Μπορούν τα social media να υπονομεύσουν τη δημοκρατία;

Παρακολούθησα την ομιλία που έδωσε πρόσφατα ο Σάσα Μπάρον Κόεν για την απειλή των social media προς τη δημοκρατία. Ο Κόεν, δαιμόνιος κωμικός με σπουδές στο Κέιμπριτζ και βάθος πολιτικής αντίληψης πίσω από έργα του όπως το Dictator, το Borat ή η σειρά Who’s America (από τις πιο εύστοχα προβοκατόρικες παραγωγές που έχουν γίνει στην τηλεόραση), επισημαίνει ένα υπαρκτό πρόβλημα: τα κοινωνικά δίκτυα με τα πολλά τους οφέλη καλλιεργούν σήμερα και το πιο εύφορο έδαφος που έχει ποτέ υπάρξει για τη διασπορά ψεμάτων, μίσους και πολιτικής χειραγώγησης.

Το ζήτημα προβάλλεται διαρκώς από ανθρώπους όπως ο Μπαράκ Ομπάμα ή ο Τιμ Μπέρνερς Λι. Ο δημιουργός του ίντερνετ. Η άνοδος λαϊκισμού της τελευταίας δεκαετίας στη Δύση (Τραμπ, Brexit, Ιταλία, Ισπανία, Ουκρανία, Ελλάδα, κύμα ακροδεξιάς στην Ευρώπη και λοιπά) συνδέεται από πολλούς με την εκτόξευση των social media που γίνεται ακριβώς την ίδια περίοδο. Τα κοινωνικά δίκτυα στη δεκαετία των 10s έφτιαξαν έναν πλούτο έκφρασης αλλά μαζί και το βήμα μιας διαδικτυακής οχλοκρατίας και κάθε επαγγελματία ιδεολόγου. Ατελείωτα κατεβατά από ψέματα και αλυσίδες από ντόμινο μισής αλήθειας κατέκλυσαν τις οθόνες μας σμιλεύοντας έναν «θαυμαστό καινούργιο κόσμο» εικονικότητας. Η προπαγάνδα βρήκε εκεί τον πιο ισχυρό της σύμμαχο.

Το 2016 φανέρωσε πόσο βαθιά μπορούν τα social να υπονομεύσουν τη δημοκρατία. Η χρονιά σημαδεύτηκε από δύο γεγονότα: την εκλογή του Τραμπ στις Ηνωμένες Πολιτείες και του Brexit στη Βρετανία. Και τα δύο καθορίστηκαν από τη δράση ενός κολοσσού της σύγχρονης τεχνητής νοημοσύνης: του Facebook. To σκάνδαλο έγινε ευρέως γνωστό από τους Guardian, Observer και NY Times, που ανάγκασαν τον Ζούκενμπεργκ να συρθεί στο Κογκρέσο το 2018 για να δώσει την απολογία του. Πολλοί τότε την παρακολούθησαν, λιγότεροι συνειδητοποίησαν τι ακριβώς είχε συμβεί.

Μεγάλα Δεδομένα, μεγαλύτερες εξελίξεις
Η τεχνητή νοημοσύνη (ΤΝ) που χρησιμοποιεί το Fb μπορεί να εκτιμήσει την προσωπικότητα των χρηστών του καλύτερα απ’ ό,τι οι φίλοι, οι γονείς και οι σύντροφοί τους. Επιστημονική έρευνα αποκάλυψε ότι αν κάποιος έχει κάνει μόλις 300 “Likes” τότε οι αλγόριθμοι του Fb μπορούν να προβλέψουν τις προτιμήσεις του (από τις πολιτικές μέχρι τις κινηματογραφικές) με μεγαλύτερη ακρίβεια απ’ ό,τι οι πιο κοντινοί του άνθρωποι. Η ΤΝ επιτυγχάνει πλέον μια κρυστάλλινη χαρτογράφηση της ανθρώπινης προσωπικότητας κάνοντας το «γνώθι σ’ αυτόν» πιο εύκολο από ποτέ. Ή μήπως όχι;

Το Facebook πριν τις εκλογές του 2016 διέρρευσε τα “Likes” εκατομμυρίων χρηστών του στην Cambridge Analytica, μια εταιρεία πολιτικής επικοινωνίας που συνεργάζονταν με την καμπάνια του Τραμπ και του Brexit. Mε αυτά τα Μεγάλα Δεδομένα (Big Data) που είχε στα χέρια της η εταιρεία εντόπισε όχι απλά τους αναποφάσιστους ψηφοφόρους των δύο χωρών αλλά κι εκείνους που έκλιναν περισσότερο προς το Brexit και τον Τραμπ. Στη συνέχεια τους βομβάρδισε με έναν ορυμαγδό fake news, πολιτικών διαφημίσεων και χρωματισμένων ειδήσεων στο Fb παροτρύνοντάς τους να ψηφίσουν τους πελάτες της. Όπερ και εγένετο.

