Εντός ολίγων ημερών η νομοπαρασκευαστική επιτροπή που είχε ορίσει το Υπουργείο Υγείας, θα καταθέσει στον Υπουργό μια πρόταση για νομοθετική ρύθμιση η οποία θα εισαγάγει στην Ελλάδα ένα μέτρο το οποίο εφαρμόζεται εδώ και πολλά χρόνια σε πολλές χώρες στον κόσμο. Πρόκειται για την καταναγκαστική ή υποχρεωτική «θεραπεία» στο σπίτι ή στην κοινότητα, για όσους ψυχιατρικούς ασθενείς δεν συμμορφώνονται με τη φαρμακευτική τους αγωγή, με αποτέλεσμα, σύμφωνα με τη λογική της επιτροπής εμπειρογνωμόνων αλλά και του υπουργείου, να υποτροπιάζουν και να εισάγονται ξανά και ξανά στις ψυχιατρικές κλινικές, το λεγόμενο φαινόμενο της περιστρεφόμενης πόρτας (revolving door).
Αυτός τουλάχιστον είναι ο λόγος που επικαλείται το υπουργείο για αυτό το καινούργιο μέτρο που σχεδιάζει να θεσπίσει. Δηλαδή η αντιμετώπιση και μείωση του μεγάλου ποσοστού ακούσιων νοσηλειών στην Ελλάδα που υπολογίζεται περίπου στο 60% με 70%, που σημαίνει απλά ότι 6 ή 7 στους 10 ασθενείς που νοσηλεύονται σε ψυχιατρικές κλινικές νοσηλεύονται παρά τη θέλησή τους.
Ψιλά γράμματα θα μπορούσε να πει κάποιος. Καθόλου. Πρόκειται για μια σοβαρότατη εξέλιξη στην πορεία της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης στην Ελλάδα που αφορά όλους μας ως πολίτες. Μια εξέλιξη η οποία θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως θλιβερό πισωγύρισμα όσον αφορά θεμελιακά δικαιώματα του πολίτη.
Ίσως να μπορούσε να θεωρηθεί και σκανδαλώδες ότι η επιτροπή των ειδημόνων του υπουργείου φαίνεται να αγνόησε ή να αψήφησε επιστημονικά στοιχεία από τη διεθνή εμπειρία. Ανεπίσημες πηγές, τις οποίες ομολογώ ότι δεν είμαι σε θέση να διασταυρώσω, μιλάνε για το επιχείρημα που ακούγεται στους κύκλους του υπουργείου ότι δηλαδή η τρόικα το απαιτεί από την Ελλάδα για να μειωθεί το ποσοστό ακούσιων νοσηλειών που είναι το μεγαλύτερο στην Ευρώπη, ίσως και στον κόσμο.
Υπάρχουν δυο βασικά είδη επιχειρημάτων που αντιτίθενται στην εισαγωγή αυτού του μέτρου στην Ελλάδα.
Το πρώτο είναι επιστημονικό, το δεύτερο ηθικό. Το υπουργείο, και κατ’ επέκταση η κυβέρνηση, φαίνεται εκ του αποτελέσματος ότι αγνόησε τουλάχιστον το πρώτο.
