«Ο Τζορτζ Μπους κατέστρεψε το αμερικανικό όνειρο», γράφουν, λίγες μέρες πριν από τις αμερικανικές εκλογές, οι δημοσιογράφοι που πρόσκεινται στον Μπάρακ Ομπάμα· λες και ο Τζορτζ Μπους –ή οποιοσδήποτε άλλος αποτυχημένος πολιτικός– μπορεί να ξεγράψει τετρακόσια χρόνια αμερικανικής ιστορίας. Δεν μπορεί: το «αμερικανικό όνειρο» περικλείει την ίδια του την καταστροφή, τη μεταμόρφωσή του σε εφιάλτη. Ούτε είναι η πρώτη φορά που η μεταμόρφωση γίνεται πραγματικότητα.
Το «αμερικανικό όνειρο» είναι ένας μύθος του 18ου αιώνα που απέκτησε αυτό το ρομαντικό όνομα το 1931, όταν εκδόθηκε το βιβλίο του James Truslow Adams «Το έπος της Αμερικής». Πρόκειται για μια πολιτική απάτη ομολογουμένως επικών διαστάσεων που διαιωνίζεται εξαιτίας της πλημμελούς παιδείας και πληροφόρησης τόσο στο εσωτερικό των Ηνωμένων Πολιτειών όσο και στον υπόλοιπο κόσμο: το αμερικανικό όνειρο δεν είναι ούτε «αμερικανικό» (υπό την έννοια ότι διαπνέει, σε ποικίλες παραλλαγές, τις απανταχού μάζες), ούτε «όνειρο»· είναι μάλλον μια συλλογική νεύρωση που έχει καταλήξει στο σημερινό πολιτισμό, στην κοινωνία του ανταγωνισμού, της απληστίας και, κατά καιρούς, των μεγάλων οικονομικών κλυδωνισμών.
Σύμφωνα με τους μετριοπαθείς ιστορικούς (δεν είμαι απ’ αυτούς), στην αρχή της ιστορίας του Νέου Κόσμου το αμερικανικό όνειρο ισοδυναμούσε με ορισμένες αρχές της ατομικής ελευθερίας. Δεν είναι ακριβώς έτσι: οι Ηνωμένες Πολιτείες ιδρύθηκαν από φανατικούς προτεστάντες, εργασιομανείς και θρησκόληπτους, καθώς και από περιπετειώδεις κατακτητές της Δύσης: και οι μεν, και οι δε, αδιαφορούσαν για τα πολιτικά δικαιώματα. Οι πουριτανοί επεδίωκαν μια θεοκρατική ουτοπία, μια αγροτική κοινωνία-στρατώνα (“Εarly to bed, early to rise makes a man healthy, wealthy and wise”)· οι outlaws τυχοδιώκτες επεδίωκαν την υποταγή της φύσης και των Ινδιάνων. Έτσι, το πρώιμο «αμερικανικό όνειρο» πραγματοποιήθηκε: η αμερικανική δημοκρατία οργανώθηκε κάτω από τη σκέπη του Θεού· οι πολυπληθείς εκκλησίες που συγκροτήθηκαν θεωρήθηκαν απόδειξη της θρησκευτικής ελευθερίας (αλλά δεν ήταν: η αθεΐα είναι στιγματισμένη ακόμη και στον 21ο αιώνα· ο αντισημιτισμός αντικαταστάθηκε εν πολλοίς από τον πολεμοχαρή σιωνισμό· το ισλάμ εκλαμβάνεται ως «καταραμένο») και, όπως αναμενόταν, οι νεόκοποι έποικοι της αμερικανικής ηπείρου βάλθηκαν από την πρώτη κιόλας μέρα της άφιξής τους στις «αστραφτερές ακτές» να κυνηγούν τα υλικά αγαθά, με αποκορύφωμα την εποχή του «πυρετού του χρυσού» στα μέσα του 19ου αιώνα. Όταν οι άνθρωποι ενδιαφέρονται περισσότερο για τα «πράγματα» από ό,τι για τη διατήρηση ηθικών και πολιτικών αρχών (ας πούμε, στην περίπτωση αυτή, των αρχών του Διαφωτισμού) βρισκόμαστε ήδη μπροστά σε ηθικό πρόβλημα που καταλήγει σε απώλεια της ελευθερίας.
