H ελληνική αρχιτεκτονική απαντά στην κρίση με πρωτοβουλίες που κυμαίνονται μεταξύ super και pocket projects. Από τη μία, μεγαλεπήβολα προγράμματα που ως ένα βαθμό κατευθύνονται από μεγάλα ιδρύματα, απαιτούν υπέρογκες χρηματοδοτήσεις και στοχεύουν κυρίως στην εικόνα μιας μητροπολιτικής Αθήνας, και από την άλλη μικρές και ευέλικτες ενέργειες πολιτών ή και πιο σπάνια δημόσιων φορέων που στοχεύουν στην αστική μικροκλίμακα και στην αναζωογόνηση της γειτονιάς.
«Τα τελευταία χρόνια γίνεται λόγος για την Αθήνα τόσο σε επίπεδο ακαδημαϊκό, μέσα από ερευνητικά προγράμματα, διδακτορικά ή διεθνή φοιτητικά εργαστήρια, όσο και καλλιτεχνικών και κοινωνικών δράσεων. Ιδέες υπάρχουν. Αυτό που είναι αναγκαίο είναι ένας διάλογος μεταξύ αρχιτεκτόνων και πολεοδόμων με δημόσιους φορείς, ιδιώτες και την κοινωνία, προκειμένου να διαμορφωθούν συνθήκες για την εφαρμογή νέων ιδεών» τονίζουν η Μάρα Παπαβασιλείου και ο Αλέξανδρος Ζώμας της ομάδας MICROMEGA μΜ Architecture and Strategies.
Η Μάρα Παπαβασιλείου και ο Αλέξανδρος Ζώμας της ομάδας MICROMEGA μΜArchitecture and Strategies καλούν τους Αθηναίους να συμμετέχουν στο εγχείρημα «ακάλυπτος 2.0» (Φωτογραφία: Νίκος Λιβαθινός)
Οι ίδιοι συμμετείχαν στο Rethink Athens, τον διαγωνισμό για την πεζοδρόμηση της Πανεπιστημίου (συνεργάτης: Δήμος Μωυσιάδης) λαμβάνοντας την τρίτη επιλαχούσα θέση. Απ’ ότι φαίνεται η ανάπλαση αυτή δεν θα προχωρήσει λόγω έλλειψης χρηματοδότησης. «Θα αποτελούσε ένα έργο προβολής για την Αθήνα σε επίπεδο ευρωπαϊκής μητρόπολης και θα οδηγούσε σε ανάπτυξη του κέντρου με βασικό αποδέκτη, πέρα από τους Αθηναίους, τους τουρίστες. Αυτά τα έργα όμως δεν απευθύνονται στη βελτίωση της καθημερινότητας των Αθηναίων. Είναι σημαντική η υλοποίηση ιδεών και έργων σε επίπεδο γειτονιάς ή και οικοδομικού τετραγώνου, και κυρίως αυτών που πηγάζουν από διαδικασίες διαβούλευσης και συμμετοχής».
Μια δική τους πρωτοβουλία, το εγχείρημα «ακάλυπτος 2.0» έρχεται να δημιουργήσει νέες κοινωνικές σχέσεις με αφετηρία την ενοποίηση των ακαλύπτων γειτονικών πολυκατοικιών. Οι αρχιτέκτονες καλούν τους πολίτες να πειραματιστούν πάνω σε εναλλακτικούς τρόπους διαχείρισης συν-δημιουργώντας έναν ενιαίο και ζωντανό κοινόχρηστο χώρο. «Ο ακάλυπτος είναι το καλύτερα κρυμμένο δυναμικό του οικοδομικού τετραγώνου. Δεν είναι μόνο η πίσω «κρυμμένη» αυλή, αλλά η «κρυμμένη» πλατεία του. Ο κρυμμένος τόπος συνάντησης των κατοίκων του». Σκοπός τους δεν είναι μόνο να τον μεταμορφώσουν αλλά να βάλουν τους γείτονες να γνωριστούν, να ανταλλάξουν απόψεις, να προβληματιστούν για την πόλη τους. Να συμμετέχουν.
