Θα μπορούσε να είναι μια καρτ-ποστάλ από το μέλλον της Αθήνας. Μια φωτογραφία, βουτηγμένη στο γαλάζιο, τραβηγμένη από ψηλά. Το εντυπωσιακό εξώφυλλο ενός διεθνούς τουριστικού οδηγού πόλεων. Η γλυκιά φαντασίωση της «αθηναϊκής ριβιέρας» έρχεται πιο κοντά στην πραγματικότητα από ποτέ.
Ένα μήνα τώρα, το Εργαστήριο Αστικού Περιβάλλοντος του Μετσόβιου Πολυτεχνείου, με επικεφαλής τον αναπληρωτή καθηγητή της Σχολής Αρχιτεκτόνων Νίκο Μπελαβίλα, εργάζεται πάνω σ’ ένα απαράμιλλο αστικό όνειρο: την οργάνωση και αναβάθμιση του παραλιακού μετώπου της Αθήνας σε μια ενιαία και προσβάσιμη ζώνη αστικής αναψυχής. Από τον παραλιακό λοφίσκο της Καστέλλας και τον όρμο του Τουρκολίμανου στον Πειραιά ως την ακτή της Αγίας Μαρίνας στο Κορωπί· ένα θαλασσινό τόξο 30 χιλιομέτρων.
Με χρονικό ορίζοντα τον προσεχή Ιανουάριο και εικονοκλαστικό ορίζοντα το ναό του Ποσειδώνα στο Σούνιο, η οκταμελής ομάδα έργου* ύστερα από ανάθεση της Εταιρείας Τουριστικών Ακινήτων Δημοσίου σχεδιάζει «μια μακρά διαδρομή συνεχούς περιπάτου και ποδηλατόδρομου, με μικρές περιοχές πρασίνου, που θα συνδέσει την πόλη με τη θάλασσα» εξηγεί ο κ. Μπελαβίλας.
Επιτέλους. Η συζήτηση που είχε διακοπεί βίαια μετά το τέλος των Ολυμπιακών Αγώνων και έπεσε σε εκκωφαντική σιωπή με τη βουτιά της χώρας στην οικονομική κρίση αποκτά πρακτική ισχύ· κι ο νόμος του 2004 που εισηγούνταν «μια σειρά από θετικές προτάσεις για την αξιοποίηση του παραλιακού μετώπου αλλά ποτέ δεν υλοποιήθηκαν» επικαιροποιείται τώρα.
Δώδεκα χρόνια μετά και με τις «άγριες ιδιωτικοποιήσεις στις περιοχές του Ελληνικού και του Αστέρα να έχουν μεσολαβήσει», όπως παρατηρεί χαρακτηριστικά η ομάδα του Εργαστηρίου, τα καίρια σημεία στο στρατηγικό του σχεδιασμό δεν έχουν μετακινηθεί δραματικά. Η μελέτη διαχωρίζει τις περιοχές που μπορούν να αναπτυχθούν ήπια κι εκείνες που οφείλουν να παραμείνουν ανέγγιχτες. Οι τελευταίες ορίζονται είτε από τη διάσωση της άγριας ζωής –επαφές του αστικού ιστού με ρέματα που καταλήγουν στη θάλασσα, όπως για παράδειγμα αυτό της Πικροδάφνης, το ρέμα των Τραχώνων και της Ευρυάλης, ακόμα και οι εκβολές του πολύπαθου Ιλισού, και μπορούν να εξυπηρετήσουν τη χάραξη πράσινων μονοπατιών που θα σκαρφαλώνουν από τη θάλασσα προς τον Υμηττό– είτε με φυσικούς σχηματισμούς (λιμανάκια και όρμους, όπως για παράδειγμα στις ακτές της Βούλας, και του Λαγονησίου).