Τι σημαίνει το «αμερικανικό όνειρο» για τους περισσότερους Αμερικανούς; Η ιδιοκτησία (σπίτι –κατά προτίμηση μονοκατοικία στα προάστια–, αυτοκίνητο, οικιακές συσκευές)· η οικογένεια· η πατρίδα· η χριστιανική πίστη. Η υπεράσπιση των προαναφερθέντων με όπλα, νομιμοποιημένα από το ίδιο το σύνταγμα. Ωστόσο, μερικοί από τους «Ιδρυτές Πατέρες» είχαν στο μυαλό τους κάτι λίγο διαφορετικό: ο υλικός πλούτος θεωρούνταν αποτέλεσμα και καρπός της ελευθερίας του κάθε πολίτη· η ευημερία –ατομική και συλλογική– δεν μπορούσε να συμβαδίζει με το δεσποτισμό και την αγελαία κουλτούρα. Σύμφωνα με το αμερικανικό σύνταγμα (το παλιότερο και συντομότερο στον κόσμο) ο πολίτης έχει δικαίωμα στη ζωή, στην ελευθερία και στην επιδίωξη της ευτυχίας: ακούγεται απλό και δίκαιο· ακούγεται αυτονόητο· αλλά, ο Samuel Adams δήλωνε κατά την υπογραφή της Διακήρυξης της Ανεξαρτησίας το 1776: «Σήμερα αποκαθιστούμε τον Ηγεμόνα στον οποίον όλοι οι άνθρωποι (το κείμενο αναφέρεται στους «άνδρες»· χρησιμοποιείται η λέξη “men”, όχι “people”) οφείλουν να υπακούουν. Βασιλεύει στον Ουρανό και το βασίλειό του εκτείνεται από την ανατολή μέχρι τη δύση του ηλίου». Στην πραγματικότητα, το αμερικανικό όνειρο εμπνέεται από το Λευιτικόν και από την κοινή λογική του Tόμας Πέιν που, ωστόσο, δεν είναι καθόλου «κοινή». Η γλώσσα με την οποίαν εκφράζονται το αμερικανικό πολίτευμα και η αμερικανική «ιδεολογία» παραμένει θρησκευτική: οι λέξεις «ευσέβεια», «ευλάβεια», «καθαρότητα», «αγνότητα», «ευλογία» επανέρχονται ξανά και ξανά στην πορεία της ιστορίας. Ιn God We Trust.
Υπάρχουν αμερικανικά ιδεώδη; Υπάρχουν. Αλλά δεν είναι αποκλειστικά αμερικανικής επινόησης. Λόγου χάρη, το ιδεώδες του Τόμας Τζέφερσον οφείλεται, όπως όλος ο δυτικός πολιτισμός μετά τη βιομηχανική επανάσταση, στον Διαφωτισμό και σε ό,τι επακολούθησε. Λέει ο Τζέφερσον: «Αν ένα έθνος προσδοκά να είναι απαίδευτο και ελεύθερο σε κατάσταση πολιτισμού, προσδοκά κάτι που δεν υπήρξε ποτέ και που ποτέ δεν θα υπάρξει». Η λαϊκή εκπαίδευση –ένα αίτημα του Διαφωτισμού– έγινε το κατ’ εξοχήν πεδίο του ταξικού και φυλετικού διαχωρισμού και της ανισότητας σε μια κοινωνία που διακήρυσσε τη «δικαιοσύνη για όλους». Το «αμερικανικό όνειρο» δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί χωρίς εκπαίδευση· στην πραγματικότητα, χωρίς δύο είδη εκπαίδευσης: το ένα που να διδάσκει πώς να κερδίζουμε τα προς το ζην, το δεύτερο πώς να ζούμε τη ζωή μας ως ελεύθεροι άνθρωποι. Εκτός αν με τον πολυχρησιμοποιημένο όρο “American dream” εννοούμε το εύκολο χρήμα: πράγματι, σήμερα, το αμερικανικό όνειρο ταυτίζεται με το παραμύθι της Σταχτοπούτας που μπορεί να λειτουργήσει και αντίστροφα: ο καθένας μπορεί να εκπέσει σε Σταχτοπούτα. Η αμερικανική κοινωνία, παρότι διαιρείται καταφανώς σε έχοντες και μη έχοντες, παρουσιάζεται ως «ανοιχτή»· θεωρητικά, ο καθένας μπορεί να διαπεράσει τα ταξικά σύνορα με σκληρή προσπάθεια· με την αξία του. Στις ΗΠΑ, ο «αυτοδημιούργητος άνθρωπος» που κατακτά την κοινωνική επιτυχία, τη φήμη, τον πλούτο μέσω της τίμιας δουλειάς και της καλής διαχείρισης, αποτελεί ένα τοπικό ιδεώδες, μια καλοπροαίρετη θεωρία. Αλλά, ακόμα κι αν αποδεχτούμε την αυθεντικότητα του αμερικανικού ονείρου, αναδύονται ανησυχητικές παράμετροι: «Ο καθένας μπορεί να γίνει πρόεδρος των ΗΠΑ»· πώς ακούγεται αυτό; Ακούγεται δυσοίωνο και είναι δυσοίωνο. Μπορεί να γίνει πρόεδρος των ΗΠΑ ένας ηλίθιος· ένας αναλφάβητος· ένας serial killer; Μπορεί ο κύριος Τσανς του Γιέρζι Κοζίνσκι να εκλεγεί πράγματι στην προεδρία;
Με τη γοργή εκβιομηχάνιση το αμερικανικό όνειρο (που υποτίθεται ότι γνώρισε μια εποχή «αθωότητας») κατέληξε στο σύνθημα: “Get rich quick!” ή «Πάρε τα λεφτά και τρέχα». Πώς γίνεται γρήγορα πλούσιος ο σημερινός Αμερικανός: κερδίζοντας σε τηλεοπτικό σόου του τύπου «Ποιος θέλει να γίνει εκατομμυριούχος», ή στο λαχείο, ή μετά από δικαστικό αγώνα κατά τον οποίον διεκδικεί αποζημίωση. Ή, όπως πάντα, με έναν πλούσιο γάμο. Η “high life” αποδίδεται σε συνδυασμό εξυπνάδας, τύχης και σωστού timing: το να βρεθείς στον κατάλληλο τόπο, τη στιγμή που πρέπει. Τίποτα δεν εγγυάται την υλοποίηση του «ονείρου»: το αμερικανικό σύστημα παρέχει απλώς την ευκαιρία αυτής της υλοποίησης. Η «λογική» του Λας Βέγκας εξαπλώνεται σε όλον τον κοινωνικό ιστό: η ζωή είναι ένα «τυχερό» (ή «άτυχο») παιχνίδι.
