Τι είναι αυτό που το λένε Επιστήμη;

Παραφράζω τον τίτλο του εξαιρετικού βιβλίου του A.Chalmers αλλά και του υπέροχου τραγουδιού που έγραψε ο Τώνης Μαρούδας, όχι τυχαία. Πολλές φορές χρησιμοποιούμε έναν όρο χωρίς να έχουμε έναν ακριβή ορισμό του. Χωρίς να έχουμε πλήρη γνώση όλων των πτυχών του. Όπως οδηγούμε ένα αυτοκίνητο χωρίς να γνωρίζουμε τα πάντα για τη μηχανολογική του δομή. Όπως συμμετέχουμε σε ένα «παιχνίδι» χωρίς να έχουμε έναν σαφή ορισμό της λέξης. Αντιστοίχως, υπάρχει δυσκολία και στον ορισμό της Επιστήμης. Παρά το γεγονός ότι σχεδόν όλοι μπορούμε με βεβαιότητα να απαντήσουμε ότι η Φυσική, η Χημεία, η Βιολογία, είναι Επιστήμες και ότι η Αστρολογία, το Βουντού και η Ομοιοπαθητική δεν είναι Επιστήμες. Παρά το γεγονός ότι η Επιστήμη αλλάζει καθημερινά τη ζωή μας και έχουμε Πανεπιστήμια, Επιστημονικές Ενώσεις και Επιστημονικά Συνέδρια.

Ο ορισμός της Επιστήμης, εν πολλοίς, μας διαφεύγει.

Παρά τις δυσκολίες στον ορισμό, θα ήταν χρήσιμο να γνωρίζουμε μερικά χαρακτηριστικά της επιστημονικής δραστηριότητας, ώστε να μπορούμε να περιηγηθούμε με ασφάλεια στο πιο μεγάλο επίτευγμα τους ανθρώπινου πνεύματος.

Έτσι, η Επιστήμη προσπαθεί να είναι αντικειμενική, διυποκειμενική και να διατηρεί την αξιολογική της ουδετερότητα. Με λίγα λόγια, κάνει ό,τι είναι δυνατόν, για να αποφύγει τις υποκειμενικές κρίσεις και την εμπλοκή των προσωπικών απόψεων του Επιστήμονα στα συμπεράσματα της έρευνάς του. Για να διατηρεί όμως κανείς την αντικειμενικότητά του, οφείλει να διαμορφώνει την άποψή του με βάση τα εμπειρικά στοιχεία και όχι αντίστροφα. Έτσι, οι Επιστήμονες «ανοίγουν τα πανιά τους» προς την έρευνα και διαμορφώνουν την άποψή τους εκ των υστέρων. Δεν έχουν μια ήδη διαμορφωμένη άποψη την οποία προσπαθούν να στηρίξουν με όποια εμπειρικά στοιχεία τους «βολεύουν». Τα στοιχεία διαμορφώνουν την άποψη και όχι η άποψη τα στοιχεία. Και έτσι, η Επιστήμη μπορεί να αλλάξει γνώμη, υπό το φως νέων δεδομένων.

Η αλλαγή αυτή γνώμης της Επιστήμης, όμως, δεν γίνεται αυθαίρετα, αλλά κατόπιν έγκυρων και συντεταγμένων δημοσιεύσεων σε peer reviewed έντυπα. Δηλαδή, όταν υπάρξουν νέα στοιχεία για ένα ζήτημα, τότε υποβάλλονται προς έλεγχο σε δύο επίπεδα: Σε επίπεδο μηχανισμών και σε επίπεδο στατιστικής σημαντικότητας. Ο έλεγχος δεν ασκείται από «Αυθεντίες» , αλλά από συντεταγμένες ομάδες και θεσμούς της Επιστήμης που απαρτίζονται από όσους έχουν εργαστεί συστηματικά, χρόνια και επιτυχώς στο εκάστοτε ελεγχόμενο ζήτημα.