Παρέμβαση πρώτης προτεραιότητας είναι ο τερματισμός καταπάτησης και χρόνιας λεηλασίας του αιγιαλού από ιδιώτες (οι μακροχρόνιες μισθώσεις, οι ιδιοχρησίες, τα αυθαίρετα των κέντρων διασκέδασης που εκτείνονται σε όλο το μήκος της παραλιακής από τον Άλιμο έως και τη Βάρκιζα είναι οι συνήθεις ύποπτοι) και η αυτόματη απόδοση των ακτών στο κοινό. «Εδώ πρέπει να τεθεί μια συνολική πρόταση διαχείρισης των πλαζ – ναι μεν να υπάρχει ελεύθερη πρόσβαση, αλλά μ’ ένα μικρό αντίτιμο στους δήμους που ανήκουν ώστε να φροντίζουν για τη συντήρησή τους» σημειώνει ο αναπληρωτής καθηγητής του ΕΜΠ.
Ο όρος της ήπιας ανάπτυξης, τώρα, μεταφράζεται, σύμφωνα με τη μελέτη, σε εμπορικές χρήσεις που μπορούν να εξυπηρετήσουν οι ήδη υπάρχουσες μαρίνες –αναβαθμισμένες ωστόσο στα πρότυπα του δήμου Παλαιού Φαλήρου–, καθώς σε λύσεις βιώσιμης επιχειρηματικότητας και συνάμα φιλικής στο περιβάλλον, όπως η πρόταση των παράκτιων μεταφορών· τοπικών γραμμών ακτοπλοΐας, δηλαδή, που θα μπορούν να μεταφέρουν τουρίστες, παραθεριστές και –γιατί όχι– κατοίκους της πόλης από την ακτίνα του Πειραιά έως αυτή του Σουνίου, ακολουθώντας το προσοδοφόρο παράδειγμα της νησιωτικής Ελλάδας και βοηθώντας στην αποσυμφόρηση της Ποσειδώνος κατά τους θερμούς μήνες του καλοκαιριού.
Η σχέση της λεωφόρου με τη θάλασσα, πάντως, δεν προβλέπεται να διευκολυνθεί μέσα από, κατά τόπους, υπογειοποιήσεις – λύση που έχει κατά καιρούς τεθεί στη συζήτηση διαχείρισης του παραλιακού μετώπου της Αττικής. «Δεν είμαστε καθόλου φιλικοί να αντιμετωπίζεται η Ποσειδώνος ως δρόμος ταχείας κυκλοφορίας και η υπογειοποίηση θα ευνοούσε μια τέτοια εξέλιξη. Αντίθετα, προσανατολιζόμαστε στην εφαρμογή του Παλαιού Φαλήρου, της Γλυφάδας και της Βουλιαγμένης, όπου η κίνηση διακόπτεται ανά τακτά διαστήματα από φανάρια και οι ταχύτητες πέφτουν κατακόρυφα. Εξάλλου, κάθε έργο υπογειοποίησης πέρα από το τίμημα στους άξονες ταχύτητας, προϋποθέτει και δισεκατομμύρια ευρώ για να υλοποιηθεί, που θα μπορούσαν να διατεθούν σε πιο χρήσιμες προτάσεις» εξηγεί ο κ. Μπελαβίλας.
Η σκέψη αυτή συλλειτουργεί με το έργο ανάπλασης του Φαληρικού όρμου, που μόλις ανακοινώθηκε (και θα χρηματοδοτηθεί με 150 εκατομμύρια ευρώ από την Περιφέρεια Αττικής) και το οποίο προβλέπει τη μετακίνηση της λεωφόρου προς τη θάλασσα έως και 90 μέτρα και την ελαφρά βύθισή της προκειμένου να αποκατασταθεί η σύνδεση της οικιστικής ζώνης με τη θάλασσα σε μία, μέχρι στιγμής, no man’s land: Από τις εκβολές του Κηφισού στα σύνορα με το Μοσχάτο έως τα όρια της λεωφόρου Συγγρού που πλέον ορίζεται από το Κέντρο Πολιτισμού του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος. Δεν είναι συμπτωματικό, εξάλλου, που η αποκατάσταση του παράκτιου φαληρικού τοπίου συμπίπτει με την παράδοση του εμβληματικού έργου που συνάμα δωρίζει ένα τεράστιο πάρκο «στραμμένο» προς τον αστικό ιστό.
