Η απώλεια του Μίκη Θεοδωράκη και ο πολιτισμός του πένθους

Όσοι βιώσαμε την απώλεια κάποιου αγαπημένου προσώπου το προηγούμενο διάστημα, κατά τη διάρκεια της καραντίνας, δεν είχαμε δυστυχώς την ευκαιρία να παραστούμε στην αποχαιρετιστήρια τελετή και να πούμε το τελευταίο αντίο στον άνθρωπό μας. 

Τα απαγορευτικά μέτρα εξαιτίας της πανδημίας μας ανάγκασαν να απέχουμε από τις πιο βασικές, παραδοσιακές τελετουργίες που συνθέτουν τον πολιτισμού του πένθους. 

Αν δεν το γνωρίζαμε ήδη, διαπιστώσαμε πέρα από κάθε αμφιβολία πόσο πιο δύσκολο είναι να επουλωθεί το τραύμα της απώλειας χωρίς την συμμετοχή μας σε κάποιου είδους τελετή που να σηματοδοτεί τόσο το τέλος της ζωής ενός ανθρώπου, όσο και τον πόνο όσων με διάφορους τρόπους σχετίζονταν μαζί του.

Φαίνεται πως η επιθυμία να δηλώσει κανείς την οδύνη του, αλλά και να έρθει σε επαφή με όσους βιώνουν την εμπειρία της απώλειας του αγαπημένου προσώπου, να εκφράσει τα συναισθήματά του, να ακούσει τις ιστορίες και τις εκμυστηρεύσεις των άλλων, να μοιραστεί την ανακούφιση που προσφέρει το σωματικό άγγιγμα μέσα από μια χειραψία ή μια αγκαλιά, παίζουν καθοριστικό ρόλο στη διαδικασία του πένθους. Οι άνθρωποι πάντα έχουν την επιθυμία να αισθάνονται ότι όσα νιώθουν, όσο έντονα ή επώδυνα κι αν είναι, δεν ξεφεύγουν από το «κανονικό», να αναζητούν επιβεβαίωση της συμπεριφοράς τους μέσω της αντανάκλασής της στους άλλους.

Τι συμβαίνει όμως όταν το πένθος γίνεται δημόσιο όπως στην περίπτωση του θανάτου ενός κορυφαίου Έλληνα δημιουργού, του Μίκη Θεοδωράκη; Αποτελεί η εκδήλωση του δημόσιου πένθους μια «φυσιολογική» ανθρώπινη ανάγκη, ή μήπως είναι –όπως ισχυρίζονται κάποιοι στα social media- μια μορφή μαζικής υστερίας; 

Ας θυμηθούμε κάποιες στιγμές δημόσιου συλλογικού πένθους από την πρόσφατη διεθνή ιστορία. Η τρομοκρατική επίθεση στη Νέα Υόρκη το 2001, που είχε ως αποτέλεσμα χιλιάδες νεκρούς, βύθισε στο πένθος όχι μόνο την αμερικανική κοινωνία μα και τους πολίτες πολλών χωρών που συγκλονίστηκαν από το θέαμα της πτώσης των Δίδυμων Πύργων, νιώθοντας ότι ο κύριος στόχος των τρομοκρατών ήταν ο ίδιος ο Δυτικός Πολιτισμός και οι αξίες του. Λίγα χρόνια πριν, ο ξαφνικός θάνατος της Diana είχε προκαλέσει τόσο ισχυρό σοκ στους Βρετανούς που χρειάστηκαν χρόνια για να το ξεπεράσουν. Βρετανοί πολίτες κάθε καταγωγής και θρησκευτικού δόγματος ένιωσαν την ανάγκη να πενθήσουν δημόσια τον πρόωρο χαμό της λαοπρόβλητης πριγκίπισσας, πλημμυρίζοντας για μέρες τους δρόμους γύρω από το παλάτι, αφήνοντας λουλούδια στις πύλες του σπιτιού της, ως ελάχιστο φόρο τιμής. Η συλλογική θλίψη που προκάλεσε η απώλεια της Diana, μπορεί ίσως να συγκριθεί μόνο με το δημόσιο πένθος που ακολούθησε τον θάνατο του Sir Winston Churchill το 1965.

Το συλλογικό συναισθηματικό ξέσπασμα και το πένθος που ακολούθησε τον θάνατο του Μίκη Θεοδωράκη ήρθε σε μία στιγμή μεγάλης ψυχικής κούρασης για τους πολίτες. 

Με τον κίνδυνο της πανδημίας να συνεχίζει να υφίσταται, τα οικονομικά προβλήματα που απορρέουν από αυτή, την κλιματική κρίση σε πλήρη εξέλιξη, τις εντάσεις που προκαλούνται από ομάδες αρνητών του ιού και αντιεμβολιαστές, πολλοί προσέλαβαν το δυσάρεστο γεγονός ως έναυσμα για να πενθήσουν για όλα όσα νιώθουν ότι χάνονται, να μοιραστούν με τους άλλους το αίσθημα οδύνης και την κατάθλιψη που βιώνουμε τους τελευταίους δύσκολους μήνες.

Πολίτες από ολόκληρο το πολιτικό φάσμα ενώθηκαν μπροστά στο γεγονός του χαμού ενός σημαντικού Έλληνα καλλιτέχνη παγκόσμιας εμβέλειας, αντλώντας δύναμη και εθνική υπερηφάνεια από την κοινή τους ταυτότητα. 

Πρόκειται για μια πράξη κάθαρσης αλλά και αλληλεγγύης που εκφράζει κατά βάθος την επιθυμία να προχωρήσουμε στο μέλλον τιμώντας το κοινό μας παρελθόν που αυτή τη φορά δεν έχει να κάνει με τους αρχαίους προγόνους μας ή τους αγωνιστές του 1821, αλλά με έναν σύγχρονο ήρωα που η ζωή του έγινε το σύμβολο των παθών και των αγώνων όλων μας.