Ο καθηγητής της Αρχιτεκτονικής του Πανεπιστημίου Πατρών, επίτροπος και επιμελητής της ελληνικής συμμετοχής στη 14η Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής της Βενετίας, που φέτος εστιάζει στα «Fundamentals/Ουσιώδη» σε γενική επιμέλεια του Ρεμ Κούλχαας, μας μιλά για τη σημασία ενός ελληνικού τουριστικού μοντέλου που δεν μηρυκάζει την πολυτέλεια άλλων τόπων αλλά προάγει πιο ουσιώδεις αξίες.
Η ελληνική συμμετοχή «Tourism Landscapes: Remaking Greece /Τοπία Τουρισμού: Ανακατασκευάζοντας την Ελλάδα» επικεντρώνεται στα τοπία τουρισμού, στην αρχιτεκτονική αποτύπωση της τουριστικής ανάπτυξης. Με ποιον τρόπο θα αφηγηθείτε την ιστορία των 100 τελευταίων χρόνων μέσω της «εθνικής» τουριστικής μας παράδοσης; O γενικός τίτλος της συνολικής Biennale είναι «Αφομοιώνοντας τη νεωτερικότητα 1914-2014». Η νεωτερικότητα πάντα συνυπάρχει με τις αντιστάσεις της. Δεν είναι κάτι το οποίο αφομοιώνεται ή έρχεται ή εισάγεται ή εφαρμόζεται χωρίς συζήτηση, αλλά είναι κάτι το οποίο είναι πάντα υπό διαπραγμάτευση. Πρέπει να σκεφτούμε λοιπόν τη σημασία και τον ρόλο των τοπικών και παραδοσιακών ιδιωμάτων, τα οποία συνυπάρχουν και αντιπαλεύονται το νεωτερικό κάθε φορά. Η προσέγγιση του Ρεμ Κούλχαας έχει να κάνει με τη διερεύνηση αυτής της διαδικασίας αφομοίωσης της νεωτερικότητας. Στόχος του είναι να δημιουργήσει μια κατασκευασμένη ιστορία -κάτι πολύ ενδιαφέρον- μέσα από τις διαφορετικές προσεγγίσεις των διαφόρων κρατών: μια ιστορία του τελευταίου περίπου αιώνα μέσα από τα εθνικά αφηγήματά τους. Ο κατάλογος που θα βγάλει δημιουργείται τελικά από αυτά τα διαφορετικά κομμάτια των διαφόρων κρατών οργανωμένα σε μια χρονική συνέχεια. Αφηγείται εντέλει μια αρχιτεκτονική ιστορία του κόσμου. Η ελληνική συμμετοχή «Τοπία Τουρισμού: Ανακατασκευάζοντας την Ελλάδα» πραγματεύεται τον ρόλο του τουρισμού ως ένα εργαλείο, ένα όχημα εκμοντερνισμού της χώρας, αλλά και αναδιαμόρφωσης της εθνικής της ταυτότητας. Το πολύ ενδιαφέρον, το οποίο μπορεί να δει κανείς και σε άλλες χώρες, ειδικά του μεσογειακού νότου -στην Ισπανία, για παράδειγμα- είναι ότι ο τουρισμός αποτελεί αυτό το εργαλείο εκμοντερνισμού της χώρας, γιατί αποτελεί κύρια δραστηριότητα για την ανάπτυξη της χώρας.
