Πώς συνδέονται ο Ντόναλντ Τραμπ με τον Πάμπλο Ιγκλέσιας των Ποδέμος; Αυθόρμητα θα έλεγε κανείς πως ο πολυεκατομμυριούχος-που-έγινε-πρόεδρος δεν έχει κανένα σημείο επαφής με τον αριστερό πανεπιστημιακό. Πράγματι, δεν τους συνδέει τίποτα ιδεολογικά, ούτε στον τρόπο με τον οποίο παρουσιάζονται στον κόσμο. Την ίδια στιγμή, η σύνδεσή τους είναι ορατή στην επικοινωνιακή τους στρατηγική και στους αποδέκτες των μηνυμάτων τους: τον απελπισμένο κόσμο εκατέρωθεν του Ατλαντικού.
Τα μέλη της «λευκής εργατικής τάξης» του Τραμπ και οι αγανακτισμένοι της Ισπανίας έχουν στη βάση τους αρκετά κοινά χαρακτηριστικά. Είναι οι απελπισμένοι και ενοχλημένοι ψηφοφόροι που βαρέθηκαν να ακούν τις ίδιες ανεκπλήρωτες υποσχέσεις και που όσο περισσότερο φοβούνται ότι τα παιδιά τους θα ζήσουν μια ζωή πιο δύσκολη και πιο στερημένη από τη δική τους, τόσο πιο πρόθυμοι είναι να πιστέψουν και να υποστηρίξουν πολιτικούς που υπόσχονται πως θα κάνουν κάτι διαφορετικό από το παρελθόν.
Δεν οδηγούνται από τις στατιστικές, τα ποσοστά και τους αριθμούς, αλλά από το συναίσθημα που, από μέρους των πολιτικών, πυροδοτείται από ιστορίες. Ναι, κόντρα σ’ αυτό που πιστεύουν πολλοί, ακόμα και οι πολιτικές μας επιλογές επηρεάζονται κυρίως από το συναίσθημα. Σ’ αυτήν ακριβώς τη γνώση βασίστηκαν ο συντηρητικός πρόεδρος και ο αριστερός πολιτικός, αξιοποιώντας την καθένας με τον δικό του τρόπο. Και δεν ήταν οι πρώτοι. Ακολούθησαν μια πλειάδα πολιτικών από όλον τον κόσμο, με προεξάρχοντες τους Λατιναμερικάνους, σαν τον Ούγκο Τσάβες που, για χάρη του πολιτικού του αφηγήματος, μετονόμασε τη χώρα του από Βολιβία σκέτη σε Μπολιβαριανή Δημοκρατία της Βολιβίας, αξιοποιώντας τον μυθικό απόηχο του κινήματος του ήρωα Μπολιβάρ! Και έχουμε, σίγουρα, και πιο κοντινά παραδείγματα...
Πώς δομείται, λοιπόν, ένα πολιτικό αφήγημα προσανατολισμένο στην προσέλκυση των πολιτικά άστεγων, των αγανακτισμένων ή των αποπροσανατολισμένων ψηφοφόρων; Υπάρχουν άραγε κοινά χαρακτηριστικά που συνδέουν περιπτώσεις απομακρυσμένες χρονικά και γεωγραφικά; Η έρευνα δείχνει αρκετές ομοιότητες, κάποιες από τις οποίες θυμίζουν τα καθ’ ημάς.
1. Όλα τα αφηγήματα αυτού του τύπου εδράζονται σε διχαστικές αντιπαραθέσεις και έχουν ως αφετηρία τη διαφορετικότητα. Πρόκειται για ιστορίες όπου οι «καλοί» είναι θύματα των «κακών» που αδιαφορούν για τις έγνοιες του λαού. Μια από τις πιο χαρακτηριστικές πρόσφατες εκφράσεις αυτής της τακτικής ήταν η εναρκτήρια ομιλία του Ντόναλντ Τραμπ, στην οποία κυριάρχησε η διάσταση ανάμεσα στις ελίτ της Ουάσινγκτον και στον λαό, με άλλα λόγια, ανάμεσα στους έχοντες και στους φτωχότερους Αμερικανούς πολίτες που είδαν τις δουλειές τους να χάνονται ενώ οι γραφειοκράτες αδιαφορούσαν. Και ήταν τόσο επιθετική αυτή η ρητορική που ξεχνούσε κανείς ότι ο ομιλών ελάχιστα μπορούσε να ταυτιστεί με εκείνους που υπερασπιζόταν.
2. Κατηγορούν τους ανίκανους, ασυνείδητους πολιτικούς που κάμπτονται από τα συμφέροντα και υπόσχονται πως οι ίδιοι θα αποκαταστήσουν την αδικία. Για παράδειγμα, ο Ιγκλέσιας αναφέρεται στα τέρατα του οικονομικού ολοκληρωτισμού που ταπεινώνουν τους Ισπανούς και κρατά για τον εαυτό του τον ρόλο του ήρωα που, μετά απο την προσήκουσα μάχη, θα αποκαταστήσει την τάξη.
3. Χρησιμοποιούν απλά και μονοσήμαντα μηνύματα, όπως το «Θα χτίσω ένα τείχος και θα το πληρώσει το Μεξικό». Σχεδόν συνθηματικά.
4. Προτείνουν λύσεις που μοιάζουν απλές και εφικτές, ακόμα κι αν δεν είναι ούτε στο ελάχιστο ρεαλιστικές. Πράγματα απλά και κατανοητά, που ευαγγελίζονται ένα καλύτερο μέλλον και με τα οποία κάθε ψηφοφόρος θα ήθελε να συμφωνήσει. Παράδειγμα η καμπάνια του Λούλα για την εξάλειψη της φτώχειας (η οποία θυμίζει το δικό μας «ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα» ή τον «κατώτατο μισθό των 700 ευρώ»).
