Η σύγχρονη τέχνη σαγηνεύει αλλά και φοβίζει όσους δεν είναι εξοικειωμένοι. Διαβάστε μερικούς εύκολους τρόπους προσέγγισης.
Θέλετε να επισκεφτείτε γκαλερί αλλά φοβάστε ότι θα σας πιάσουν από το μαλλί και με τη μία θα σας ρωτήσουν ποιος είναι ο σημαντικότερος Aμερικανός εκπρόσωπος του αφηρημένου εξπρεσιονισμού; Σας τρώει να δείτε τις εκθέσεις του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης (ΕΜΣΤ στο εξής) αλλά νομίζετε ότι γι’ αυτό απαιτείται ντοκτορά στην Αισθητική; Θα θέλατε να αγοράσετε έργα σύγχρονης τέχνης για το καθιστικό σας –αλλά και για επένδυση– και δεν ξέρετε πώς να το κάνετε; Διαβάστε τον παρακάτω μπούσουλα και μεταμορφωθείτε, αν όχι σε μαικήνα, τουλάχιστον σε απελευθερωμένο θεατή!
Εν αρχή ην… η ΔΙΚΗ σας αισθητική. Συνήθως οι γνώσεις ιστορίας της τέχνης βοηθούν στην αποκωδικοποίηση και κατανόηση των έργων. Όμως άλλο αποκωδικοποίηση και άλλο το μ’ αρέσει-δεν μ’ αρέσει, όπου δουλεύει το προσωπικό συναίσθημα. Ούτε, άλλωστε, και οι προσεγγίσεις των θεωρητικών της τέχνης είναι απαλλαγμένες από την προσωπική ματιά. Τελικά, τα «μεγάλα» και «σημαντικά» έργα καθιερώνονται ως τέτοια από το συλλογικό «ααα….!» μέσα στο χρόνο και όχι από τους ειδήμονες. Οπότε ακολουθήστε το συναίσθημά σας και εκφραστείτε ελεύθερα.
Οι καλλιτέχνες δεν φιλοτεχνούν για τους λίγους –κι αν κάποιοι το κάνουν πρόβλημά τους–, αλλά συνήθως θέλουν ν’ αγγίξουν τους πολλούς. Άρα κι εσάς. Αφουγκραστείτε τους, κι αν δεν ακούσετε τίποτα αναρωτηθείτε αν όντως υπάρχει κάτι να ακούσετε.
La Marie Chair, Jean Baptiste Mondino, απο το βιβλίο της Kartell
Σε περίπτωση αμφιβολιών για το τι θέλει να πει ο «ποιητής» ανατρέξτε στο δελτίο τύπου ή στον κατάλογο της έκθεσης, όπου ίσως και να βρείτε χρήσιμες πληροφορίες. Μη διστάσετε να απευθυνθείτε στον γκαλερίστα ή στον υπάλληλο που έχει βάρδια εκείνη την ώρα: αν δεν καταφέρουν να σας πείσουν ότι το «μοντελάκι» που εκθέτουν είναι «ωραίο» και σας «πάει», έχουν αποτύχει. Στο κάτω-κάτω, να πουλήσουν θέλουν, και πουλάς μόνο αν έχεις πείσει για το προϊόν σου ή έχεις δημιουργήσει φήμη γύρω απ’ αυτό. Πώς λέμε πήρα ένα Prada;
Προσοχή-προσοχή! αν δεν καταλαβαίνετε τι γράφει ο ιστορικός τέχνης στο εισαγωγικό κείμενο του καταλόγου ή σε τι αναφέρεται το δελτίο τύπου, ή έχετε την εντύπωση ότι ο συνομιλητής σας (βλέπε γκαλερίστας, ξεναγός και τα λοιπά) σας ομιλεί στα κινέζικα, αρχίστε να ρωτάτε. Αν και πάλι δεν καταλάβετε, απλώς βγάλτε τους τη γλώσσα και κρατήστε τις δικές σας εντυπώσεις.
Αν διαβάζετε άρθρα για την τέχνη σε εφημερίδες, περιοδικά και τα συναφή και ανακαλύπτετε ότι αφενός όλοι οι συντάκτες σε όλα τα έντυπα τα ίδια λένε, αφετέρου ότι τα γραφόμενα αερολογούν, και πάλι μην ανησυχήσετε. Είναι κοινό μυστικό ότι οι περισσότεροι δημοσιογράφοι αναπαράγουν τα δελτία τύπου που τους στέλνουν, χωρίς καν να έχουν δει την έκθεση. Αν σας κάνει κλικ το έργο που συνοδεύει το άρθρο, βουρ για να σχηματίσετε τη δική σας άποψη.