Με αφετηρία τα «Ξενία» της εποχής του Άρη Κωνσταντινίδη και ενδιάμεσο σταθμό τις παράκτιες διαμορφώσεις του ΕΟΤ σε Γλυφάδα και Λαγονήσι, ποια είναι τα σύγχρονα τοπία τουρισμού που θα συμπεριληφθούν στη φετινή ελληνική συμμετοχή; Θα δημιουργήσουμε δύο ομάδες, 10 ελληνικά αρχιτεκτονικά γραφεία και αντίστοιχα ξένα, κάτι που ενισχύει την έννοια του τουρισμού που έχει να κάνει με την ανταλλαγή μεταξύ ξένου και τοπικού, διεθνούς και εθνικού και τις διαφορές αντιλήψεων για το πώς εσύ βλέπεις τους άλλους, πώς αυτοί βλέπουν εσένα αλλά και πώς θα ήθελαν να βλέπουν εσένα. Έχει να κάνει ενδεχομένως και με μια κατασκευασμένη ταυτότητα. Αυτό είναι το κομμάτι των νέων προτάσεων. Θα γίνουν συζητήσεις ανταλλαγής απόψεων πάνω στο πώς μπορεί κανείς να προσεγγίσει τον σχεδιασμό μιας τουριστικής εγκατάστασης, και χρησιμοποιώ τη λέξη «τουριστική εγκατάσταση», γιατί θέλω να αφήσω ανοιχτή την προσέγγιση του καθενός από τους συμμετέχοντες. Δεν είναι αναγκαστικό να σχεδιάσει κανείς ένα συμβατικό ξενοδοχείο όπως το έχουμε στο μυαλό μας, αλλά κάτι ενδεχομένως πιο χαλαρό, που πάλι πραγματεύεται τη σχέση της κατοίκησης με το τοπίο.
Η κατασκευή του τοπίου της Μεγάλης Ακτής Βουλιαγμένης, 1958-62, αρχ. Π. Βασιλειάδης, Ε. Βουρέκας, Π. Σακελλάριος / Φωτογραφικό αρχείο Μεγαλοκονόμου
Θα μπορούσαν υπό αυτήν την έννοια και τα λιμάνια, για παράδειγμα, οι μεταβατικοί χώροι υποδοχής τουριστών να αποτελέσουν μέρος των νέων τοπίων τουρισμού; Τοπία τουρισμού δεν είναι μόνο τα ξενοδοχεία αλλά και οι οργανωμένες ακτές, οι παραλίες, οι αρχαιολογικοί χώροι, τα αρχαιολογικά μουσεία και τα τοπία υποδομών τα οποία ενισχύουν και υποδέχονται τους τουρίστες. Άρα μιλάμε ακόμα και για λιμάνια και αεροδρόμια ή οδικούς άξονες και λοιπά. Όλα αυτά προσεγγίζονται καλύτερα μέσα από τη σχέση τους με το περιβάλλον τους, που είναι το τοπίο. Γι’ αυτό και ονομάζονται «τοπία τουρισμού». Όλα τα τοπία τα οποία επιτρέπουν, κάνουν εφικτή, την τουριστική δραστηριότητα.
Από το Live your myth in Greece περάσαμε σήμερα στο Greece: All Time Classic / Welcome Home, σε μια προσπάθεια επανακαθορισμού του brand «Ελλάδα» με αναφορές στα διαχρονικά χαρακτηριστικά του προορισμού, την επιστροφή σε κάτι οικείο. Πώς μεταφράζεται αυτό με όρους αρχιτεκτονικής σύνθεσης; Αυτή είναι κατά κάποιο τρόπο μια παραλλαγή της θεματικής των συζητήσεων που θα κάνουμε με την ομάδα των αρχιτεκτόνων για την παραγωγή νέων προτάσεων τοπίων τουρισμού και συμβούλους της έκθεσης, καθηγητές Ηλία Ζέγγελη, Λόη Παπαδόπουλο και Γιώργο Πανέτσο. Στην ουσία, αυτή η νέα κατεύθυνση που μοιάζει να αναδύεται μετά ή, καλύτερα, στο τέλος της κρίσης: μια φυγή από το lifestyle, μια απομάκρυνση από τη φαντασμαγορία και το γκλάμουρ προς μια πρωταρχική διαβίωση στο τοπίο, μια πιο νηφάλια προσέγγιση όπου κανείς πηγαίνοντας για διακοπές αναζητά το λιγότερο από αυτό που έχει στην πόλη παρά το περισσότερο. Αφήνεις πίσω σου αντί να κουβαλάς και ταυτόχρονα προσπαθείς να γίνεις μέρος της τοπικής κουλτούρας γνωρίζοντας όσο το δυνατόν περισσότερο την αληθινή ταυτότητα του τόπου που επισκέπτεσαι.
