Μου είναι δύσκολο να αποφασίσω τι καθορίζει την ανθρώπινη μοίρα. Και ειδικότερα τη μοίρα των λαών. Ασφαλώς, είναι περισσότεροι του ενός παράγοντες. Η σύγχρονη σκέψη έχει δικαίως απορρίψει τις μονοαιτιακές εξηγήσεις ως δογματικές και απλοϊκές. Το να θεωρήσω για παράδειγμα ότι φταίνε οι Εβραίοι για όλα τα δεινά της ανθρωπότητας, αποτελεί ένα λογικό, και όχι μόνο, σφάλμα.
Οι ‘πολιτισμικές’ ερμηνείες της διεθνούς κατάστασης θεωρούνται ύποπτες τα τελευταία χρόνια. Οι απόψεις του Huntington, ας πούμε, για τη σύγκρουση των πολιτισμών, συνήθως απορρίπτονται στη βάση μιας σειράς επιχειρημάτων. Κατά καιρούς έχουν κριθεί ως αυθαίρετες και απλοϊκές ή έχουν κατηγορηθεί ότι δεν λαμβάνουν αρκετά υπόψη κάποιες ιδεολογικές παραμέτρους. Κυρίως αντιμετωπίζονται με καχυποψία γιατί θεωρείται ότι υποκινούν το μίσος ή ακόμα ότι αποτελούν τη θεωρητική νομιμοποίηση των πολεμικών επιχειρήσεων των ΗΠΑ και της Δύσης εναντίον του αραβικού κόσμου.
Όλα τα παραπάνω είναι απολύτως σωστά. Αυτό δε σημαίνει όμως ότι δεν υπάρχουν διαφορές στις κοινωνίες: ασφαλώς και υπάρχουν. Το ζήτημα είναι πως διαχειρίζεται ο καθένας μας αυτές τις διαφορές. Ως αφορμή για εχθρότητα ή ως αφορμή για γνωριμία της ετερότητας; Ως έναν παράγοντα οριστικού καθορισμού του ατόμου που ανήκει σε ένα πολιτισμικό περιβάλλον ή απλά ως μια βάση διαμόρφωσης ατομικών νοοτροπιών που μπορούν εν δυνάμει να ξεπεραστούν ανά πάσα στιγμή; Η διαφορά ανάμεσα στις πρώτες και στις δεύτερες απόψεις , συνιστούν και μία διαφορά ανάμεσα στη στερεοτυπική και στην ελεύθερη σκέψη.
Εάν θεωρήσω ότι αυτό που συμβαίνει στην Ελλάδα συμβαίνει επειδή οι Έλληνες είναι ‘τεμπέληδες’, έχω υποπέσει στο ατόπημα της στερεοτυπικής σκέψης. Εάν θεωρήσω ότι οι Γερμανοί είναι ένα έθνος που αποτελείται από εκατομμύρια πειθαρχημένους μικρούς Χίτλερ, έχω υποπέσει στο ίδιο ατόπημα.
Στην πραγματικότητα αυτή η εικόνα της Ελλάδας προέρχεται από μία εξέλιξη της κοινωνίας μας πιο περίπλοκης, η οποία έχει συμβάλει στην μικρή της παραγωγική ικανότητα (έλλειψη καινοτομίας και αδυναμία προσαρμογής στο οικονομικό μοντέλο που επικρατεί παγκοσμίως). Υποθέτω από την άλλη, ότι σήμερα η γερμανική κοινωνία μπορεί να προσαρμοστεί ορθότερα σε αυτό το μοντέλο, για να μην πούμε καλύτερα ότι το καθοδηγεί. Αυτό δεν σημαίνει φυσικά ότι η γερμανική κοινωνία δεν έχει αδυναμίες. Ο Χάνεκε είχε περιγράψει αριστουργηματικά μία όψη τους στο φιλμ Λευκή Κορδέλα. ‘Προτεσταντική’ καταπίεση (με μια ‘κοινωνική’ έννοια αφού πολλοί Γερμανοί είναι καθολικοί), βαριά και πειθαρχημένη ηθική… Στην ταινία, που διαδραματίζεται σε ένα γερμανικό χωριό του 1913, ο πάστορας τυλίγει στα χέρια των παιδιών που παρουσιάζουν αποκλίνουσες συμπεριφορές μια λευκή κορδέλα: ένα στίγμα που θα τους θυμίζει την απομάκρυνσή τους από τις ηθικές αξίες.