Οι γκρίζες ζώνες που αναδεικνύει το «ρεπεράζ» του Εργαστηρίου Αστικού Περιβάλλοντος εντοπίζονται στις «αναπτυσσόμενες» ακτές του Ελληνικού και του Λαιμού της Βουλιαγμένης –παρότι, στην πρώτη περίπτωση, ο σχεδιασμός του Μητροπολιτικού Πάρκου προβλέπει την απόδοση 1 χιλιομέτρου ελεύθερα προσβάσιμης ακτής από τους κατοίκους της Αθήνας–, καθώς και τις περιοχές που οι δήμοι (Βούλα και Βάρκιζα) έχουν εγκαταλείψει στην τύχη τους τις ακτές όπου η πόλη «βρέχει» τα πόδια της.
Την ολοκλήρωση και παράδοση της μελέτης στην ΕΤΑΔ μέσα στους επόμενους 2,5 μήνες αναμένεται να διαδεχθεί, ως είθισται, μια περίοδος διαβούλευσης με τους εμπλεκόμενους Δήμους και την Περιφέρεια Αττικής προκειμένου το σχέδιο να προχωρήσει σε νομοθετήσεις και να χαραχθεί ο επιχειρησιακός σχεδιασμός. Χωρίς αμφιβολία πρόκειται για έργο μακράς πνοής. «Η υλοποίησή του θα μπορούσε να μας βγάλει στην επόμενη 20ετία» ομολογεί ο Νίκος Μπελαβίλας, «χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν πρέπει πιάσουμε δουλειά από τώρα. Μπορούμε να ξεκινήσουμε με έργα άμεσης προτεραιότητας που έχουν ένα ορίζοντα υλοποίησης τριετίας, έργα που δεν χρειάζονται εκατοντάδες εκατομμύρια για να προχωρήσουν μα θα είναι υψηλού οφέλους για την πόλη».
Είναι η δεύτερη ευκαιρία στην πρόσφατη ιστορία της Αθήνας να βρει εκτόνωση προς τη θάλασσα και το όραμα της Ριβιέρας να πραγματωθεί. Ο καθηγητής Νίκος Μπελαβίλας ωστόσο απορρίπτει τη συνήθη ορολογία. «Η Αττική διαθέτει μια από τις ομορφότερες ακτογραμμές του κόσμου, με φόντο την Ακρόπολη και το ναό του Ποσειδώνα. Στο μέλλον θα μιλάμε για την παράκτια αττική ζώνη που πολλές μητροπόλεις θα ήθελαν να διαθέτουν».
Δήμος Παλαιού Φαλήρου
Πρωτοπορία στην ελεύθερη πρόσβαση
Στα 30 χιλιόμετρα της αττικής ακτογραμμής είναι το μοναδικό φωτεινό παράδειγμα όπου η πόλη ανοίγεται στην παραλία και το θαλάσσιο μέτωπο αναδεικνύεται με κάθε δυνατό τρόπο. «Ήταν στρατηγική μας επιλογή» τονίζει ο εκλεγμένος επί τέσσερις θητείες δήμαρχος Παλαιού Φαλήρου, Διονύσης Χατζηδάκης. «Από την πρώτη στιγμή ξεκαθαρίσαμε το δημόσιο και ανοιχτό χαρακτήρα όλων των υποδομών μας. Επίσης “κόκκινη γραμμή για εμάς –και το εννοώ αυτό– ήταν και είναι η μη λειτουργία κέντρων διασκέδασης κι άλλων ανάλογων οχλουσών χρήσεων που θα υποβάθμιζαν και θα επιβάρυναν το περιβάλλον και την πόλη».
Αξιοποιώντας κάθε δυνατότητα πόρων από ευρωπαϊκά προγράμματα, την Περιφέρεια Αττικής και τα αρμόδια υπουργεία, ο κ. Χατζηδάκης παρέδωσε στους πολίτες την ακτή του Παλαιού Φαλήρου, αποδεσμεύοντας εκτάσεις που μέχρι τότε ανήκαν σε άλλους φορείς και αξιοποιώντας τις με κοινοφελείς και ήπιες χρήσεις (80 στρέμματα πάρκου με παιδότοπους, βοτανόκηπους, θερινό σινεμά κ.ά., ενώ αναμένεται και η διαμόρφωση επιπλέον 22 στρεμμάτων γύρω από το βυζαντινό παρεκκλήσι του Αγίου Γεωργίου). Παρενέβη δε στο σχεδιασμό της Μαρίνας του Φλοίσβου εμποδίζοντας την κατασκευή επιβαρυντικών ανοικοδομήσεων, όπως αυτή ενός 12ώροφου ξενοδοχείου πάνω στη θάλασσα.