Το επιστημονικό επιχείρημα. Το μέτρο προς ψήφιση εδώ στην Ελλάδα, είναι θεσμοθετημένο σε τουλάχιστον 75 δικαιοδοσίες ανά τον κόσμο. Η ονομασία διαφέρει καθώς και κάποιες τεχνικές λεπτομέρειες, αλλά κατ’ ουσίαν πρόκειται για τον ίδιο μηχανισμό. Χρησιμοποιείται πιο συχνά και ευρέως στις ΗΠΑ, στον Καναδά και στην Αυστραλία, ενώ αρκετές ευρωπαϊκές χώρες εισήγαγαν το μέτρο αρκετά αργότερα. Στην Αγγλία, παραδείγματος χάριν, ψηφίστηκε το 2007. Τώρα, όσον αφορά την ψυχιατρική κοινότητα, το μέτρο αυτό προτείνεται ως παρέμβαση η οποία είναι σχεδιασμένη για να επιφέρει κάποια θετικά αποτελέσματα, ας τα πούμε κλινικά αποτελέσματα. Ας πούμε για το καλό κάποιων ασθενών, όπως και το μέτρο της ακούσιας νοσηλείας. Ως τέτοιο πρέπει να υπόκειται σε επιστημονική αξιολόγηση για την αποτελεσματικότητά του. Τα επιστημονικά στοιχεία λοιπόν από έρευνες και μετα-αναλύσεις (δηλαδή απλά, αξιολογήσεις πολλών ερευνών) μέχρι στιγμής αναδεικνύουν ότι αυτό το μέτρο δεν έχει τα επιθυμητά και προσδοκόμενα αποτελέσματα. Για να είμαστε ξεκάθαροι. Επιθυμητά και προσδοκώμενα όχι σύμφωνα με τη δική μου επιθυμία ή την επιθυμία και προσδοκίες κάποιων άλλων, αλλά επιθυμητά σύμφωνα με τους αρχιτέκτονες και υποστηρικτές αυτού του μέτρου. Απλοποιώντας κάπως, αλλά χωρίς να υπεραπλουστεύω, η επίσημη λογική για τη θέσπιση αυτού του μέτρου ήταν ότι 1) θα μειώνονταν οι επαναλαμβανόμενες ακούσιες νοσηλείες 2) ότι θα βελτιώνονταν η ποιότητα της ζωής των ασθενών στην κοινότητα. Αυτό όμως δεν συνέβη όπως προκύπτει από επιστημονικές έρευνες.
Αναρωτιέμαι, λοιπόν, όπως θα έπρεπε να αναρωτηθεί κάθε πολίτης, το υπουργείο και η επιτροπή εμπειρογνωμόνων στην οποία είχε αναθέσει να εξετάσει τα στοιχεία: Δεν έριξαν ούτε μια ματιά στη διεθνή βιβλιογραφία; Αν ανέθετα σε έναν τριτοετή φοιτητή να το διερευνήσει, να παρουσιάσει τα στοιχεία και βασισμένος στα στοιχεία να αποφανθεί αν το μέτρο αυτό είναι αποτελεσματικό ή όχι, θα έλεγε ότι τα στοιχεία τουλάχιστον δεν υποστηρίζουν με συνέπεια την αποτελεσματικότητα του μέτρου. Ο τριτοετής φοιτητής θα σύστηνε κατά πάσα πιθανότητα να είμαστε άκρως επιφυλακτικοί.
Αλλά ας μην βασιστούμε στον υποθετικό φοιτητή. Να αναφέρουμε ενδεικτικά τον διεθνώς καταξιωμένο ψυχίατρο, ερευνητή και καθηγητή ψυχιατρικής Tom Burns, ο οποίος ήταν ένας από τους πιο ένθερμους υποστηρικτές του μέτρου στην Αγγλία και μάλιστα ειδικός σύμβουλος της κυβέρνησης τότε για την υιοθέτησή του. Ψηφίστηκε τελικά το 2007. Μετά από τη μεγαλύτερη τυχαιοποιημένη έρευνα που διεξήγαγε στην Αγγλία, κατέληξε ότι το μέτρο είναι αναποτελεσματικό και αχρείαστο και δεν προσφέρει κανένα όφελος στους ασθενείς για το καλό των οποίων είχε σχεδιαστεί. Είχε την αξιοπρέπεια ο Tom Burns να αναγνωρίσει ανοιχτά το λάθος του. Επαναλαμβάνω για να μην υπάρχουν παρεξηγήσεις. Ο Tom δεν είναι κάποια περιθωριακή φιγούρα της αντιψυχιατρικής. Μιλάει από μέσα από το ψυχιατρικό κατεστημένο ως ένας από τους πιο καταξιωμένους ψυχιάτρους / ερευνητές.