Το σημαντικότερο. Όσο περισσότερο βλέπετε, τόσο περισσότερο θα καταλαβαίνετε, θα συσχετίζετε, θα πηγαίνετε στην ουσία.
Υπάρχει μέθοδος άνευ διδασκάλου; Σε ποιο φροντιστήριο να γραφτώ; Πόσα χρόνια θα πρέπει να φοιτήσω; Αυτές είναι μερικές από τις πιο συχνές ερωτήσεις των αγχωμένων μελλοντικών φιλότεχνων. Οι απαντήσεις βεβαίως ποικίλλουν ανάλογα με τη διάθεση του ερωτώντος για γνώση, μέχρι πού θέλει να το πάει. Παρατίθεται λίστα με τα ανάλογα επίπεδα:
Επίπεδο πρώτο: Διαβάστε «Το Χρονικό της Τέχνης» του Σερ Ερνστ Γκόμπριχ από τις εκδόσεις του Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τράπεζας. Σε 600 σελίδες –μην τρομάζετε, οι μισές είναι με φωτογραφίες– θα διαβάσετε την καλύτερη ανασκόπηση της παγκόσμιας τέχνης από τους προϊστορικούς χρόνους μέχρι τη δεκαετία του 1980. Εύκολα, γρήγορα και απλά.
Επίπεδο δεύτερο (θεωρείται δεδομένο ότι ήδη έχετε πάει στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών, στο Κυκλαδικό Μουσείο και στην Εθνική Πινακοθήκη. Αν όχι, καλό θα ήταν να ετοιμάζετε τα χαρτιά σας για την Ουγκάντα. Και βέβαια, δεν το συζητάμε, την Ακρόπολη δεν την έχετε δει μόνο από τις ταράτσες των μπαρ του Ψυρρή και του Γκαζιού). Ανοίξτε λοιπόν την Athens Voice, διαβάστε για τις εκθέσεις που παρουσιάζονται και… φύγετε.
Σ’ αυτό το επίπεδο εξερευνάτε το μαγικό και πολύχρωμο κόσμο της σύγχρονης τέχνης μόνοι σας. Αν θέλετε να νιώσετε μεγαλύτερη ασφάλεια, μπορείτε: 1.Να απομνημονεύσετε τους ορισμούς που θα βρείτε στο παρακείμενο τετραγωνάκι και 2. Να διαβάσετε ή να ξεφυλλίσετε το βιβλίο των εκδόσεων Εξάντας «Ομάδες, Κινήματα, Τάσεις της Σύγχρονης Τέχνης μετά το 1945», συνταγμένο από το επιστημονικό προσωπικό της Ανώτατης Σχολής Καλών Τεχνών του Παρισιού. Κάθε ένα από τα 75 περίπου κινήματα και τάσεις που εξετάζονται αναλύεται μέσα σε μιάμιση σελιδούλα το πολύ. Το διάβασμα, όμως, σ’ αυτό το στάδιο είναι προαιρετικό. Σημασία έχει να ευαισθητοποιήσετε τις κεραίες και τις αισθήσεις σας. Μην ξεχάσετε να επισκεφτείτε οποιαδήποτε έκθεση παρουσιάζει το Ίδρυμα ΔΕΣΤΕ και το ΕΜΣΤ. Θα αποκτήσετε μια καλή άποψη για το τι γίνεται στη σύγχρονη τέχνη διεθνώς.
