συναδέλφους σ’ αυτό τον αγώνα για την ελευθερία του Τύπου στη χώρα μου. Ας μη το ξεχνάμε ποτέ – ο αγώνας για την ελευθερία του Τύπου είναι αγώνας για τη Δημοκρατία.
Τρεις λέξεις: Δημοσιογράφος, Τουρκία, Σήμερα.
Ποτέ δεν ήταν εύκολη δουλειά να είσαι δημοσιογράφος στην Τουρκία. Ποτέ, όμως, δεν ήταν τόσο επικίνδυνη όσο σήμερα. Ο Ερντογάν απεχθάνεται την κριτική. Κάθε μορφή κριτικής. Για τον Ερντογάν, εάν δεν είσαι μαζί του, είσαι με τους τρομοκράτες, είσαι εχθρός, είσαι προδότης.
Εκατοντάδες δημοσιογράφοι έχασαν τη δουλειά τους στις εκκαθαρίσεις ευρείας κλίμακας που έχει εξαπολύσει η κυβέρνηση μετά το αποτυχημένο πραξικόπημα. Δεκάδες ΜΜΕ υποχρεώθηκαν να κλείσουν. Καταστολή. Συλλήψεις. Διώξεις. Περισσότεροι από 150 δημοσιογράφοι δεν βρίσκονται στα γραφεία τους, αλλά σε κελιά.
Εσείς παραθέσατε τρεις λέξεις. Εγώ θα προσθέσω μία φράση: Η Τουρκία είναι σήμερα η πιο μεγάλη φυλακή δημοσιογράφων στον κόσμο.
Θα διατυπώσω την ερώτηση όσο πιο ουδέτερα μπορώ. Πώς κρίνετε τη στάση της Ευρώπης προς τον Ερντογάν;
Δυστυχώς, η άποψή μου για την Ευρώπη έχει κάπως διαφοροποιηθεί μετά το αποτυχημένο πραξικόπημα πέρσι στις 15 Ιουλίου. Για όλους εμάς στην Τουρκία –δηλαδή όλους εμάς που πιστεύουμε βαθιά στην αρχή του κοσμικού κράτους– η Ευρώπη σημαίνει συγκεκριμένες αξίες. Σημαίνει: Δημοκρατία, Ανθρώπινα Δικαιώματα, Ελευθερία του Τύπου και της Έκφρασης, Ισότητα Ανδρών και Γυναικών, Κράτος Δικαίου.
Όλα αυτά τα ιδανικά κινδυνεύουν σήμερα στην Τουρκία από αυτή την καταπιεστική κυβέρνηση. Εμείς υπερασπιστήκαμε και συνεχίζουμε να υπερασπιζόμαστε την πατρίδα μας με ασπίδα αυτά ακριβώς τα ιδανικά. Ωστόσο, η Ευρώπη μάς εγκατέλειψε.
Τι θα έπρεπε να είχε κάνει η Ευρώπη;
Να με συγχωρείτε, αλλά δεν κάνουν τίποτα. Σχεδόν ούτε καν κριτική σε όσα συμβαίνουν στην Τουρκία μετά το αποτυχημένο πραξικόπημα πέρσι. Ο Ερντογάν με πρόσχημα το πραξικόπημα σαρώνει τα πάντα. Εκκαθαρίσεις. Διώξεις. Συλλήψεις. Δεκάδες χιλιάδες απολύσεις – δικαστικοί, πανεπιστημιακοί, δημόσιοι υπάλληλοι, αστυνομικοί, στρατιωτικοί, δημοσιογράφοι. Κλίμα τρόμου. Όλοι φοβούνται. Τι να πρωτοαναφέρω. Με τη δημοσιογραφική μου ιδιότητα έχω κάνει έρευνα και ντοκιμαντέρ για τα πραξικοπήματα στην Τουρκία. Έχω ζήσει o ίδιος κάποια από αυτά και γνωρίζω το κλίμα τρομοκρατίας που προκύπτει από ένα πραξικόπημα. Όμως αυτό που επακολούθησε μετά τις 15 Ιουλίου 2016 είναι πρωτοφανές. Η αγριότητα της καταστολής δεν έχει το όμοιό της. Πρόκειται για το μεγαλύτερο κυνήγι μαγισσών στην ιστορία της σύγχρονης Τουρκίας.
Γιατί η Ευρώπη δεν αντιδρά;
Διότι ο Ερντογάν εκβίασε την Ευρώπη απειλώντας την με τους πρόσφυγες. Ο εκβιασμός του ήταν πολύ αποτελεσματικός. Έτσι, λοιπόν, ο Ερντογάν εξαγόρασε τη σιωπή της.