Συμπληρωματικά, και πάντα στο επίπεδο της επιστημονικής τεκμηρίωσης, πριν περάσουμε στο ηθικό κομμάτι, υπάρχει μια ολοένα αυξανόμενη επιστημονική βιβλιογραφία που αμφισβητεί την αποτελεσματικότητα της χρόνιας χρήσης ψυχοφαρμάκων, αναδεικνύοντας ταυτόχρονα τις σοβαρότατες παρενέργειες από χρόνια χρήση, την εμφάνιση σοβαρών μεταβολικών, νευρολογικών και καρδιολογικών επιπλοκών με δυνητικά αλλά και τεκμηριωμένα θανατηφόρες συνέπειες. Το αναφέρουμε αυτό εδώ γιατί το μέτρο της αναγκαστικής θεραπείας αφορά ουσιαστικά την αναγκαστική λήψη φαρμακευτικής αγωγής, ως επί το πλείστον των λεγόμενων αντιψυχωσικών φαρμάκων. Εδώ ωστόσο θα πρέπει να είμαστε δίκαιοι και να δικαιολογήσουμε το υπουργείο που δεν έκανε τον κόπο να ρίξει μια ματιά σ' αυτές τις έρευνες. Η πραγματικότητα είναι ότι η επίσημη θέση της διεθνούς ψυχιατρικής κοινότητας παραμένει ότι τα ψυχοφάρμακα δουλεύουν. Παρ' όλα αυτά, έχουν αρχίσει να ανοίγουν σοβαρές ρωγμές σ' αυτό το αφήγημα σε επιστημονικό-θεωρητικό, κλινικό και πρακτικό επίπεδο. Είχαμε, για παράδειγμα, αναφέρει πριν από έναν χρόνο περίπου (23/7/2017) σ' αυτές τις σελίδες, τη νομοθετική ρύθμιση στη Νορβηγία που υποχρέωνε ψυχιατρικές κλινικές να παρέχουν εναλλακτικές θεραπείες σε ασθενείς οι οποίοι δεν θέλουν ψυχοφάρμακα. Τις τελευταίες μέρες κιόλας επανεμφανίστηκε σε ορισμένες δημοσιεύσεις εδώ στην Ελλάδα ως νέο. Δεν διεκδικούμε τα πρωτεία, το αντίθετο, χαιρόμαστε ιδιαίτερα που τέτοια σημαντικά κομμάτια ενημέρωσης αρχίζουν να εμφανίζονται και να αναπαράγονται στην Ελλάδα.
Όπως και να ’χει, η επιστήμη, είτε πρόκειται για τη φυσική, τη μοριακή βιολογία, την ιατρική, εξελίσσεται μέσα από έρευνες, διαψεύσεις και αναθεωρήσεις. Όσοι επικαλούνται την επιστήμη, έχουν υποχρέωση να το λαμβάνουν αυτό σοβαρά υπόψη τους. Εγώ παρεμπιπτόντως δεν συμφωνώ μ’ αυτήν την απλοϊκή εικόνα για το τι είναι επιστήμη και πώς λειτουργεί, για πολλούς λόγους που δεν είναι του παρόντος να εξετάσω, αλλά το υπουργείο υγείας που υποτίθεται ότι βασίζεται σε επιστημονικά τεκμηριωμένα στοιχεία, τι κάνει; Για την Ελληνική Ψυχιατρική Εταιρεία, θα το ξαναπώ, άκρα του τάφου σιγή, για να μην χρησιμοποιήσω τον άκρως αντι-επιστημονικό όρο «Καραγκιόζηδες». Δεν τον χρησιμοποιώ λοιπόν.
Μπορεί κάποιος εδώ να κάνει διάφορες υποθέσεις γιατί το υπουργείο δεν λαμβάνει υπόψη του τα στοιχεία. Ας το σκεφτεί ο καθένας που ενδιαφέρεται να καταλάβει. Η δικαιολογία ότι αυτά μας κατέθεσε η νομοπαρασκευαστική επιτροπή είναι γελοία. Η επιτροπή βεβαίως θα πρέπει να αναλάβει τις ευθύνες της, αλλά αυτό δεν δίνει άφεση αμαρτιών στο υπουργείο.
Αυτά κάπως συνοπτικά όσον αφορά την επιστημονική τεκμηρίωση. Ας αφήσουμε το επιστημονικό κομμάτι, να περάσουμε στην ηθική διάσταση του θέματος.