Παρότι το φαληρικό πείραμα έχει ήδη πετύχει, ο κ. Χατζηδάκης δεν είναι αισιόδοξος για την εξέλιξη ενός συνολικού και παράκτιου σχεδιασμού: «Με το ρυθμό που κινείται η ελληνική δικαιοσύνη, η αθηναϊκή Ριβιέρα καθίσταται ένα όνειρο απατηλό. Ελπίζω να είμαι εν ζωή για να δω την αξιοποίηση και την ολοκλήρωσή της».
Το καινούργιο τοπόσημο της πόλης είναι η παραλία της. Το έργο που ανέλαβε το γραφείο των Πρόδρομου Νικηφορίδη και Μπέρναρντ Κουόμο δημιούργησε μια συνέχεια πράσινων χώρων κατά μήκους 3,5 χιλιομέτρων που έχουν ήδη τονώσει την καθημερινή σχέση των κατοίκων με το δημόσιο χώρο. Αξιοποιώντας τη συγκυρία ότι η περιοχή, με εξαίρεση το Μακεδονία Παλλάς, δεν έχει θύλακες χρήσεων που αλλοιώνουν το δημόσιο χαρακτήρα της, σχεδίασαν «ένα μεγάλο περίπατο με άξονα την ανάδειξη του θαλάσσιου περιβάλλοντος, εκεί που η φύση είναι τόσο ισχυρή ώστε καλά θα κάνεις να συμβαδίσεις μαζί της και να μην προσπαθήσεις να την ανταγωνιστείς. Έτσι μόνο μπορείς να επωφεληθείς από την ακούραστη αίγλη της και να μοιραστείς αυτό που σου προσφέρει» σημειώνει ο κ. Νικηφορίδης.
Η κλίμακα της αθηναϊκής ακτογραμμής συγκριτικά με αυτή της Θεσσαλονίκης θέτει ωστόσο άλλες προτεραιότητες στο σχεδιασμό της, καθώς δεν την καθιστούν εύκολα διαχειρίσιμη. «Τα 30 χιλιόμετρα παράκτιου μετώπου έχουν ανάγκη από έναν καταρχήν στρατηγικό σχεδιασμό που να αφορά και στην επόμενη μέρα. Δεν αρκεί να αναπλάσεις άρτια μια περιοχή, χρειάζεται να σκεφτείς και όλα όσα πρέπει να κάνεις για να αναδείξεις το έργο, να βοηθήσεις στη οικειοποίησή του και να προγραμματίσεις τη συνεχή φροντίδα και συντήρησή του».
*Η ομάδα αποτελείται από τους Νίκο Μπελαβίλα (Αναπληρωτής Καθηγητής και Διευθυντής Εργαστηρίου Αστικού Περιβάλλοντος ΕΜΠ), Ιωάννη Πολύζο (Ομότιμος Καθηγητής ΕΜΠ και πρώην Πρόεδρος του Οργανισμού Ρυθμιστικού Σχεδίου και Προστασίας Περιβάλλοντος Αθήνας), Βίβιαν Γλένη (Νομικός - MSc Πολεοδόμος), Δημήτρη Μπαλαμπανίδη (Δρ Αρχιτέκτονας-Πολεοδόμος), Πολίνα Πρέντου (Αρχιτέκτονας-MSc Πολεοδόμος), Πασχάλη Σαμαρίνη (Δρ Αρχιτέκτονας-Πολεοδόμος), Λουκά Τριάντη (Δρ Αρχιτέκτονας-Πολεοδόμος) και Κατερίνα Χριστοφοράκη (Αρχιτέκτονας-MSc Πολεοδόμος)
20°