Επίπεδο τρίτο. Μετά τα δύο πρώτα στάδια, έχετε αποκτήσει σαφή αντίληψη για το τι γίνεται στη σύγχρονη τέχνη. Μπορείτε να αντιμετωπίσετε θέματα όπως «παγκοσμιοποίηση και σύγχρονη τέχνη» χωρίς να το βάλετε στα πόδια ή να ακούτε για οπ αρτ και να μη νομίζετε ότι σας ζητούν να χορέψετε τσάμικο. Ορίστε όμως και μερικά ακόμα βοηθήματα. Περιοδικά: “Frieze”, “Parkett”, “Contemporary”, “Artnews”. Θα τα βρείτε σε μεγάλα βιβλιοπωλεία, δίπλα σε αρκετά άλλα εξειδικευμένα περιοδικά τέχνης. Sites: Ξεκινήστε με τις ιστοσελίδες των μεγάλων μουσείων όπως η Tate Modern, το Pompidou, το New Museum και το MoMA, σερφάρετε στις σελίδες artnet.com, art.com, και όπου σας βγάλει το διαδίκτυο…
Βιβλία: μονογραφίες καλλιτεχνών ή βιβλία που παρουσιάζουν πολλούς καλλιτέχνες μαζί, όπως το “Art Now”, το “Art At the Turn of the Millennium”, το “The 20th Century Art Book”, κατάλογοι από προηγούμενες εκθέσεις του ΕΜΣΤ, του ΔΕΣΤΕ, του μουσείου Μπενάκη. Θα τα βρείτε στα μεγάλα βιβλιοπωλεία και στα αντίστοιχα ιδρύματα. Dvd και video: Περιέχουν είτε ντοκιμαντέρ για τη δουλειά και τη ζωή των καλλιτεχνών είτε αυθεντικά έργα τους, που στοιχίζουν ελάχιστα και μπορείτε να τα απολαμβάνετε στην τηλεόρασή σας όσο συχνά θέλετε. Για βίντεο και dvd ψάξτε στο ίντερνετ – π.χ. στο cdjapan θα βρείτε όλα τα dvd του Nobuyoshi Araki.
Επίπεδο τέταρτο. Σας προτείνουμε να επισκεφτείτε δυο τρεις μεγάλες εκθέσεις του εξωτερικού. Τότε θα τα έχετε δει όλα. Μπιενάλε της Βενετίας (κάθε δεύτερο Ιούνιο), Documenta (στο Κάσελ της Γερμανίας επίσης κάθε δεύτερο Ιούνιο και μέχρι το Σεπτέμβριο), Art Basel (στην Ελβετία, κάθε Ιούνιο, είναι η μεγαλύτερη εμπορική έκθεση στον κόσμο), τη σχετικά καινούργια αλλά απιστεύτως επιτυχημένη Frieze Art Fair (στο Λονδίνο κάθε Οκτώβριο, επίσης εμπορική).
Ο μικρός εξερευνητής ε, συγγνώμη, επενδυτής
Καταρχάς θα πρέπει να τονίσουμε ότι αν είσαστε αποφασισμένοι να παίξετε στο χρηματιστήριο της τέχνης, χρειάζεστε πολύ χρήμα και γνώσεις. Αν περιμένετε ότι θα «τα πιάσετε» αγοράζοντας ένα φθηνό έργο σήμερα το οποίο θα πουλήσετε για εκατομμύρια ευρώ σ’ ένα μήνα, μάλλον θεωρείτε ότι έχετε την τύχη του Γκαστόνε. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι μια αγορά δεν θα μπορούσε να εξελιχθεί σε εξαιρετική επένδυση.
Αν στοχεύετε σε κάτι τέτοιο, απευθυνθείτε σε κάποιον από τους ιστορικούς τέχνης και τεχνοκριτικούς των οποίων τα ονόματα θα δείτε να φιγουράρουν στους καταλόγους των εκθέσεων των μουσείων και των ιδρυμάτων. Αρκετοί, και για ένα 20% επί της αξίας του έργου, θα χαρούν να σας συμβουλέψουν και να αναλάβουν όλη τη διαδικασία της εξεύρεσης και της αγοράς του. Τι γίνεται όμως αν απλώς θέλετε να αγοράσετε ένα έργο – λίγο για επένδυση, λίγο γιατί σας αρέσει να έχει και κανέναν πίνακα το σπιτικό σας; Ας δούμε τις πιθανότητες:
Έργα μέχρι και 500 ευρώ. Η Cheap Art www.cheapart.gr είναι μια καλή αρχή. Η έκθεση παρουσιάζεται κάθε χρόνο σε δύο γκαλερί, τη Cheapart (Θεμιστοκλέους & Α. Μεταξά 25) και την a.antonopoulou.art. Στην πρώτη θα βρείτε λίγο μεγαλύτερα έργα, στη δεύτερη μικρά και με ενιαία τιμή γύρω στα 100 ευρώ. Μια άλλη πηγή είναι τα πολλαπλά και οι κατασκευές που πουλάει η γκαλερί Ζουμπουλάκη στο κατάστημα της οδού Κριεζώτου. Ο Αστρολάβος είναι μια ακόμα εναλλακτική λύση.