Το εγχείρημα «ακάλυπτος 2.0» έρχεται να δημιουργήσει νέες κοινωνικές σχέσεις με αφετηρία την ενοποίηση των ακαλύπτων γειτονικών πολυκατοικιών(Φωτογραφία: Μάρα Παπαβασιλείου)
Ο ακάλυπτος ανήκει σε όλους τους ιδιοκτήτες,εκτός αν κάποιος από αυτούς έχει την αποκλειστική χρήση. Συνήθως βρίσκεται σε κακή κατάσταση: εγκαταλελειμμένος, δυσπρόσιτος, αδιάφορος. Για να αλλάξει μορφή, το μόνο που χρειάζεται είναι να συμφωνήσουν τα 2/3 των ιδιοκτητών. Οι διοργανωτές καλούν τους πολίτες (αρχικά τους Αθηναίους) να στείλουν αιτήσεις συμμετοχής ως την Κυριακή 20 Δεκεμβρίου, μέσω της ιστοσελίδας www.akalyptos-2.org. Τον Φεβρουάριο θα πραγματοποιηθεί τριήμερο εργαστήριο συμμετοχικού σχεδιασμού με την εθελοντική συνεισφορά αρχιτεκτόνων και άλλων ειδικοτήτων. Εκεί, οι κάτοικοι θα μοιραστούν τις ανάγκες και τις φαντασιώσεις τους καταστρώνοντας πιθανά σενάρια χρήσης και αναζητώντας τρόπους υλοποίησής τους. Προσοχή: δεν αναζητούν μόνο μια πολυκατοικία «αλλά 2,3 διπλανές, ιδανικά ένα ολόκληρο οικοδομικό τετράγωνο». Οι λέξεις κλειδιά: συνδημιουργία και προσφορά. Κάποιοι θα συνεισφέρουν χρηματικά, άλλοι με προσωπική εργασία, χρόνο ή υλικά και όλοι θα βάλουν τις ιδέες τους.
Οι αρχιτέκτονες δεν αναζητούν μόνο μια πολυκατοικία, αλλά 2,3 διπλανές, ιδανικά ένα ολόκληρο οικοδομικό τετράγωνο(Φωτογραφία: Μάρα Παπαβασιλείου)
Ιδέες που υπακούουν στο άρθρο 17 του ΝΟΚ,όπου αναγράφονται αναλυτικά οι επιτρεπόμενες κατασκευές, επανερμηνεύοντας το δημιουργικά με την προϋπόθεση της φύτευσης κατά τα 2/3 της επιφάνειας του ακαλύπτου. Παιδικές χαρές από ανακυκλώσιμα και επαναχρησιμοποιούμενα «άχρηστα» αντικείμενα, αστικός εξοπλισμός: παγκάκια, τραπέζια και πεζούλια για συναντήσεις, υπαίθρια όργανα γυμναστικής, αστικοί λαχανόκηποι, υδάτινες δεξαμενές για κολύμπι και χρυσόψαρα, δανειστικές βιβλιοθήκες αλλά και κινητές κατασκευές για εξοικονόμηση ενέργειας, είναι μερικά πιθανά χωρικά σενάρια.
Πρόταση ενοποίησης ακαλύπτων χώρων στο πλαίσιο του διαγωνισμού Αθήναx4: «Διαλεκτική των ορίων» (Μάρα Παπαβασιλείου, σε συνεργασία με τις Ζέτα Παπαβασιλείου και Κατερίνα Σφύρα)
Η όλη πρωτοβουλία θυμίζει τον διαγωνισμό Αθήναx4 που διοργάνωσε ο ΕΑΧΑ (οργανισμός Ενοποίησης Αρχαιολογικών Χώρων Αθήνας) το 2010. Εκεί κατατέθηκαν πλήθος προτάσεων για τη Μητρόπολη του 21ου αι. και το βασικό κύτταρο της πόλης: το οικοδομικό τετράγωνο. Ο διαγωνισμός ολοκληρώθηκε, οι νικητές βραβεύτηκαν αλλά ο ΕΑΧΑ καταργήθηκε πριν δυο χρόνια στο πλαίσιο των «καταργήσεων - συγχωνεύσεων νομικών προσώπων και υπηρεσιών του δημόσιου τομέα». Ένας μεγάλος όγκος μελετών αρχιτεκτόνων, διακριθέντων και μη, με σκοπό τη βελτίωση της ζωής στο κέντρο της πόλης, αγνοείται.
