Η απόπειρα της 15ης Ιουλίου (τι σύμπτωση και αυτή) δεν αποτελεί συνέχεια της πολιτικής ιστορίας της Τουρκικής Δημοκρατίας. Η Τουρκία έχει γνωρίσει δυο πραξικοπήματα, το 1960 και το 1980, και τακτικές επεμβάσεις του στρατού, θεσμικά νομιμοποιημένες, όπως επισημαίνει ο καθηγητής Αχμέτ Ινσέλ.
Το αιματηρό πραξικόπημα κορυφώνει την πορεία πόλωσης που γνώρισε η Τουρκία μετά το 2011, πόλωσης που οδήγησε στην αυταρχική μετεξέλιξη του προέδρου Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν και που αποτέλεσε τη βασική στρατηγική της επικράτησής του.
Οι εξτρεμιστές της κοσμικής ατατουρκιστικής αντιπολίτευσης, αυτοί που το 2003 καλούσαν τις λεγόμενες «ζωντανές δυνάμεις του έθνους» δηλαδή το «κοσμικό» παρακράτος, «να κάνει αυτό που πρέπει να πρέπει», δηλαδή πραξικόπημα εναντίον του Ερντογάν, «πριν είναι αργά», διακινούσαν τις θεωρίες ότι το πραξικόπημα ήταν έργο του Ερντογάν!
Στην σύγχυση αυτή συμβάλλει ασφαλώς και η επιμονή της κυβέρνησης να εκλαϊκεύει την απόπειρα, ως έργο της "«ρομοκρατικής οργάνωσης Φετουλάχ Γκιουλέν» (FETÖ). Η εκδοχή αυτή δεν μπορεί ασφαλώς να αποκλεισθεί, αλλά προς το παρόν δεν έχουμε δει στοιχεία που να τη στηρίζουν. Η ιδέα πάντως δεν είναι ιδιαίτερα πειστική, δεδομένου του αβυσσαλέου μίσους μεταξύ των στρατιωτικών και του Φετουλάχ Γκιουλέν. Μίσους που ανάγκασε τον Φετουλάχ να αυτοεξοριστεί στην Πενσυλβανία των ΗΠΑ. Αυτό που ίσως υπονοεί η επίσημη εκλαΐκευση είναι ότι ο στρατός εκμεταλλεύτηκε το κενό που δημιουργήθηκε, από τη σύγκρουση του Φετουλάχ με τον Ερντογάν. Οι πυρήνες του Εργκένεκον που είχαν φυλακιστεί με την βοήθεια του Φετουλάχ, αποφυλακίσθηκαν μόλις ξέσπασε η σύγκρουση. Οι πυρήνες αυτοί πρέπει να βρίσκονται πίσω από το Ιουλιανό πραξικόπημα. Η προχειρότητα και η αφέλεια στη οργάνωσή του προδίδουν πάθος εκδίκησης, απελπισία, δεν δείχνουν λογικό, πολιτικό σχεδιασμό.
Παρά τη προχειρότητα, για μερικές ώρες κυριάρχησε η εντύπωση ότι το κίνημα πέτυχε και πολλά μέσα ενημέρωσης, κυρίως στην Ελλάδα, διακινούσαν περίεργες πληροφορίες για αίτηση ασύλου του Ερντογάν στη Γερμανία, μετά στην Ιταλία κ.ο.κ. (εμφάνιζαν τον Ερντογάν ως εμπνεόμενο από την περιπέτεια Οτσαλάν!) Μόλις ο Ερντογάν εμφανίσθηκε, τα ξημερώματα του Σαββάτου, μέσω του facetıme και ζήτησε από τον κόσμο να κινητοποιηθεί «στις πλατείες και τα αεροδρόμια», η εικόνα άλλαξε σε ελάχιστο χρόνο.
Για πρώτη φορά στην τουρκική ιστορία ο κόσμος, ο λαός, παρεμβαίνει για να στηρίξει τη δημοκρατία. Η ρητορική και το αίσθημα που κυριάρχησε την κρίσιμη νύχτα ήταν η στήριξη της Δημοκρατίας. Η αστυνομία κινήθηκε για να συλλάβει τους πραξικοπηματίες υπακούοντας σε εντάλματα των Εισαγγελέων της Δημοκρατίας. Με εντολή της Γενικής Διευθύνσεως Θρησκευτικών υποθέσεων, οι μουεζίνηδες 81 επαρχιών της Τούρκικης Δημοκρατίας, καλούσαν από τους μιναρέδες των τζαμιών τον κόσμο να στηρίξει την Δημοκρατία! Τα υπόλοιπα είναι δευτερεύοντα. Η συμπεριφορά του όχλου (μόλις κατάλαβε ότι ο κίνδυνος πέρασε), η παντελής απουσία γυναικών από τις διαμαρτυρίες, οι εκκλήσεις γα τη θανατική ποινή κ.ο.κ) δεν μειώνουν την ιστορική σημασία της νύχτας της 15ης προς την 16η Ιουλίου.
Το αναίτιο λιντσάρισμα έξι στρατιωτών που είχαν συλληφθεί από την αστυνομία στη γέφυρα του Βοσπόρου, από τον όχλο που διψούσε για εκδίκηση, αφήνει ωστόσο ανοιχτά πολλά ερωτηματικά, για την τροπή που μπορεί να δώσει στην κινητοποίηση αυτή οποιαδήποτε ομάδα εξτρεμιστών θέλει να εκμεταλλευτεί την ευκαιρία.
Η κινητοποίηση του κόσμου ήλθε ως απάντηση των εκκλήσεων της ηγεσίας του, που είχε συγκεκριμένο και σαφές αίτημα, την αποτροπή του πραξικοπήματος. Η ανεξήγητη βία στη γέφυρα του Βοσπόρου σπρώχνει την κινητοποίηση προς τον χυλό του «γανακτισμένου» ακροατηρίου των Βαρουφο-Nτουζιναίων.