Τα «Ξενία» έδωσαν έμφαση στην αρμονική ένταξη στο τοπίο και στον υπαίθριο ελληνικό βίο. Θα μπορούσε η Ελλάδα να πρωτοστατήσει σε πιο ήπιες μορφές τουρισμού που να σέβονται το τοπίο, από τον αγροτουρισμό και τον οικοτουρισμό με τον σχεδιασμό νέων ελαφριών και αναστρέψιμων τοπίων τουρισμού με μηδενικό ενεργειακό αποτύπωμα, μέχρι μια εναλλακτική ανάγνωση της τυπολογίας των κάμπινγκ; Μοιάζει να ξαναγυρίζουμε σε μια λογική των «Ξενία», με άλλον τρόπο φυσικά, όχι με νοσταλγική λογική του να ξαναφτιάξουμε τα «Ξενία» όπως ήταν το ‘50. Τα «Ξενία» κάποια στιγμή «ξέπεσαν», άρχισαν να έχουν λιγότερους πελάτες και λιγότερη ζήτηση, κυρίως γιατί έμοιαζαν πολύ «ασκητικά» σε μια εποχή όλο και αυξανόμενης άνεσης, που είχε να κάνει με το μέγεθος των λουτρών, τις παροχές, την τηλεόραση και τον κλιματισμό, για παράδειγμα. Νομίζω ότι ίσως τώρα ξαναγυρνάμε πάλι σε μια τέτοια εποχή με άλλο τρόπο. Αν τα «Ξενία» «ξέπεσαν» γιατί ήταν πολύ «ασκητικά», ίσως αυτή η «ασκητική» ή πρωταρχική διαβίωση να είναι πάλι το ζητούμενο.
Έχοντας στη μνήμη μας το εξαιρετικό παράδειγμα μιας δημόσιας υπηρεσίας, του ΕΟΤ του ‘50, με προϊστάμενο του Τμήματος Αρχιτεκτονικών Μελετών τον Άρη Κωνσταντινίδη που οραματίστηκε και χάραξε μια ενιαία «τουριστική πολιτική», θα ήταν σκόπιμο να δημιουργηθεί ξανά ένας αντίστοιχος δημόσιος φορέας που να θέσει τις βάσεις, να δώσει το στίγμα και τελικά να δημιουργήσει μια νέα ταυτότητα τοπίων τουρισμού; Το ’50 η τουριστική ανάπτυξη είναι κρατική. Ο ΕΟΤ στήνει τα «Ξενία» για να δώσει το έναυσμα για την τουριστική κατοίκηση, γιατί την εποχή εκείνη δεν υπάρχει η δυνατότητα από τους ιδιώτες να επενδύσουν σε κατασκευές στο τοπίο για τουριστική ανάπτυξη. Όταν οι ιδιώτες αρχίζουν να επενδύουν κεφάλαια, η αποστολή του ΕΟΤ μοιάζει να ολοκληρώνεται και σιγά σιγά αποσύρεται. Το τέλος των «Ξενία» είναι και η παράλληλη ανάπτυξη της ιδιωτικής πρωτοβουλίας. Πλέον ο ΕΟΤ είναι περισσότερο ένας οργανισμός που λειτουργεί υποστηρικτικά, ορίζοντας το πλαίσιο μέσα στο οποίο ο τουρισμός αναπτύσσεται. Επομένως ο σημερινός του ρόλος θα μπορούσε να είναι συμβουλευτικός, να δίνει κάποιες κατευθυντήριες γραμμές με βάση αυτά που συζητάμε, παρόλο που δεν μπορούμε να ισχυριστούμε πως στην εποχή που ζούμε θα υπάρχουν μόνο τουριστικές εγκαταστάσεις που θα αναζητούν αυτήν την πιο πρωταρχική διαβίωση. Μάλλον θα συνυπάρχουν με μορφές τουρισμού όπου η πολυτέλεια και οι ανέσεις θα συνεχίσουν να κυριαρχούν. Προχωράμε σε μια εποχή συνδυαστική, ακριβώς γιατί υπάρχει μεγάλο εύρος πελατών. Πολλοί πάντως αρχίζουν να αναζητούν κάτι πιο αυθεντικό, κάτι πιο ουσιώδες, κάτι πιο λίγο.