Παύλος
Επίσης μπορείτε να μπείτε στο διαδίκτυο και να ψωνίσετε έργα διάσημων καλλιτεχνών σε editions από τα sites περιοδικών τέχνης, μουσείων και γκαλερί (New Museum, Parkett, Whitechapel Art Gallery - www.whitechapel.org, Tate Modern, κ.λπ.). Οι τιμές εδώ ξεκινούν από τα 400 περίπου ευρώ, η αγορά πραγματοποιείται με πιστωτική κάρτα και η παράδοση γίνεται με κούριερ. Τα έργα συνοδεύονται από πιστοποιητικό γνησιότητας. Μην ξεχνάτε να περνάτε μια βόλτα από την έκθεση των αποφοίτων της Ανώτατης Σχολής Καλών Τεχνών στο τέλος της ακαδημαϊκής χρονιάς. Δεν είναι σίγουρο ότι οι απόφοιτοι θα σας πουλήσουν τα έργα τους, ούτε ότι οι τιμές θα είναι πολύ χαμηλές –μπορεί και να ξεπερνούν τα 500 ευρώ–, όμως θα έχετε δει τα νέα φιντανάκια και αν κάποιο σας κινήσει το ενδιαφέρον μπορείτε να παρακολουθήσετε τη μελλοντική του εξέλιξη.
Έργα από 500 έως 1.000 ευρώ. Να ξέρετε ότι οι γκαλερί διαθέτουν το περιβόητο ντεπό τους. Έχουν δηλαδή έργα αποθηκευμένα, από προηγούμενες εκθέσεις ή και από τις τρέχουσες, τα οποία μπορούν εύκολα να σας δείξουν. Ζητήστε το. Επίσης, ακόμα και οι διάσημοι καλλιτέχνες συχνά φιλοτεχνούν έργα μικρότερων διατάσεων ή πολλαπλά, τα οποία πωλούνται σε πιο προσιτές τιμές. Αν θέλετε να αγοράσετε κάποιο έργο φροντίστε να είστε σίγουροι ότι το σύνολο της δουλειάς του καλλιτέχνη είναι ενδιαφέρον, ζητήστε να δείτε προηγούμενες δουλειές του και τέλος διαβάστε το βιογραφικό του για να διασφαλίσετε ότι είναι παραγωγικός και ότι έχει τα εχέγγυα (σπουδές κ.λπ.) για μια καλή καριέρα.
Σ’ αυτή την κατηγορία τα ποσά έχουν αρχίσει να τσούζουν, όμως ακόμα μπορεί κανείς να δει το ζήτημα και χαβαλεδιάρικα. Ζητήστε τον τιμοκατάλογο, ρωτήστε αν υπάρχουν έργα στην τιμή που σας ενδιαφέρει, δείτε και σκεφτείτε το. Κανείς δεν σας αναγκάζει να αγοράσετε. Ο τόπος του εγκλήματος μπορεί να είναι σχεδόν οποιαδήποτε γκαλερί της Αθήνας, εκτός από κάποιες πολύ βαρέων βαρών που πουλάνε τα έργα πανάκριβων και πανδιάσημων καλλιτεχνών.
Αϊδίνης
Έργα από 1.000 έως 5.000 ευρώ. Με τόσα χρήματα μπορείτε να αγοράσετε έργο σχεδόν οποιουδήποτε σύγχρονου Έλληνα καλλιτέχνη. Μπορείτε επίσης να αγοράσετε έργα ξένων καλλιτεχνών, όπου, όμως, οι τιμές ποικίλλουν ανάλογα με την αναγνωρισιμότητά τους, το μέγεθος του έργου, το υλικό κ.λπ. Σ’ αυτή την κατηγορία θα μπορούσατε να πάρετε μέρος και σε πλειστηριασμούς, χτυπώντας όχι μόνον έργα σύγχρονων καλλιτεχνών, αλλά και παλαιότερων. Χαρακτηριστικά, ένα μικρό έργο του Θανάση Τσίγκου μπορεί να φτάσει στις 3.500 ευρώ, ένα σχέδιο από μελάνι του Νίκου Εγγονόπουλου στις 4.000, ένα σχέδιο με μολύβι του Αλέξη Ακριθάκη στις 2.000. Συμβουλή: Αν θέλετε να ποντάρετε με σχετική ασφάλεια σε σύγχρονη τέχνη, δείτε ποιους καλλιτέχνες αγοράζουν οι μεγάλοι συλλέκτες και τα μουσεία.