Όμως, δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ότι η ταινία αναφερόταν σε μια συγκεκριμένη περίοδο, ούτε το γεγονός ότι η οπτική του Χάνεκε δεν στερείτο στερεοτυπικών αναφορών (αποδεκτών βεβαίως, κινηματογραφική αδεία). Το πρόβλημα μας δεν είναι οι Γερμανοί στο σύνολό τους και ο ‘χαρακτήρας’ του γερμανικού λαού . Είναι το γεγονός ότι στην εξουσία της χώρας τους βρίσκονται κάποιοι που ελάχιστα διδάγματα έχουν πάρει από την εποχή της Λευκής Κορδέλας και από τα όσα επακολούθησαν (η απαράδεκτη πρόταση περί ‘επιτροπείας’ κατακρίθηκε έντονα και από το γερμανικό Τύπο). Κάποιοι, που επιμένουν σε ένα πολιτικό μοντέλο ηγεμονίας και ‘τιμωρίας’ και σε ένα οικονομικό μοντέλο για την Ευρώπη τουλάχιστον αμφιλεγόμενο. Αποδείχτηκαν, δυστυχώς, πολιτικοί νάνοι σε σύγκριση με προκατόχους τους όπως ο Willy Brandt , ο Helmut Schmidt ή ακόμα και ο Helmut Kohl.
Η τυχαιότητα, σε μεσοπρόθεσμο επίπεδο, υφίσταται στην ιστορία. Δυστυχώς, η Merkel και ο Schäuble μας έλαχαν τώρα, αυτούς πρέπει να αντιμετωπίσουμε μέσα στο συγκεκριμένο πολιτικό και διεθνές περιβάλλον. Η τυχαιότητα όμως, δεν υφίσταται σε μακροϊστορική προοπτική. Όταν οι άνθρωποι ξέρουν, μπορούν και να παίρνουν τη μοίρα τους στα χέρια τους, να εξαλείφουν το τυχαίο. Μια πιθανή συνέχιση του σημερινού γερμανικού σχεδίου δε θα βλάψει μόνο την Ευρώπη, αλλά μακροπρόθεσμα και την ίδια τη Γερμανία. Το πέρασμα του χρόνου δείχνει κάποια σημάδια αντίδρασης σε αυτό το πρόγραμμα (οι πρόσφατες δηλώσεις ακόμα και από Γερμανούς που δεν μπορούν να θεωρηθούν ριζοσπάστες, όπως είναι ο Martin Schulz και ο Peter Bofinger, αφήνουν μία ελπίδα ότι τα πράγματα ίσως αλλάξουν σε κάποιο διάστημα). Σταδιακά, οι ίδιοι οι Γερμανοί (και οι Ευρωπαίοι) πολίτες και πολιτικοί θα πρέπει να αποτρέψουν την υπό διαμόρφωση πολιτική. Και εδώ ακριβώς συνίσταται η ιστορική ευθύνη ενός λαού: όχι στα κληρονομημένα πολιτισμικά του χαρακτηριστικά που περιέγραψε ο Huntington, αλλά στη δυνατότητά του να παρέμβει συλλογικά, χωρίς να προβάλει μια δικαιολογία που οι Γερμανοί γνωρίζουν καλά από την εποχή του ναζισμού: «δεν ήξερα».
Αλλά προσοχή: πριν ρίξουμε το ανάθεμα στους άλλους, ας σκεφτούμε ότι το ίδιο ισχύει για όλους τους λαούς, συνεπώς και για εμάς. Ειδικά στην Ελλάδα, μετά από όσα συνέβησαν, δύσκολα μπορούμε να επικαλεστούμε άγνοια. Και όσο για πολιτικούς νάνους…
12°