Πολύ απλά, ο καταναγκασμός και η στέρηση της ελευθερίας που συνεπάγεται αυτό το μέτρο θέτουν σοβαρότατα ζητήματα ηθικής τάξης. Όταν το κράτος παρεμβαίνει με τέτοιο τρόπο στη ζωή των πολιτών, ακόμα κι αν είναι καλές οι προθέσεις του, απειλούνται θεμελιακές αξίες. Δεν θα μιλήσω εδώ για μηχανισμούς καταστολής και κοινωνικού ελέγχου, για τη βαρβαρότητα του καπιταλισμού και τα συναφή, όχι γιατί θεωρώ ότι ο καπιταλισμός είναι ένα κρεβάτι στρωμένο με τριαντάφυλλα, αλλά αν μη τι άλλο γιατί οι μηχανισμοί καταστολής και κοινωνικού ελέγχου σε μη καπιταλιστικές κοινωνίες, όπως η πρώην Σοβιετική Ένωση, ήταν εξίσου αν όχι περισσότερο βάρβαροι. Προφανώς το μέτρο που συζητάμε εδώ καθώς και ολόκληρη η ιστορία της ψυχιατρικής συνδέονται με πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές συγκυρίες, συγκρούσεις, κοκ. Προφανώς. Και προφανώς ο ρόλος της φαρμακοβιομηχανίας στην κατασκευή και αναπαραγωγή ενός δήθεν ψυχιατρικού επιστημονικού λόγου, είναι καθοριστικός. Όποιοι θεωρούν ότι η επιστήμη γενικά και η ψυχιατρική ειδικότερα εξελίσσονται σε έναν επιστημονικό παράδεισο αποκομμένο από το κοινωνικό-ιστορικό γίγνεσθαι, από συμφέροντα οικονομικά, πολιτικά, και άλλα, είναι επικίνδυνα αφελείς. Το σκάνδαλο με την Novartis παρεμπιπτόντως, ωχριά μπροστά στο μη-σκάνδαλο, δηλαδή το ανείπωτο σκάνδαλο της λειτουργίας της φαρμακοβιομηχανίας όσον αφορά τα ψυχοφάρμακα που μας αφορούν εδώ, αλλά φυσικά όχι μόνο αυτά.
Η ηθική διάσταση του μέτρου που εξετάζουμε εδώ έχει να κάνει με τον σεβασμό στην θεμελιακή αξία της ελευθερίας του πολίτη να κάνει λάθος επιλογές στη ζωή του, αν θεωρήσουμε ας πούμε ότι η άρνηση κάποιου να λάβει τη φαρμακευτική του αγωγή αποτελεί λανθασμένη επιλογή. Εγώ δεν το θεωρώ λανθασμένη επιλογή, αλλά αυτό δεν έχει καμία σημασία. Εδώ θα μπλέξουμε με τα γνωστά επιχειρήματα ότι, για παράδειγμα, κάποιοι άνθρωποι με ψυχιατρικές διαγνώσεις, όπως ας πούμε σχιζοφρένεια, δεν έχουν την ικανότητα να κάνουν επιλογές, είναι η ασθένεια τους τέτοια που τους ζαλίζει τον εγκέφαλο και δεν μπορούν να επιλέξουν. Αυτά είναι παραμύθια της Χαλιμάς. Οι άνθρωποι κάνουν τις επιλογές τους, σωστές, λανθασμένες, καλές, κακές, όπως όλοι μας στη ζωή μας, αλλά τις κάνουν, και κάποιοι απ αυτούς λένε ξεκάθαρα «Δεν τα θέλω τα φάρμακα με το ζόρι». Όπως κάποιοι επιλέγουν να καπνίζουν παρόλο που γνωρίζουν ότι 7 εκατομμύρια τον χρόνο σε όλο τον κόσμο πεθαίνουν από παθήσεις όπως καρκίνο, ΧΑΠ και άλλες που προκαλούνται από το κάπνισμα. Δεν θεσμοθετούμε μέτρα αναγκαστικής θεραπείας για τους καπνιστές για να τους σώσουμε.