Επανέρχομαι στον Άρη Κωνσταντινίδη, ο οποίος αναφέρει «ότι ο ξένος τουρίστας θα πρέπει να έχει μια ήσυχη διαμονή, χωρίς ωστόσο να απομονώνεται από τις τοπικές συνθήκες ζωής και το στοιχείο των ανθρώπων που τον φιλοξενούν στον τόπο τους». Αυτό θα μπορούσε να αποτελέσει και ένα σχόλιο σε όλα τα νέα ξενοδοχειακά συγκροτήματα των all inclusive resorts που αντικαθιστούν τον αληθινό τόπο με μια απολαυστική, που δεν παύει όμως να είναι σκηνογραφική, αναπαράσταση του πραγματικού τόπου; Νομίζω ότι ήδη βλέπουμε τις πρώτες κατευθύνσεις προς μια άλλη λογική, τη συμμετοχή της τοπικής κοινωνίας, τόσο ως πολιτισμός όσο και ως παραγωγή. Υπάρχει το νομοθετικό πλαίσιο των ΠΟΤΑ (Περιοχές Ολοκληρωμένης Τουριστικής Ανάπτυξης) στις οποίες οι τουριστικές επενδύσεις βασίζονται στη χρήση τοπικών υλικών και στην προώθηση της τοπικής παραγωγής. Γίνεται μια προσπάθεια ο τουρισμός να αποτελέσει μια ευρύτερη εμπειρία στον επισκέπτη, να μη μένει απλώς στο ξενοδοχείο, αλλά να γίνει μέρος αυτής της τοπικής κοινωνίας, της πολιτιστικής της δραστηριότητας αλλά και της παραγωγής της. Αρχίζει μια συνεργασία του πρωτογενούς και του τριτογενούς τομέα με την ενσωμάτωση των τοπικών προϊόντων και καλλιεργειών, των συνεταιρισμών. Το ζητούμενο είναι, από τη μια, η ενίσχυση των τοπικών κοινωνιών αλλά και ένα είδος «πολιτιστικής ενσωμάτωσης».
Η Ελλάδα ως ιδανικός τόπος παραθερισμού: τα νησιώτικα συμπλέγματα το έχουν καταφέρει, η ηπειρωτική Ελλάδα όμως δυσκολεύεται. Ακόμα και η Αθήνα. Τα μεγάλα έργα με τους διάσημους αρχιτέκτονες που τα συνοδεύουν, από το Μουσείο της Ακρόπολης του Τσουμί και τη Λυρική Σκηνή του Πιάνο μέχρι την πεζοδρόμηση της Πανεπιστημίου των OKRA, θα μπορούσαν να κάνουν την Αθήνα νέο «αρχιτεκτονικό» προορισμό τύπου Βαρκελώνης; Αυτός είναι ένας από τους στόχους αυτών των έργων: η Αθήνα να γίνει τόπος προορισμού. Συνέβη με την ευκαιρία των Ολυμπιακών Αγώνων. Η Αθήνα έγινε προορισμός ακόμη και για ένα Σαββατοκύριακο. Οι Ολυμπιακοί Αγώνες αποτέλεσαν ένα είδος ορίου, χρονικού σημείου στο οποίο, ενώ μέχρι τότε χτίζαμε για να δημιουργήσουμε μια Αθήνα-προορισμό, ξαφνικά τα ξεχάσαμε όλα, ο δημόσιος χώρος εγκαταλείφθηκε. Οι ανεξέλεγκτες ροές μεταναστών έπαιξαν μεγάλο ρόλο στην υποβάθμιση του δημόσιου χώρου αλλά ταυτόχρονα εγκαταλείφθηκε και κάθε είδους επένδυση. Για παράδειγμα, οι μειώσεις του προϋπολογισμού της Εταιρείας Ενοποίησης Αρχαιολογικών Χώρων για αστικές αναπλάσεις πριν το 2004 και μετά είναι δραματικές. Ο δημόσιος χώρος είναι πολύ σημαντικό κομμάτι της πόλης, όπως και η συντήρησή του. Και, φυσικά, και τα μεγάλα αντικείμενα της πόλης που αποτελούν