Πάντως η νέα ισορροπία που δημιουργήθηκε το Σαββάτο 16 Ιουλίου, είναι πασιφανώς ευνοϊκή –για την ακρίβεια ευνοϊκότερη–για τον πρόεδρο Ερντογάν (ποτέ δεν απειλείτο η κοινοβουλευτική δύναμή του). Το πρόβλημα ήταν πάντα η νομιμοποίηση των πρωτοβουλιών και των προτάσεών του. Η νέα ισορροπία και η εθνική συσπείρωση που προκάλεσε το πραξικόπημα δημιουργεί προϋποθέσεις υπέρβασης της πόλωσης που κυριαρχούσε τα τελευταία 5 χρόνια, και ευρύτατης νομιμοποίησης των μεταρρυθμίσεων που προτείνει ο Ερντογάν.
Η συγκυρία είναι τόσο ευνοϊκή που νομίζω ότι δεν μπορεί κανείς να την αγνοήσει. Κανείς; Θα δούμε. Πολλοί πιστεύουν ότι ο Ερντογάν θα την αγνοήσει. «Τρέφεται από τη σύγκρουση, δεν τον ενδιαφέρει η συναίνεση» λένε. Μέχρι τότε να θυμίσουμε ένα άλλο παράδοξο. Ο Ταγιπ Ερντογάν και το AKP, ένα πολιτικό κόμμα που προέρχεται από το τουρκικό πολιτικό Ισλάμ, πραγματοποίησε το μεγαλύτερο μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα σύγκλισης που έγινε ποτέ σε χώρα της ΕΕ.
Στο έργο του «Η νέα Τουρκία του Ερντογάν» (πρόκειται να κυκλοφορήσει σε λίγο και η ελληνική έκδοση από τις εκδόσεις ΔΙΑΜΕΤΡΟΣ) επισημαίνει ότι αυτή η εξέλιξη εξέθεσε την υποκρισία της «κοσμικής» ατατουρκικής παράταξης. Ο Ερντογάν, άλλωστε, δεν φτιάχνει ένα καινούργιο αυταρχικό καθεστώς, χρησιμοποιεί τους θεσμούς που κληροδότησε το κεμαλικό καθεστώς και απλώς παραιτείται από τις γενναίες μεταρρυθμίσεις που έκανε μέχρι το 2005 και αρνείται να συνεχίσει τη μεταρρυθμιστική πορεία που είχε ξεκινήσει αφού διαπίστωσε ότι έχει μείνει χωρίς συμμάχους.
Ένα ακόμα τουρκικό παράδοξο: Η αιματηρή απόπειρα πραξικοπήματος γίνεται ευκαιρία μιας νέας συναίνεσης και υπέρβασης της πόλωσης που κυριαρχούσε τα τελευταία πέντε χρόνια.
Την ευκαιρία αυτή υποδεικνύουν όχι μόνο οι πόθοι παρατηρητών που αναζητούν τη δυνατότητα μιας αισιόδοξης θετικής προοπτικής για την Τουρκία και την περιοχή, αλλά και απτές πλέον ενδείξεις. Και τα τρία κόμματα της αντιπολίτευσης στην εθνοσυνέλευση καταδίκασαν το πραξικόπημα και στάθηκαν χωρίς περιστροφές στο πλευρό της κυβέρνησης. Η βαρβαρότητα και η ανοησία των πραξικοπηματιών εξευτέλισε και απαξίωσε οριστικά (ελπίζουν όλοι) αλλά και καθολικά τον μύθο του στρατού προστάτη της «κοσμικής» Δημοκρατίας. Η συμμετοχή του κόσμου στην αντίσταση της πρώτη νύχτας (παρακολούθησα αυτές τις εκδηλώσεις στην Κόνια) είναι εντυπωσιακή. Ασφαλώς σημαδεύεται και από εκδικητικές διαθέσεις (τα συνθήματα «φόλα στον σκύλο της ΕΣΑ», και το «δώστε τη χούντα στο λαό», δεν αμαύρωσαν την ελληνική μεταπολίτευση το Ιούλιο του ’74). Κρίσιμοι διαμορφωτές της γνώμης της «κοσμικής» παράταξης έδωσαν επίσης θετικά μηνύματα την ώρα που το πραξικόπημα ήθελε να δώσει την εντύπωση ότι κυριαρχεί απόλυτα.
Η δίωξη των δικαστικών, η έκταση των συλλήψεων που γίνονται, η απομάκρυνση μελών του Συνταγματικού Δικαστηρίου, που επελέγησαν από τον Πρόεδρο Γκιουλ, είναι επίσης ανησυχητικά στοιχεία, εσωστρεφούς απομόνωσης του προέδρου Ερντογάν. Αλλά ακόμα και αυτά δεν μπορούν να ακυρώσουν τη δυναμική που δημιουργεί η σημερινή συγκυρία.
Τα κρίσιμα ερωτήματα για τις επόμενες μέρες θα είναι πώς θα επανενταχθεί ο στρατός στην καινούργια άρθρωση της εξουσίας. Τι συνέπειες θα έχει αυτό για το κουρδικό και αν θα δημιουργηθεί ένα πλαίσιο συναινετικής πορείας για την αλλαγή του Συντάγματος. Την οργάνωση μιας ισχυρής προεδρικής Δημοκρατίας, όπως την θέλει ο πρόεδρος Ερντογάν, αλλά με τους ελέγχους και ισορροπίες, που απαιτεί κάθε δημοκρατική και δίκαιη πολιτεία.