Θα θέλατε να επεκταθείτε περισσότερο;
Η συμφωνία Ευρωπαϊκής Ένωσης - Τουρκίας για το προσφυγικό κλείνει το στόμα της Ευρώπης για όσα συμβαίνουν στην Τουρκία. Η συμφωνία είναι: ο Ερντογάν να κρατήσει τους πρόσφυγες στο τουρκικό έδαφος με αντάλλαγμα η Ευρώπη να σωπαίνει για όσα κάνει ο Ερντογάν στο εσωτερικό της χώρας. Μεγάλη απογοήτευση για εμάς να βλέπουμε ότι στον αγώνα μας –αγώνα για δημοκρατία– η Ευρώπη δεν στάθηκε στο πλευρό μας.
Η Ευρώπη, παρά ταύτα, ακόμη και έτσι όπως είναι, είναι το μόνο που έχουμε.
Ναι (Σ.τ.Σ.με πικρία που δεν μεταφέρεται στο χαρτί). Αν δούμε τι γίνεται στις ΗΠΑ τώρα με τον Τραμπ και στη Ρωσία εδώ και χρόνια με τον Πούτιν... ναι, βεβαίως η Ευρώπη είναι κατά κάποιον τρόπο το τελευταίο προπύργιο πολιτισμού.
Μαθαίνω ότι το βιβλίο σας «We Are Arrested: A Journalist’s Notes From a Turkish Prison» θα κυκλοφορήσει σύντομα στα ελληνικά³. Μεγάλο μέρος του το γράψατε ενώ είσασταν κρατούμενος στις φυλακές Σιλίβρι, εξάλλου ο τίτλος του είναι εύγλωττος.
Χαίρομαι ιδιαίτερα με την προοπτική της έκδοσης του βιβλίου στα ελληνικά. Και δεν σας κρύβω ότι ανυπομονώ με την ευκαιρία αυτή να έρθω στην Αθήνα.
Είστε δημοσιογράφος, αλλά τώρα αντί εσείς να κάνετε τις ερωτήσεις, απαντάτε σε ερωτήσεις, δίνετε συνεντεύξεις.
Είναι παράξενο, αλλά αυτό είναι το λιγότερο από όσα μου έχουν συμβεί. Μέσα σε έναν χρόνο η ζωή μου ανατράπηκε πλήρως. Έχασα τη χώρα μου, την οικογένειά μου, το σπίτι μου, την εφημερίδα μου. Ποιος ξέρει τι άλλο θα συμβεί ακόμη. Σημειώστε ότι έχουν κατασχέσει το διαβατήριο της γυναίκας μου. Όλα κατέρρευσαν. Για ποιον λόγο; Διότι δημοσίευσα στην «Τζουμχουριέτ» μια πέρα ως πέρα αληθινή ιστορία.
Δεν μπορώ να μην παρατηρήσω πως, παρ’ ότι μιλάτε για όλα αυτά τα δραματικά γεγονότα που συμβαίνουν στη χώρα σας και στην προσωπική σας κατάσταση, κατορθώνετε να χαμογελάτε.
Το χαμόγελο είναι όπλο επιβίωσης. Και είναι ένα από τα λιγοστά όπλα μας εναντίον αυτής της κυβέρνησης, η οποία μισεί ακριβώς το χαμόγελο. Δεν σταμάτησα να χαμογελώ ούτε στη φυλακή. Όσο δύσκολο κι αν είναι, πρέπει να χαμογελάμε.
Τα επαγγελματικά σας σχέδια τώρα;
Αρθρογραφώ μία φορά την εβδομάδα, στη γερμανική εφημερίδα «Die Zeit», πάντα για τις εξελίξεις στην Τουρκία. Προσπαθώ επίσης, μαζί με Γερμανούς και Τούρκους δημοσιογράφους εδώ στη Γερμανία, να «τρέξουμε» μια ειδησεογραφική ιστοσελίδα, ούτως ώστε να ενημερώνεται ο κόσμος στην Τουρκία όπου πλέον δεν υπάρχουν ελεύθερα μέσα ενημέρωσης.