Έργα από 5.000 ευρώ και πάνω. Αν είσαστε πορωμένοι, δεν σας φταίμε εμείς. Θα χαρούμε να δούμε κάποια μέρα τη συλλογή σας. Πάντως σας συγχαίρουμε εκ προοιμίου που ξοδεύετε τα χρήματά σας σε τέχνη και όχι σε Cayenne.
Υ.Γ. Μη λέτε ποτέ μοντέρνα τέχνη εννοώντας τη σύγχρονη. Ο μοντερνισμός είναι κίνημα και η τέχνη που παρήγαγαν οι μοντερνιστές έχει συγκεκριμένες αξίες. Όπως δεν χρησιμοποιούμε τον όρο «κλασική» (παρά μόνο αν αναφερόμαστε στον Μπετόβεν ή σε άλλους συνθέτες της κλασικής περιόδου), αλλά σοβαρή μουσική.
Αϊδίνης
Το σκονάκι με τα SOS
Ακαδημαϊκή τέχνη Γενικότερα αναφέρεται στην τέχνη πριν το 19ο αιώνα, πριν τις ριζικές αλλαγές που έφερε ο εξπρεσιονισμός και ο ιμπρεσιονισμός. Έχει γίνει συνώνυμο του φορμαλισμού και του συντηρητισμού.
Art Fair (αρτ φερ) αγγλιστί – Foire (φουάρ) γαλλιστί. Εμπορική έκθεση (π.χ. ArtBasel, FIAC στο Παρίσι, Art Cologne στη Γερμανία).
Arte Povera (φτωχή τέχνη). Ως κίνημα, ξεκινά στα τέλη του ’60 και αντιδρά στην τέχνη που είναι «υποταγμένη» είτε στην τεχνολογία είτε στην κατανάλωση. Οι καλλιτέχνες της arte povera χρησιμοποιούν φυσικά υλικά όπως πέτρα, πηλό, φυτά, γυαλί, υφάσματα, ξύλο και σίδερο.
Βίντεο Ξεκινά δειλά από το ’60 και σιγά σιγά γίνεται ισότιμο εικαστικό μέσο έκφρασης με τη ζωγραφική, τη γλυπτική και τη φωτογραφία. Το βίντεο μπορεί να έχει διάρκεια από μερικά δευτερόλεπτα μέχρι πολλές ώρες. Τα όρια μεταξύ βίντεο τέχνης και κινηματογράφου ή ντοκιμαντέρ έχουν αρχίσει να θολώνουν.
Εγκατάσταση (installation). Έργα όπου αναμειγνύεται η ζωγραφική με τη γλυπτική, την αρχιτεκτονική, τα οπτικοακουστικά μέσα (βίντεο, μουσική). Όλα σε ένα και όχι απαραίτητα νοικοκυρεμένα. Καμιά φορά οι εγκαταστάσεις είναι εφήμερες.
Εννοιολογική τέχνη (conceptual art). Κίνημα του ’60. Ο σημαντικός καλλιτέχνης Sol Le Witt είπε ότι «στην εννοιολογική τέχνη, η ιδέα ή η αντίληψη είναι το πιο σημαντικό στάδιο της δουλειάς». Πρόκειται για την αποθέωση της ιδέας, αφού κάποιοι υποστηρίζουν ότι δεν είναι καν απαραίτητο να γίνει το έργο, ερευνάται το κύρος του αντικειμένου και της εικόνας και διυλίζονται τα θεμέλια της τέχνης. Καταχρηστικά χρησιμοποιείται για σημερινά έργα και καλλιτέχνες που τρώγονται με τα ρούχα τους.
Επιτόπου (in situ). Εικαστικό έργο που πραγματοποιείται στο χώρο που παρουσιάζεται.
Τάκης
Μινιμαλιστική τέχνη Χαρακτηρίζεται από την άρνηση του ψευδαισθησιακού χαρακτήρα, την απόρριψη κάθε υποκειμενικότητας. Οι μορφές και οι όγκοι είναι απλοί και γεωμετρικοί. Κίνημα του 1960, όμως ο όρος χρησιμοποιείται ακόμα και για σημερινά έργα με αντίστοιχες ιδιότητες.
Μπιενάλε (Biennale). Έκθεση, συνήθως θεματική, στην οποία συμμετέχουν καλλιτέχνες επιλεγμένοι από επιτροπή ή από τον υπεύθυνο επιμελητή. Όπως μαρτυρά και το όνομά της, γίνεται κάθε δύο χρόνια (π.χ. Whitney Biennial στη Νέα Υόρκη).