H Μάρα Παπαβασιλείου συμμετείχε και εκεί, με την «Διαλεκτική των ορίων» (συνεργάτες: Ζέτα Παπαβασιλείου, Κατερίνα Σφύρα). «Η πρότασή μας περιελάμβανε, μεταξύ άλλων, την ενοποίηση τμήματος των ακαλύπτων εντός του οικοδομικού τετραγώνου, σε ένα γενικότερο πλαίσιο αναδιανομής του δημόσιου και ιδιωτικού χώρου». Η ιδέα του «ακάλυπτος 2.0» προήλθε από τη συνεργασία τους με το διεθνές δίκτυο αρχιτεκτόνων και πολεοδόμων Urbego. «Ένα από τα προγράμματα που οργανώνει το δίκτυο και ξεκίνησε στα Βαλκάνια είναι τα Urban Pockets, η δημιουργία «αστικών θυλάκων», χώρων ζωής σε εγκαταλελειμμένους χώρους με τη συμμετοχή της κοινότητας».
Εργαστήριο της Urbego "Urban Pockets" στα Τίρανα: η αρχιτεκτονική μακέτα ως εργαλείο συμμετοχικού σχεδιασμού
Οι συλλογικές χωρικές παρεμβάσειςδιαπραγματεύονται την «ελπίδα» και αποτελούν εργαλείο κοινωνικής αλλαγής. Παράγουν μια «αισθητική του συνηθισμένου» φιλτραρισμένη μέσα από τη συλλογική διάνοια των πολιτών. Φέρουν μια σαφή πολιτική θέση μιας και κατανέμουν την εξουσία από τα κάτω προς τα πάνω. Απαιτούν ενεργούς πολίτες, ποντάρουν σε μια αυθόρμητη αρχιτεκτονική και προϋποθέτουν μια ουτοπία ισότητας.
«Τα συμμετοχικά εργαστήρια αποτελούν ένα πεδίο διαλόγου, αφύπνισης του ενδιαφέροντος και ευαισθητοποίησης. Ένα εργαλείο για τη δημιουργία συνθηκών γνωριμίας μεταξύ των μελών μιας κοινότητας. Πολλοί δήμοι σε επίπεδο ευρωπαϊκό χρησιμοποιούν εργαστήρια συμμετοχής των πολιτών ακόμα και σε διαδικασίες πρότασης και έγκρισης γενικών πολεοδομικών σχεδίων. Ο ακάλυπτος 2.0 αποτελεί ένα πείραμα σε επίπεδο κοινωνικό, στο κατά πόσον οι κάτοικοι μπορούν να συμφωνήσουν και να «ρίξουν το τοίχο» μεταξύ των ακάλυπτων χώρων των οικοπέδων τους. Η ενοποίησή τους αποτελεί το χωρικό αποτύπωμα μιας κοινωνικής σχέσης. Βεβαίως, ξεπερνώντας τον αρχικό ενθουσιασμό, ο νέος ενοποιημένος ακάλυπτος είναι ένας χώρος που θα χρίζει παρουσίας, χρήσης, φροντίδας, συντήρησης» τονίζουν η Μάρα και ο Αλέξανδρος.
Η Μάρα Παπαβασιλείου και ο Αλέξανδρος Ζώμας της ομάδας MICROMEGA μΜArchitecture and Strategies αναζητούν τους πρώτους Αθηναίους που θα πάρουν μέρος στο εργαστήριο ενοποίησης ακαλύπτων(Φωτογραφία: Νίκος Λιβαθινός)
Ακούγεται σαν ένα πείραμα «χωρικής αμεσοδημοκρατίας» που θα μπορούσε να εφαρμοστεί και να πετύχει. «Εάν ένα χρόνο μετά επιστρέψουμε και βρούμε την «πίσω αυλή» να χρησιμοποιείται αποτελώντας την καρδιά του τετραγώνου, τότε το πείραμα θα έχει πετύχει. Εάν η ενοποίηση αποτολμηθεί και από άλλα οικοδομικά τετράγωνα ή γειτονικές πολυκατοικίες ή αν καταφέρουμε να επηρεάσουμε τις πολιτικές του δήμου σε επίπεδο οικοδομικού τετραγώνου ώστε να διευκολύνουν περαιτέρω εφαρμογές ενοποίησης, τότε το πείραμα πάλι θα έχει πετύχει».