Μυριάδες ανυποψίαστοι πολίτες έγιναν θύματα μιας εικονικής πραγματικότητας που παρήγαγε εντελώς υπαρκτά αποτελέσματα: ψήφισαν Brexit και Τραμπ πεπεισμένοι ότι ενεργούσαν με τη δική τους «ελεύθερη» βούληση, που είχε όμως ήδη πλαστεί από ένα παλιρροϊκό κύμα χειραγώγησης. Το «γνώθι σ’ αυτόν» δεν ήτανε ποτέ πιο απατηλό.

Ο κόσμος οδηγήθηκε έτσι σε κοσμοϊστορικές εξελίξεις. Στο τιμόνι της ισχυρότερης χώρας εκλέχτηκε ο Τραμπ, ένας αμφίβολης ψυχικής υγείας άνθρωπος που αρέσκεται περισσότερο να συμμαχεί με δικτάτορες όπως ο Πούτιν ή ο Ερντογάν και να συγκρούεται με δημοκρατίες όπως η Γαλλία ή η Γερμανία. Από την άλλη πλευρά, η Μ. Βρετανία βρέθηκε σε τροχιά αποκόλλησής της από την Ευρώπη. Ένα πλατύ ράγισμα απλώνεται έκτοτε στη διατλαντική ένωση της Δύσης – η οποία από τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο και μετά είναι ο μόνος πυλώνας δημοκρατίας του πλανήτη.

Οι αποκαλύψεις οδήγησαν στο κλείσιμο της Cambridge Analytica, στην απολογία του Ζούκενμπεργκ στο Κογκρέσο και σε μια θηριώδη πτώση της χρηματιστηριακής αξίας του Fb κατά $124 δισ. Τα αποτελέσματα των εκλογών ωστόσο δεν αμφισβητήθηκαν! Σαν να μην προηγήθηκε τίποτα από τα παραπάνω, οι «νικητές» παρέμειναν στη θέση τους. Η ιστορία θα μπορούσε να είχε γραφτεί διαφορετικά, δίχως να μοιάζει με δυστοπικό σενάριο βγαλμένο από το Black Mirror, αν η κατάχρηση τεχνολογίας δεν παρέμβαινε στη μοίρα ΗΠΑ και ΕΕ.

Πιάσε με αν μπορείς
Η τεχνητή νοημοσύνη και τα Big Data όπου στηρίζεται αποτελούν το χρυσάφι της νέας εποχής, γι’ αυτό και δύσκολα δαμάζονται. Δεν είναι τυχαίο που οι πλουσιότεροι άνθρωποι σήμερα στον πλανήτη είναι ο Ζούκενμπεργκ, ο Μπιλ Γκέιτς και ο Τζεφ Μπέζος, που κατέχουν τις ισχυρότερες ψηφιακές εταιρείες στον κόσμο. Η προτροπή του Κόεν στην ομιλία του, «καιρός να πούμε στον Ζούκενμπεργκ “ήδη έκανες παρέμβαση στο εκλογικό αποτέλεσμα δύο χωρών, κάν’ το άλλη μια φορά και θα βρεθείς φυλακή”» είναι σωστή πλην όχι και τόσο εύκολα υλοποιήσιμη. Όχι μόνο λόγω του πλούτου που εκείνος φέρει αλλά κυρίως επειδή η τεχνολογία στον 21ο αιώνα καλπάζει με ρυθμούς καταιγιστικά πιο γρήγορους απ’ ό,τι η πολιτική κι οι νόμοι προλαβαίνουν να παρακολουθήσουν.

Μέσα σε αυτό το πνεύμα οφείλουμε να αρχίσουμε να καλλιεργούμε μια γενιά που θα ξεκινήσει να αναγνωρίζει, να συζητάει και να χειρίζεται πιο συνειδητά την υψηλή διακύβευση των ημερών της: την τεχνολογία. Ο παλιός κόσμος πεθαίνει. Χρειαζόμαστε μια κρίσιμη μάζα διανόησης που να είναι εκπαιδευμένη να διερωτάται ουσιαστικά και να αποκρίνεται εύστοχα στα ζητήματα μιας εποχής που είναι πιο γρήγορη, σύνθετη και πυκνή εξελίξεων από κάθε άλλη.

Προχωρώντας στην εποχή της προηγμένης τεχνολογίας ο άνθρωπος όπως τον γνωρίζουμε, οι συνήθειες, το φυσικό και ψηφιακό του περιβάλλον, η σωματικότητά του, ίσως και να φαντάζει πρωτόγονος σε μερικές γενιές από σήμερα. Καλώς ή κακώς θα φανεί στο βαθύ μέλλον, αλλά σε κάθε περίπτωση ζούμε ορισμένες από τις πιο ενδιαφέρουσες, και γι’ αυτό κρίσιμες, στιγμές της ανθρώπινης ιστορίας.