ουσιαστικά τους μαγνήτες της: αυτά που δίνουν τη δυνατότητα στην πόλη να γίνει προορισμός. Ένα τέτοιο είναι και το Μουσείο της Ακρόπολης. Μέσα σε λίγα χρόνια -τον Ιούνιο κλείνει 5 χρόνια- έγινε ένα από τα σημαντικότερα μουσεία στον κόσμο, χιλιάδες τουρίστες το επισκέπτονται. Το θέμα είναι ότι πάνε εκεί και μετά φεύγουν και εξαφανίζονται με κρουαζιερόπλοια στα νησιά. Ένα ζητούμενο είναι πώς μπορείς να κρατήσεις τους ανθρώπους στην πόλη. Τόσο ο δημόσιος χώρος όσο και τα μεγάλα αντικείμενα θα συντελέσουν σε αυτό. Το θέμα της ασφάλειας είναι επίσης καίριο. Μέχρι πολύ πρόσφατα, υπήρχε κάθε εβδομάδα και μια διαδήλωση που συνήθως κατέληγε σε συμπλοκές μεταξύ αστυνομίας και διαδηλωτών με συχνές σημαντικές φθορές του δημόσιου χώρου και της ιδιωτικής περιουσίας. Αν αυτό συμβαίνει, η πόλη δεν μπορεί να αποτελέσει προορισμό.
Σιθωνία, «Porto Carras Hotel», Χαλκιδική, 1973-79, αρχ. Walter Gropius/TAC
Τελευταία γίνεται μια διεθνής συζήτηση, με αφετηρία τη Βενετία και το πλήθος κρουαζιερόπλοιων που προσεγγίζουν καθημερινά την πλατεία του Αγ. Μάρκου, για το πόσο η «βιομηχανία» του τουρισμού μπορεί τελικά να καταστρέψει το ίδιο το «τουριστικό προϊόν». Κάτι αντίστοιχο συμβαίνει και με τα ελληνικά νησιά, που όχι μόνο βουλιάζουν από κόσμο αλλά αλλάζουν και ταυτότητα για να ανταποκριθούν στο «ξένο». Πώς μπορούμε να επέμβουμε ως αρχιτέκτονες ξαναφτιάχνοντας την Ελλάδα; Αυτό είναι μια πολύ ενδιαφέρουσα παρατήρηση. Σε ένα κείμενό του ο Κούλχαας γράφει ότι «οι τουρίστες είναι αυτή η ομάδα ανθρώπων που με τα πόδια τους, περπατώντας, καταστρέφουν αυτό για το οποίο έχουν πάει να επισκεφθούν». Τι μπορείς να κάνεις; Πολύ δύσκολη απάντηση. Είχα βρεθεί πρόσφατα στο Ντουμπρόβνικ, στο ιστορικό κέντρο της πόλης. Η πόλη αυτή είναι κυρίως ένας προορισμός για κρουαζιερόπλοια, έτσι φτάνουν οι περισσότεροι τουρίστες. Βλέπεις λοιπόν ότι η πόλη κυριαρχείται από τουρίστες το πρωί και λίγο μετά το μεσημέρι αδειάζει. Παρατηρούμε δύο φάσεις της πόλης: τη μία στιγμή είναι γεμάτη με κόσμο που περιδιαβαίνει τα στενά και επισκέπτεται μουσεία και εστιατόρια και μετά εγκαταλείπεται, είναι μία έρημη πόλη. Αυτό βέβαια έχει να κάνει με τον χαρακτήρα των διαφόρων προορισμών. Η Βενετία, για παράδειγμα, είναι μια εξαιρετικά τουριστική πόλη, ενώ άλλοι προορισμοί που ενσωματώνουν και παραγωγή ίσως να μπορούν να διατηρήσουν περισσότερο την ταυτότητά τους.
«Grace Hotel Santorini», Σαντορίνη, 2010, αρχ. Divercity/mplusm, Φωτογραφία: Serge Detalle
14η Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής της Βενετίας - Tourism Landscapes: Remaking Greece: 7 Ιουνίου - 23 Νοεμβρίου 2014