Mobile Επουδενί μη σκεφτείτε επιζωγραφισμένα κινητά. Πρόκειται για γλυπτά τα οποία κινούνται από τον αέρα. Ο διασημότερος καλλιτέχνης που παρήγαγε mobiles είναι ο Αλεξάντερ Καλντέρ.
Κιτς Κάτι σαν σύγχρονο μπαρόκ, με πολύ υπερβολή και ακαλαισθησία. Υιοθετεί συχνά στοιχεία λαϊκά, απόβλητα της βιομηχανικής καταναλωτικής κοινωνίας.
Performance (περφόρμανς). Δημόσιο «παίξιμο» (εκτέλεση) ως έργο τέχνης, που δεν απαιτεί ιδιαίτερη τεχνογνωσία, είναι φευγαλέο και συνδυάζει πολλά είδη τέχνης.
Πολλαπλό (multiple ή edition). Έργο που αναπαράγεται σε πολλά αντίτυπα. Εκτός των γνωστών γλυπτών, λιθογραφιών και μεταξοτυπιών, πολλαπλά είναι και πολλά φωτογραφικά έργα ή έργα βίντεο. Έτσι λοιπόν, άλλη η τιμή μιας φωτογραφίας ή ενός βίντεο που κυκλοφορεί σε edition των τριών (η συνηθέστερη πλέον εκδοχή) και άλλη ενός έργου που είναι edition των πέντε. Το αστείο των τελευταίων χρόνων είναι ότι σου λένε πως αυτή, ας πούμε, η φωτογραφία είναι edition των τριών, αλλά είναι τρεις μόνο στη συγκεκριμένη διάσταση. Σε μεγαλύτερη ή μικρότερη διάσταση μπορεί να πωλείται η ίδια φωτογραφία, με το ίδιο ακριβώς θέμα, σε πολλά ακόμα αντίτυπα. Ρωτάτε πάντα για τον αριθμό των πολλαπλών, αλλάζει η αξία του έργου.
Bubble Club Couch, Templeton Ed, απο τον κατάλογο της Kartell
Ποπ Αρτ Από το 1955 είναι το κίνημα που φωτίζει την ύπαρξη λαϊκής κουλτούρας (την κατανάλωση, τη διαφήμιση, την τηλεόραση, τις βεντέτες και τα είδωλα) όχι για να την ενστερνιστεί, αλλά για να τη σχολιάσει.
Ready-made (προκατασκευασμένο). Πρόκειται για αντικείμενα βιομηχανικά ή τυποποιημένα (π.χ. μια κονσέρβα, μια ηλεκτρική σκούπα), τα οποία χρησιμοποιούνται σε ένα έργο ως έχουν ή με μικρές παρεμβάσεις. Τα αντικείμενα ανάγονται σε έργα τέχνης επειδή τα επέλεξε ο καλλιτέχνης. Τα ready-made έργα ξεκινούν από τον Μαρσέλ Ντυσάν – με διασημότερο όλων τον ουρητήρα του, που απλώς φέρει την υπογραφή του.
Υπερρεαλισμός Η πιστή –φωτογραφική– αναπαραγωγή της πραγματικότητας μέσω της ζωγραφικής. Ξεκίνησε το ’65, αλλά επανέρχεται δριμύτερος.
Φεμινιστική τέχνη Από γυναίκες και για τις γυναίκες. Φωτίζει το τι σημαίνει να είσαι γυναίκα και καλλιτέχνης στα πλαίσια μιας πατριαρχικής κοινωνίας. Κίνημα του 1970.
Happening (χάπενινγκ). Από τις αρχές του 20ού αιώνα οι καλλιτέχνες προσπαθούν να επιτύχουν μια άμεση σχέση με το κοινό, να υπάρξει επικοινωνία μεταξύ τέχνης και ζωής. Τα χάπενινγκ άρχισαν να εμφανίζονται κυρίως από τη δεκαετία του ’50 και πολλές φορές είναι αυτοσχεδιαστικά – σ’ αυτό συμβάλλει και η πιθανά ενεργή συμμετοχή του κοινού. Συνήθως το σώμα του καλλιτέχνη παίζει πρωτεύοντα ρόλο και μπορεί να υπάρχουν στη δράση ίχνη αφήγησης.
Χειρονομιακή ζωγραφική (χειρονομιακότητα). Η ζωγραφική που χαρακτηρίζεται από ταχύτητα και αυθορμητισμό.
12°
