Η ιστορία του μύλου του Εμπειρίκου, ή αλλιώς Φάμπρικα, που λειτούργησε στις αρχές της δεκαετίας του 1930 και έχει χαρακτηριστεί ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο
Περιδιαβαίνοντας στα σοκάκια και ανάμεσα στα σκιερά πλατάνια, υψώνεται σαν φάντασμα η δίρριχτη γκρεμισμένη κεραμοσκεπή από το 1971, που άθελά τους οι κάτοικοι του χωριού των Στενιών άφησαν να καεί. Από τότε, και έχοντας εγκαταλειφθεί από το τέλος του 1940 όταν σταμάτησε να λειτουργεί, παραμένει βουβός μάρτυρας μια αέναης αλληλουχίας του νερού του μικρού ποταμιού, χωρίς καμία παραγωγή έργου.
Ο πενταώροφος προβιομηχανικός νερόμυλος κτίστηκε από μια διορατικότητα του Κωνσταντίνου Εμπειρίκου, ο οποίος είχε εγκαταστήσει στη Ρουμανία εργοστάσια παραγωγής σιτηρών. Όραμά του ήταν να φέρνει τα σιτηρά διά θαλάσσης στην ποταμιά των Εβρουσών της Άνδρου και εκεί να γίνεται η επεξεργασία και παραγωγή προϊόντων. Το έργο ξεκίνησε το 1876 από τον Γάλλο Πασκάλ. Λένε ότι ήταν καθημερινή η φιγούρα του έφιππου Κωνσταντίνου Εμπειρίκου να επιτηρεί το έργο.
Ο μύλος του Εμπειρίκου, ή αλλιώς η Φάμπρικα, λειτούργησε επιτυχώς μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1930. Οι μηχανές, που ήταν στην αρχή προβιομηχανικές, αντικαταστάθηκαν από υδρατμόμυλο και στη συνέχεια από τύπου Μπούλερ, δηλαδή λειτουργούσαν όλες με ανανεώσιμες πηγές ενέργειας. Κάπου γύρω στο 1912 έγινε και εγκατάσταση γεννήτριας για παραγωγή ρεύματος, με «μαγικό» αποτέλεσμα τις νύχτες, στο χωριό των Στενιών.
Η εγκατάλειψη του Μύλου από το 1940 επέφερε την υποβάθμιση του κτιριακού αποθέματος και του περιβάλλοντος χώρου. Οι μηχανές πουλήθηκαν στον αλευροβιομήχανο από τη χήρα Γουλανδρή το 1938 Σ. Δάκο από τον Αυλώνα Αττικής όπου χρησιμοποιήθηκαν για περισσότερα από 50 χρόνια. Ο ιστορικός υδρατμόμυλος έχει χαρακτηριστεί ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο από το 1991, μαζί με τον μηχανικό εξοπλισμό του και έχει ζώνη προστασίας 50 μέτρων περιμετρικά του κτιρίου.
Παρά το καθεστώς προστασίας του μνημείου και του εντυπωσιακού περιβάλλοντος χώρου του, ένα μοναδικό ιστορικό τοπίο του νησιού έχει αλλοιωθεί καθώς η γύρω περιοχή και ο υπερβάλλων φωτισμός έχουν καταπιεί το χώρο.
Είναι το όνειρο κάθε συμπολίτη μας να μετατραπεί σε μουσείο προβιομηχανικής τέχνης, αν λυθούν τα χρονίζοντα προβλήματα, και αν ξεπεραστούν οι αντοχές που έχει επιδείξει το κτίριο.
19°