Υλοποίηση πρότασης για επανάχρησητου χώρου μεταξύ πολυκατοικιών με την εμπλοκή της ομάδας Urbego και των κατοίκων των γύρω κτιρίων στα Τίρανα
Στέκομαι με επιφύλαξη στην έξαρση του υπερ-συμμετοχικού αφιλοκερδούς σχεδιασμού που παρατηρείται τα τελευταία χρόνια από ομάδες όπως οι atenistas αλλά και τα αυτοδιαχειριζόμενα στέκια. Αντίστοιχες πρωτοβουλίες αγνοούν το επάγγελμα του αρχιτέκτονα, μετατρέποντάς το σε δωρεάν συμβουλευτική παροχή και συχνά έρχονται να καλύψουν το κενό του κράτους δημιουργώντας μια νέα αστική κουλτούρα εθελοντισμού. Οι αρχιτέκτονες επισημαίνουν πως «ο ακάλυπτος 2.0 δεν αποτελεί μια αρχιτεκτονική πρόταση, αλλά ένα πείραμα». Εξάλλου, δεν συνιστά ανάπλαση δημόσιου χώρου, αλλά κοινόχρηστου ιδιωτικού. «Με το εργαστήρι συμμετοχικού σχεδιασμού στοχεύουμε στην εμπλοκή των κατοίκων στη λήψη αποφάσεων και την υλοποίηση, και ο ρόλος της Urbego είναι περισσότερου συμβουλευτικού χαρακτήρα στο σχεδιασμό και οργανωτικού για την όλη διαδικασία. Μια τέτοια πρωτοβουλία έρχεται να «σκουντήξει» τους θεσμούς αφενός και να συνδιαλλαγεί γόνιμα με αυτούς. Το συνΑθηνά του Δήμου Αθηναίων έχει στηρίξει την πρωτοβουλία μας, σε επίπεδο επικοινωνίας και δικτύωσης. Ιδανικά το έργο αυτό θα αποτελέσει πιλότο για περισσότερες τέτοιες υλοποιήσεις».
Οι αρχιτέκτονες καλούν τους πολίτες να πειραματιστούν πάνω σε εναλλακτικούς τρόπους διαχείρισης συν-δημιουργώντας έναν ενιαίο και ζωντανό κοινόχρηστο χώρο (Φωτογραφία: Μάρα Παπαβασιλείου)
«Πιο πολύ μας ενοχλεί ότι επίσημοι φορείς, ιδιωτικού αλλά κυρίως δημοσίου συμφέροντος, αγνοούν επιδεικτικά τους αρχιτέκτονες και τους πολεοδόμους. Πόσα σχολεία είναι αποτέλεσμα αρχιτεκτονικού σχεδιασμού ή διαγωνισμού; Πόσες πλατείες έχουν υλοποιηθεί αλλοιώνοντας την πρόταση που βραβεύτηκε; Πόσα δημόσια κτίρια έχουν υπάρξει αντικείμενο αρχιτεκτονικού διαλόγου; Πόσα γενικά πολεοδομικά σχέδια εκπονούνται από προσφορές μειοδότησης, από άτομα που δεν επισκέπτονται καν τους εν λόγω τόπους; Το πρόβλημα της δημόσιας εικόνας των πόλεών μας βασίζεται σε αυτή την έλλειψη δημόσιου αρχιτεκτονικού έργου στη χώρα μας με αποτέλεσμα την απαξίωση του ρόλου του αρχιτέκτονα. Δράσεις που έχουν γίνει είτε από τους atenistas, είτε από ομάδες εντελώς διαφορετικές όπως στο πάρκο Ναβαρίνου, έχουν χρησιμοποιήσει και «αρχιτέκτονες», σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό. Σίγουρα επαγγελματίες χρειάζονται για να προτείνουν τα καταλληλότερα υλικά σε σχέση με την ασφάλεια του κοινού ή τις καταλληλότερες επιλύσεις σε θέματα προσβασιμότητας ή για τη διαμόρφωση της αισθητικής της παρέμβασης».
12°