Πώς σχολιάζετε, όχι μόνο ως προς την Τουρκία αλλά διεθνώς, την περίοδο που διανύουμε τώρα;
Μια πολύ δύσκολη εποχή, όμως η Ιστορία είναι γεμάτη από τέτοιες εποχές. Δεν τρέφω αυταπάτες, αυτή η κατάσταση δεν θα τελειώσει σύντομα. Υπάρχουν πολλά μέτωπα ανοιχτά. Πρέπει να υπερασπιστούμε τα δικαιώματά μας και τις χώρες μας.
Πρέπει να σταματήσουμε τον Ερντογάν, τον Πούτιν, τον Τραμπ, τη Λεπέν. Πρέπει επίσης –και αυτό θέλω να το τονίσω ιδιαίτερα– να υπερασπιστούμε μια μεγάλη θεσμική κατάκτηση που σήμερα δέχεται επίθεση και στη χώρα μου την Τουρκία αλλά και αλλού στον κόσμο. Εννοώ ότι πρέπει να υπερασπιστούμε τον κοσμικό χαρακτήρα των κοινωνιών (secularism).
Αναφέρεστε συχνά στην «άλλη Τουρκία».
Στην Ευρώπη πολλοί νομίζουν ότι η Τουρκία εύκολα θα υποταχθεί στον δρόμο που ο Ερντογάν επιδιώκει να την σύρει. Κάνουν λάθος. Το λέω αυτό και σε σχέση με το δημοψήφισμα για την αναθεώρηση του Συντάγματος, που θα διεξαχθεί στις 16 Απριλίου, με το οποίο επιχειρείται να αλλοιωθεί ο χαρακτήρας του πολιτεύματος και να περάσουν όλες οι εξουσίες στον Πρόεδρο. Ξέρετε, εκτός από όσους είναι αντίθετοι με τον Ερντογάν, υπάρχουν και εκείνοι μέσα στο ίδιο του το κόμμα, το ΑΚΠ (Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης), οι οποίοι δεν επιθυμούν να γίνει η Τουρκία μία χώρα που ουσιαστικά δεν θα έχει ούτε Κυβέρνηση ούτε Κοινοβούλιο, παρά μόνον έναν παντοδύναμο και ανεξέλεγκτο Πρόεδρο.
Η «άλλη Τουρκία», αυτή που πιστεύει στη δημοκρατία και στην ισότητα των δύο φύλων, υπάρχει. Όμως πλήττεται από τον Ερντογάν, διώκεται, υποφέρει.
Εάν η «άλλη Τουρκία» χαθεί;
Σε μια τέτοια περίπτωση, η Τουρκία θα έχει πλέον γίνει μια χώρα με ισλαμική κυβέρνηση και με μονοκομματικό σύστημα πράγμα πολύ επιζήμιο όχι μόνο για την Τουρκία, αλλά για την ευρύτερη περιοχή και για την Ευρώπη.
Με την ολοκλήρωση της συνέντευξης, η εντύπωση που είχα ήδη σχηματίσει έγινε βεβαιότητα: ο δημοσιογράφος Τζαν Ντουντάρ είναι ένας λαμπρός εκπρόσωπος μιας δημοκρατικής εκκοσμικευμένης Τουρκίας.
Μετά από αυτή την πρώτη συνάντηση μαζί του ακολούθησε η δεύτερη: η ανάγνωση του βιβλίου του.
Παραθέτω την τελευταία φράση από το πικρά αισιόδοξο, γραμμένο με καυστικό χιούμορ και χωρίς αυταπάτες βιβλίο του. Είναι η στιγμή, πέρσι τον Φεβρουάριο, που ο 55 ετών Τζαν Ντουντάρ αποφυλακίζεται, μετά από 92 ημέρες απομόνωσης. Με ένα διάπλατο χαμόγελο, που τον χαρακτηρίζει εξάλλου, φτάνει στην πύλη. Εκεί τον περιμένουν οι φίλοι και τα πιο οικεία του πρόσωπα. Γράφει: «Έπεσα στην αγκαλιά των αγαπημένων μου, άφησα πίσω μου την κλειστή Φυλακή του Σιλίβρι και πέρασα στη μισάνοιχτη φυλακή που είναι η Τουρκία».
1. Οι φωτογραφίες και το βιντεοσκοπημένο υλικό έχουν ημερμηνία 19.1.2014
2. Η αποφυλάκιση έγινε στις 26.2.2016, πέντε μήνες πριν το αποτυχημένο πραξικόπημα, όταν ο Ερντογάν δεν είχε ακόμη τον απόλυτο έλεγχο της Δικαιοσύνης
3. Το βιβλίο του Τζαν Ντουντάρ θα κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις ΚΡΙΤΙΚΗ.
21°