Η έννοια της «Αυθεντίας» δεν είναι συμβατή με αυτή της «Επιστήμης». Οι Αυθεντίες, αποτελούν κατάλοιπα του Μεσαίωνα και η σύγχρονη Επιστήμη δεν αναγνωρίζει προσωπικές απόψεις, αλλά επιχειρήματα, μηχανισμούς, πειραματικούς ελέγχους και μαθηματικές αναλύσεις δεδομένων. Έτσι, προσπαθούμε να ασχολούμαστε με το «τι λέει» και πως το τεκμηριώνει κάποιος και όχι με το «ποιος είναι». Για να γνωρίζουμε την άποψη της Ιατρικής Επιστήμης για ένα θέμα, καλό θα ήταν να διαβάζουμε αυτά που δημοσιεύουν οι συντεταγμένοι θεσμοί της και όχι ο εκάστοτε Επιστήμονας. Ο εκάστοτε Επιστήμονας, μάλιστα, οφείλει να αυτοπεριορίζεται στην έκφραση άποψης μόνο σε αυτά που κατέχει και έχει σπουδάσει. Αν θέλει να πει τη γνώμη του για ένα άλλο επιστημονικό πεδίο, συνήθως συμβουλεύεται τους ειδικούς επί του θέματος, ενώ είναι φρόνιμο να μάθει να διαχωρίζει την Επιστήμη του, από την κοινωνικο-πολιτική του δραστηριότητα. Το ότι κάποιος είναι εμφανέστατα ικανός Φυσικός ή Καρδιολόγος, δεν σημαίνει απαραιτήτως ότι έχει αντίστοιχες ικανότητες στην οικονομική διαχείριση ή την Πολιτική.

Από τα παραπάνω προκύπτει ότι οι Επιστήμονες οφείλουμε να ακολουθούμε ορθολογικές διαδικασίες για να εκφέρουμε γνώμη. Αυτό, οι επιστήμονες το έχουν πληρώσει ακριβά, διαχρονικά, αφού ο Επιστήμονας οφείλει να μην υποχωρεί έναντι της ισχύος, του εκφοβισμού ή της αυθεντίας. Αλλάζει γνώμη μόνο έναντι του δομημένου και ελέγξιμου με μηχανισμούς και Μαθηματικά, επιχειρήματος. Είναι γνωστές οι ιστορίες του Γαλιλαίου και του Αρίσταρχου, που κυνηγήθηκαν για το έργο τους.

Εδώ θα ήταν καλό να διαχωρίσουμε την Επιστήμη από τις χρήσιμες εφαρμογές της που είναι η Τεχνολογία. Η επιστημονική γνώση δεν είναι απαραιτήτως χρησιμοθηρική αφού η Επιστήμη αποβλέπει στην προσέγγιση της Αλήθειας και όχι στο όφελος.

Δυστυχώς, η Αλήθεια είναι μια χίμαιρα. Η Ιστορία μας έδειξε ότι, ίσως, δεν θα τη βρούμε ποτέ. Χτίζουμε το οικοδόμημα της γνώσης επάνω σε έναν βάλτο που βουλιάζει. Όμως, δεν μένουμε αδρανείς, παθητικοί και υποταγμένοι σε μεταφυσικές εξηγήσεις. Αναπτύσσουμε, εκλεπτύνουμε και φωτίζουμε σκοτεινά σημεία, συνεχώς.

Κι έτσι, έχουμε βρει ένα «Αρχιμήδειο σημείο» για να σταθούμε, που μοιάζει, ίσως, ασταθές αλλά είναι πανίσχυρο. Αντί να ψάχνουμε για αιώνιες αλήθειες, αναπτύξαμε ένα «Αρχιμήδειο Σημείο» άλλης τάξεως: Αυτό του έλλογου επιχειρήματος, της ορθολογικής αντιπαράθεσης και της συντεταγμένης, μη βίαιης αλλαγής. Κι από αυτό το σημείο, προκύπτει η εκλεκτική συγγένεια της Επιστήμης με το άλλο μέγιστο δημιούργημα της Ανθρωπότητας: τη Δημοκρατία.

Είναι, άραγε, τυχαίο ότι και η Επιστήμη αλλά και η Δημοκρατία γεννήθηκαν στην Ελλάδα; Τον πιο διαφανή και φωτεινό τόπο του Κόσμου;