Ο επιστήμονας Αργύρης Στριγγάρης παρουσιάζει τα πρώτα ευρήματα της διεθνούς έρευνας για τις ψυχολογικές επιπτώσεις της πανδημίας του κορωνοϊού.
Γράφει ο Αργύρης Στριγγάρης*
Η κυρίαρχη αντίληψη είναι ότι οι ευπαθείς της πανδημίας είναι οι ηλικιωμένοι και αυτοί με υποκείμενα νοσήματα, όπως οι καρδιοπαθείς. Η αντίληψη αυτή, όμως, είναι μυωπική γιατί παραβλέπει τις μακροχρόνιες ψυχοκοινωνικές επιπτώσεις της πανδημίας. Τα μεγαλύτερα θύματα αυτών των συνεπειών της κρίσης κινδυνεύουν να είναι οι νέοι: τα παιδιά και τα εγγόνια μας. Τι θα κάνουμε για να τα προστατεύσουμε;
Η συνήθης αντίδραση στο άκουσμα ψυχοκοινωνικών προβλημάτων είναι ο στρουθοκαμηλισμός· όταν πρόκειται για ψυχικά προβλήματα, ειδικά στα παιδιά μας, χώνουμε το κεφάλι μας στην άμμο. Αυτή η συμπεριφορά μπορεί να κοστίσει ζωές νέων ανθρώπων αλλά και πολλά χρήματα.
Τα στοιχεία είναι αμείλικτα για τη θνησιμότητα ειδικά των νέων από ψυχικά νοσήματα: Περίπου 800.000 συνάνθρωποι μας αυτοκτονούν κάθε χρόνο· συγκριτικά, 160.000 άνθρωποι χάθηκαν από την πανδημία του κορωνοϊού μέχρι σήμερα. Νέοι μεταξύ 15 και 24 ετών έχουν 4 φορές μεγαλύτερη πιθανότητα να αυτοκτονήσουν παρά να πεθάνoυν από καρκίνο, ενώ έχουν συγκριτικά μηδαμινές πιθανότητες να υποκύψουν στον κορωνοϊό. Ένας νέος με κατάθλιψη έχει περίπου 30-πλάσιο κίνδυνο να αυτοκτονήσει από ό,τι ένας νέος χωρίς ψυχικά προβλήματα. Η οικονομική εξαθλίωση ξέρουμε ότι μπορεί να επιδεινώσει την κατάθλιψη, το άγχος, τη βία και την αυτοκτονικότητα στα παιδιά.
Και προφανώς έχουμε να κάνουμε με έναν φαύλο κύκλο, γιατί τα ίδια τα ψυχικά νοσήματα βλάπτουν με τη σειρά τους την οικονομία. Περίπου 1 τρισεκατομμύριο ευρώ, δηλαδή το πενταπλάσιο του ΑΕΠ της χώρας μας, είναι οι ετήσιες παγκόσμιες απώλειες σε παραγωγικότητα που αποδίδονται στην κατάθλιψη και στο άγχος. Αυτό σε μεγάλο βαθμό οφείλεται στο ότι τα ψυχικά νοσήματα ξεκινούν νωρίς στη ζωή ενός ανθρώπου και μπορούν να διαρκέσουν μια ολόκληρη ζωή. Και ξέρουμε ήδη από τις περιγραφές του λοιμού των Αθηνών ότι η «αθυμία» (απόγνωση) φέρνει τη «στάση» (την κοινωνική αναταραχή).