Η ελευθερία του πολίτη να κάνει λάθος επιλογές, ας πούμε να μην παίρνει τα ψυχοφάρμακα που του δίνουν, είναι θεμελιακή. Ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών μέσα από την Επιτροπή για τα Δικαιώματα Ανθρώπων με Αναπηρία (Committee for the Rights of Persons with Disability) έχει εκδώσει ξεκάθαρες κατευθυντήριες οδηγίες σε όλα τα κράτη μέλη να καταργήσουν άμεσα κάθε μορφή ακούσιας θεραπείας. Κάθε θεραπείας δηλαδή που δεν βασίζεται στην ελεύθερη και πληροφορημένη συναίνεση των ασθενών, συμπεριλαμβανομένων και ανθρώπων με «σοβαρές» ψυχιατρικές διαγνώσεις. Οι οδηγίες της Επιτροπής δεν αφήνουν κανένα περιθώριο παρερμηνείας. (Guidelines on article 14 of the Convention on the Rights of Persons with Disabilities, Adopted during the Committee’s 14th session, held in September 2015). Είναι αλήθεια ότι τα περισσότερα κράτη μέλη καθυστερούν και κωλυσιεργούν, αλλά ήδη έχουν αρχίσει προσπάθειες και διεργασίες και διαβουλεύσεις σε πολλά κράτη μέλη να αλλάξουν τις σχετικές νομοθεσίες για να συμμορφωθούν με τις οδηγίες.
Δεν με αφορά αν αυτή η κυβέρνηση αυτοπροσδιορίζεται ως αριστερή ή προοδευτική ή όπως αλλιώς θέλει. Ο καθένας έχει δικαίωμα στο παραλήρημά του και αυτό ισχύει και για συλλογικούς φορείς. Ωστόσο μια κυβέρνηση που ισχυρίζεται ότι προασπίζεται τα δικαιώματα ευάλωτων και αδικημένων πολιτών, έχει ηθικό χρέος να προσεγγίσει ένα τόσο ηθικά, πολιτικά και επιστημονικά αμφιλεγόμενο μέτρο με ιδιαίτερη προσοχή και ευαισθησία.
Η καταναγκαστική θεραπεία στην κοινότητα δεν είναι θεραπεία, αλλά μια άθλια, εύκολη, πρόχειρη, ατεκμηρίωτη και ανήθικη λύση σε ένα επώδυνο κοινωνικό πρόβλημα. Οι φαρμακευτικές εταιρείες μπορεί να τρίβουν τα χέρια τους προσβλέποντας σε αύξηση των ενέσιμων σκευασμάτων τους. Όμως αυτοί που υποφέρουν, οι οικογένειες τους και όλοι όσοι ενδιαφερόμαστε για την ανθρώπινη αξιοπρέπεια δεν μπορούμε παρά να θλιβόμαστε βαθειά και να θυμώνουμε με τούτη την κοινωνική αναλγησία που παρουσιάζεται ξεδιάντροπα ως λύση.
Υπάρχουν πολλοί τρόποι να αντιμετωπίσουμε την ψυχική οδύνη που δεν βασίζονται στον καταναγκασμό αλλά στη συναίνεση, την κατανόηση και τη συνεργασία. Όταν διεθνώς πλέον παρατηρείται ένα ολοένα και ισχυρότερο ρεύμα ριζικής και συγκροτημένης αμφισβήτησης των καταναγκαστικών μέτρων που χρησιμοποιούνται παραδοσιακά στην ψυχιατρική, με την Επιτροπή Δικαιωμάτων των Προσώπων με Αναπηρία του ΟΗΕ να παίζει αποφασιστικό ρόλο στην διαμόρφωση μιας νέας πολιτικής ψυχικής υγείας βασισμένης στα δικαιώματα του πολίτη χωρίς διακρίσεις, εμείς εδώ σφυρίζουμε ανέμελα και λέμε, δεν βαριέσαι, αδερφέ, κάνε μια επιτροπούλα και ένα copy paste του μέτρου που έχουν σε τόσες χώρες, και τι κι αν είναι αποτυχημένο, δεν θα μας κατηγορήσει κανείς. Εμείς θα πούμε, να, το έχουν σε τόσες χώρες στον κόσμο.
Ντροπή σας, κύριε Υπουργέ. Ντροπή σας αν το φέρετε για ψήφιση.