Στο πολιτικό πεδίο το αμερικανικό όνειρο εκφράζεται με την ελαχιστοποίηση του κράτους και την αποθέωση του ατομισμού. Ωστόσο, στις περιόδους σοβαρής κρίσης (από το 1929 μέχρι το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, καθώς και τους τελευταίους μήνες του 2008) το «κράτος» καλείται να παίξει το ρόλο του σωτήρα: ξαφνικά, οι νόμοι της φύσης και του θεού δεν επαρκούν για τη λειτουργία των θεσμών. Εξάλλου, το δικομματικό σύστημα δεν προσφέρει αληθινή επιλογή. Τα δύο κόμματα δεν έχουν ριζικές διαφορές σε ό,τι αφορά την εξωτερική πολιτική (που έχει στόχο την αμερικανική ηγεμονία), τη νομισματική πολιτική, τα ζητήματα του προσωπικού απορρήτου και το κράτος προνοίας. Επιπροσθέτως, η εξαγωγή του «αμερικανικού ονείρου», του αμερικανικού τρόπου ζωής, των αμερικανικών πολιτιστικών προϊόντων αποτελεί την έκφραση ενός φρενήρους πατριωτισμού από τον οποίον διαπνέεται ο πολιτικός κόσμος στις ΗΠΑ. Ο πατριωτισμός αυτός, στην πραγματικότητα η πίστη στην αμερικανική ανωτερότητα, στην αμερικανική «παγκόσμια εξαίρεση», συνιστά μέρος του αμερικανικού ονείρου: όταν οι καινούργιοι μετανάστες έπαιρναν την υπηκοότητα και ορκίζονταν μπροστά στην αστερόεσσα, έκλαιγαν από υπερηφάνεια· αίφνης, ήταν σχεδόν ντροπή να είναι κάποιος Έλληνας, Γιουγκοσλάβος ή Κινέζος, εφ’ όσον δεν υφίσταται ελληνικό, γιουγκοσλαβικό ή κινεζικό όνειρο. Κι αυτό μολονότι, όπως προαναφέρθηκε, στις περισσότερες κουλτούρες οι αξίες είναι ίδιες: κοινωνική επιτυχία, χρήματα, φήμη· ένα σπίτι μεγαλύτερο από εκείνο του γείτονα και τα λοιπά.
Και παρ’ όλ’ αυτά, ο ενθουσιασμός του Στάθη Γιαλέλη στο “America, America!” όταν το καράβι πλησιάζει στο λιμάνι της Νέας Υόρκης έχει κάτι βαθιά συγκινητικό: ο Τοπούζογλου πέφτει στα γόνατα και φιλάει το χώμα. Ο καινούργιος μετανάστης διαπνέεται από πίστη, αγάπη, ελπίδα· τίποτα δεν μπορεί να αποδειχθεί χειρότερο από τη ζωή που αφήνει πίσω του· ο φαντασμαγορικός ορίζοντας της αμερικανικής μητρόπολης φαίνεται γεμάτος υποσχέσεις. Οι οποίες διαψεύδονται για τους περισσότερους ανθρώπους: ο «θείος από την Αμερική» είναι συνήθως ένας ταπεινός εστιάτορας· ένας έμπορος χαλιών· ένας γουναράς· ένας αλιευτής σφουγγαριών· όσο για το «μέσο Αμερικανό» είναι κάποιος σαν τον Γουίλι Λόμαν του Άρθουρ Μίλερ στον «Θάνατο του εμποράκου» ή σαν τους ταλαίπωρους μεσίτες στο «Οικόπεδα με θέα» του Ντέιβιντ Μάμετ· ένας άνθρωπος μόνος και αβοήθητος που πασχίζει να πουλήσει κάτι σε άλλους ανθρώπους χαμογελώντας διαρκώς ενώ στην πραγματικότητα θέλει να μπήξει τις φωνές. Όπως έλεγε ο stand-up comic Τζορτζ Κάρλιν «Το αμερικανικό όνειρο ονομάζεται όνειρο επειδή πρέπει να κοιμάσαι για να το πιστέψεις»· και: «ο καπιταλισμός έχει στόχο μια ευαίσθητη ισορροπία· προσπαθεί να εξασφαλίσει αρκετά αγαθά για τον καθέναν ώστε να μην εξοργιστεί και βάλει χέρι στα αγαθά του διπλανού του».
Τέλος, καθώς στις Ηνωμένες Πολιτείες ο πληθυσμός χωρίζεται σε winners και losers, κερδισμένος είναι όποιος πεθαίνει με τα περισσότερα παιχνίδια ολόγυρά του· και όποιος, προτού πεθάνει, έχει προλάβει να κάνει πάρτι για το πρώτο του εκατομμύριο.