Οι οικονομικές και κοινωνικές επιπτώσεις της πανδημίας απειλούν εκατομμύρια νέους. Πόσοι παραπάνω λοιπόν θα νοσήσουν ψυχικά ή θα αυτοκτονήσουν λόγω της πανδημίας; Πώς θα σπάσουμε τον φαύλο κύκλο μεταξύ ψυχικών και οικονομικών επιπτώσεων της πανδημίας;
Το πρώτο και κρίσιμο βήμα είναι να μετρήσουμε: Με τους συναδέλφους μου στο Εθνικό Ίδρυμα Ψυχικής Υγείας των ΗΠΑ και στο Child Mind Institute δημιουργήσαμε, με το ξέσπασμα της πανδημίας, ένα διεθνές δίκτυο μελετών, το CRISIS (Coronavirus Health Impact Survey www.crisissurvey.org). Πρώτος στόχος μας είναι να χρησιμοποιήσουμε κοινά ανά τον κόσμο εργαλεία (όπως ερωτηματολόγια) προκειμένου να μετρήσουμε τις ψυχοκοινωνικές επιπτώσεις της πανδημίας. Θέλουμε να μετρήσουμε τι άλλαξε στην καθημερινότητα των ανθρώπων, στις συνήθειές τους, πόσο εκτέθηκαν στον ιό και τις επιπτώσεις της πανδημίας και πώς επηρεάστηκαν οι σκέψεις και τα συναισθήματα τους. Το CRISIS χρησιμοποιείται ήδη από δεκάδες ερευνητές και κλινικούς ανά τον κόσμο, ενώ έχουν συλλεγεί ήδη δεδομένα από χιλιάδες ενήλικες, παιδιά και γονείς παγκοσμίως, γεγονός που θα μας επιτρέψει σύντομα να δημιουργήσουμε μια συγκριτική βάση δεδομένων σε διεθνές επίπεδο.
Η Ελλάδα ήταν, μαζί με τις ΗΠΑ και το Ηνωμένο Βασίλειο, μια από τις πρώτες χώρες όπου καταφέραμε να συλλέξουμε δεδομένα από δείγμα γονέων στο γενικό πληθυσμό. Μερικά αποτελέσματα είναι ενθαρρυντικά: πάνω από 20% των ερωτηθέντων βλέπει θετικές αλλαγές στη ζωή των παιδιών του κατά τη διάρκεια της πανδημίας, όπως ότι περνάνε περισσότερο και ποιοτικό χρόνο με το παιδί τους. Θετικό είναι επίσης ότι 80% του δείγματος των παιδιών παρακολουθεί μαθήματα μέσω διαδικτύου. Αντίθετα, λυπηρό είναι το γεγονός ότι περίπου 20% των παιδιών ανησυχούσε ότι η οικογένειά του δεν θα έχει να φάει ως συνέπεια της πανδημίας. Και όπως ήταν αναμενόμενο, τα παιδιά με υποκείμενα ψυχικά νοσήματα παρουσιάζουν υπερδιπλάσια ποσοστά άγχους και κατάθλιψης εν μέσω της πανδημίας. Οι ίδιοι νέοι παρουσιάζουν και τις μεγαλύτερες δυσκολίες συμμόρφωσης με τα κυβερνητικά μέτρα κοινωνικής απόστασης.
Το δεύτερο είναι να δράσουμε συγκροτημένα με βάση τις μετρήσεις. Αυτό ήταν το σημαντικότερο κίνητρο όταν δημιουργήσαμε το CRISIS. Ο πιο απλός τρόπος είναι να σκεφτούμε ότι υπάρχουν τρεις κατηγορίες συνανθρώπων μας με διαφορετικές ανάγκες. Η πρώτη κατηγορία είναι αυτοί που έχουν ήδη ψυχικά προβλήματα, πολλούς από τους οποίους τους ξέρουμε από τις κλινικές μας. Σε αυτούς προσφέρουμε δοκιμασμένες θεραπείες, μερικές από τις οποίες μπορούμε να παρέχουμε μέσα από ηλεκτρονικές πλατφόρμες. Η επόμενη κατηγορία είναι νέοι που δεν νοσούν, αλλά είναι ευάλωτοι σε ψυχικές διαταραχές. Για αυτούς θα χρειασθούν στοχευμένες, ήπιες παρεμβάσεις πρόληψης, π.χ. σε σχολεία. Εδώ η πολιτική υγείας στην Ελλάδα μπορεί να ακολουθήσει επιτυχημένα παραδείγματα τέτοιων προσπαθειών από άλλες χώρες. Ακόμη καλύτερα, μπορεί να προσαρμόσει, με βάση τις μετρήσεις, εγκαίρως τέτοια προγράμματα στην ελληνική πραγματικότητα. Η τρίτη κατηγορία είναι όσοι, σύμφωνα με τις μετρήσεις, βρίσκονται σε απόγνωση λόγω κοινωνικο-οικονομικών συνθηκών. Οι περισσότεροι δεν θα νοσήσουν ψυχικά και δεν χρειάζονται θεραπεία—αντιθέτως, είναι ιατρικό σφάλμα να προσφέρουμε φάρμακα ή θεραπείες χωρίς λόγο. Εκεί σημαντικό ρόλο θα παίξουν οι κοινωνικές παρεμβάσεις στήριξης οικογενειών, όπως αυτές πού προτείνει ο νομπελίστας James Heckman. Τα προγράμματα αυτά μπορούν να δημιουργηθούν και στη χώρα μας και θα πρέπει να αξιολογούνται τακτικά για την αποδοτικότητά τους.