5. Κεφαλαιοποιούν τη σύνδεση με το παρελθόν, τότε που ήταν όλα καλύτερα. Δεν έχει σημασία το πότε και το πού. Σημασία έχει το αφήγημα που συγκινεί τον λαό και αναγεννά τη διάθεσή του να ονειρευτεί κάτι καλύτερο, «όπως παλιά». Έτσι, το "make America great again" του Ντόναλντ Τραμπ θυμίζει κάποιες φωνές στον δικό μας τόπο που υποστηρίζουν πως στην επταετία πολλά ήταν καλύτερα, κλείνοντας τα μάτια στα πολλά που αδιαμφισβήτητα δεν ήταν.
6. Χτίζουν γύρω από ένα πρόσωπο, έναν ηγέτη που αυτοχαρακτηρίζεται διαφορετικός και μπορεί να τα αλλάξει όλα. Στην αφετηρία των πιο επιδραστικών πολιτικών αφηγημάτων βρίσκονται χαρισματικοί ηγέτες που συχνά ακροβατούν ανάμεσα στον ναρκισσισμό και στον απολυταρχισμό, όπως ο Τσάβες ή ο Κίρχνερ, για να θυμηθούμε τους πιο μακρινούς, ενώ υπάρχει το εμβληματικά καταστροφικό ευρωπαϊκό παράδειγμα του «υπέρμαχου» της αρείας φυλής.
7. Αξιοποιούν τους ιδρυτικούς μύθους των λαών τους, συνδέοντας το νέο τους αφήγημα και, επομένως, τη διακυβέρνησή τους, με την ιστορία. Ο άμεσος ή υπονοημένος συσχετισμός με τους ιδρυτές του αμερικανικού έθνους ή τις επαναστατικές ρίζες του λαού της Κούβας δίνει στις πολιτικές των ενορχηστρωτών αυτών των αφηγημάτων την ψευδαίσθηση της συνέχειας. Και στου ίδιους τον ρόλο του συνεχιστή.
Όλα αυτά συμβαίνουν ξανά και ξανά, αποτελώντας δοκιμασμένες πρακτικές. Κι αν τα παραδείγματα που χρησιμοποιήθηκαν είναι μακρινά, δεν είναι επειδή λείπουν τα δικά μας, αλλά επειδή συχνά η απόσταση διευκολύνει την κατανόηση. Αυτές οι διαπιστώσεις ενδεχομένως δεν αρέσουν σε εμάς που προτάσσουμε τη λογική, αναζητούμε την αντικειμενικότητα, πιστεύουμε στα επιχειρήματα και διαβάζουμε τους αριθμούς. Μας ενοχλούν τόσο η ευπείθεια του ακροατηρίου όσο και η χειραγώγηση από μέρους των πολιτικών. Αντιλαμβανόμαστε τα ολέθρια αποτελέσματα που είχαν και στη δική μας χώρα οι λεονταρισμοί και οι τάχα «κόκκινες γραμμές», οι αστοιχείωτες προτάσεις για κρίσιμα ζητήματα, το σκόπιμο «παραμύθιασμα» του ήδη καθημαγμένου κόσμου. Ξέρουμε στην πράξη πόσο κόστισαν, οικονομικά και κοινωνικά, οι σταυροφορίες για «ρήξη με την κακή Ευρώπη», οι ατελέσφορες «σκληρές» διαπραγματεύσεις και οι κάθε λογής προεκλογικές καταργήσεις, από τον ΕΝΦΙΑ και το μνημόνια έως τα διόδια. Γνωρίζουμε εκ του αποτελέσματος. Παρόλα αυτά, συνεχίζουμε να μιλάμε με όρους λογικής σε έναν κόσμο που γοητεύεται από ιστορίες.
Όσοι αντιλαμβάνονται την πολιτική με όρους ρεαλισμού, προκρίνουν εφικτές προτάσεις, διατηρούν ζωντανή την ανάγκη της πολιτικής αξιοπρέπειας και βδελύττονται το κατάφωρο ψεύδος δυσκολεύονται να αλλάξουν την τακτική τους προσέγγιση. Επιμένουν σε μια σταυροφορία με όπλο τη λογική, ενώ ο αντίπαλος μετέρχεται άλλα μέσα. Αναλύοντας τη δύναμη των ιστοριών, δεν εισηγούμαι την άκριτη χρήση τους προς εντυπωσιασμό, αλλά τη μερική τους αξιοποίηση. Την προσθήκη τους σε ένα στιβαρό οπλοστάσιο, καθώς οι αποτελεσματικές μάχες απαιτούν επανεξοπλισμό με βάση τη δύναμη του αντιπάλου.
Η Brené Brown, καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο του Χιούστον και αυθεντία στο αντικείμενο της ενσυναίσθησης και της ανθεκτικότητας, αναφέρεται στις ιστορίες ως «δεδομένα με ψυχή» (data with a soul). Ίσως αυτός ο περιεκτικός ορισμός δείχνει τον δρόμο και στην πολιτική επικοινωνία. Αντί για ωραίες ιστορίες χωρίς τεκμηρίωση, οι πολιτικοί της λογικής μπορούν να περιβάλλουν τα στοιχεία τους με «ψυχή». Με ιστορίες που τα ζωντανεύουν αντί για την αφαιρετικότητα που τα αδικεί.
18°