Τέλος, και ίσως πιο σημαντικό μακροπρόθεσμα, είναι να καταλάβουμε γιατί κάποιοι νοσούν ψυχικά και άλλοι όχι από τις επιπτώσεις της πανδημίας. Ξέρουμε ότι ο εγκέφαλος δρα ως αλλοστατικό σύστημα. Για παράδειγμα, μετά από δυσάρεστα συμβάντα, θλιβόμαστε, η διάθεση μας μειώνεται δηλαδή, όμως σύντομα επιστρέφει στα αρχικά της επίπεδα. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι ο εγκέφαλος μας μαθαίνει και αναπροσαρμόζει τις προσδοκίες μας ώστε να ανταποκρίνονται στις αλλαγές του περιβάλλοντος. Είναι ο τρόπος του εγκεφάλου να περιορίζει τις εκπλήξεις και να μεγιστοποιεί την προβλεψιμότητα των γεγονότων. Από τα υπολογιστικά μας μοντέλα προκύπτει ότι αυτό συμβαίνει στους περισσότερους από μας, ακόμη και κατά τη διάρκεια της κρίσης. Ωστόσο, παρατηρούμε ότι σε μια σημαντική μειονότητα ανθρώπων, αυτή η αναπροσαρμογή είτε αργεί περισσότερο, είτε δε συμβαίνει καθόλου. Το γιατί ο εγκέφαλός μας και δεν αυτορυθμίζεται με τον ίδιο τρόπο είναι συναρπαστικό αλλά έχει και δυνητικά μεγάλη σημασία για την ανάπτυξη μελλοντικών θεραπειών. Στο δίκτυο CRISIS συμμετέχουν ορισμένοι από τους πιο σημαντικούς νευροεπιστήμονες και γενετιστές διεθνώς. Μαζί προσπαθούμε να δημιουργήσουμε μοντέλα που θα μας βοηθήσουν να προβλέψουμε ποιοι νέοι θα νοσήσουν, αλλά και το πώς να εξατομικεύσουμε τις παρεμβάσεις μας για τα καλύτερα δυνατά αποτελέσματα.
Θέλω να καταλήξω από εκεί όπου ξεκίνησα. Το μεγάλο θύμα της κρίσης κινδυνεύει να είναι η νέα γενιά. Eυχόμαστε η πολιτεία να δείξει την ίδια ικανότητα στην αντιμετώπιση αυτού του κινδύνου, όπως έδειξε στην αντιμετώπιση της διασποράς του ιού. Είναι μία ακόμη πρόκληση για τη χώρα μας, ίσως η μεγαλύτερη, και έχουμε την ευκαιρία να αναδειχθούμε νικητές. Φτάνει να βγάλουμε το κεφάλι μας από την άμμο και να κοιτάξουμε καταπρόσωπο την πραγματικότητα: οι νέοι χρειάζονται τη βοήθεια μας τώρα πιο πολύ παρά ποτέ, για το καλό το δικό τους και της κοινωνίας μας.
* Ο Αργύρης Στριγγάρης είναι ChiefofMoodBrainandDevelopmentUnit και SeniorInvestigator στο Εθνικό Ίδρυμα Ψυχικής Υγείας (ΝΙΗ) των ΗΠΑ και καθηγητής Ψυχιατρικής στο GeorgetownUniversity
