Ηθελημένη νηστεία: Πώς αλληλεπιδρά ο νους με το σώμα στην περίπτωση που αποφασίσουμε να νηστέψουμε.
Η διάκριση μεταξύ του νου-ψυχής και του σώματος είναι μία από τις γνωστότερες πιθανώς θέσεις του Καρτέσιου. Από την μια το the thinking thing (res cogitans στα λατινικά) και από την άλλη το extendend thing (res extensa). Αυτός ο διαχωρισμός ταλαιπώρησε αρκετά θετικούς επιστήμονες και φιλοσόφους για σχεδόν 300 χρόνια και σύμφωνα με την ανάλυση του Fridjof Capra, τρεις επιστήμονες άλλαξαν σελίδα στην προσέγγιση του ανθρώπου για την ψυχή-νου και του σώματος. Ο Gregory Bateson γεννήθηκε το 1904 και υπήρξε ανθρωπολόγος, γλωσσολόγος και κοινωνικός επιστήμονας που εφάρμοσε τη θεωρία των συστημάτων στις κοινωνικές επιστήμες και προσδιόρισε το παράδοξο του «διπλού δεσμού». Ο Bateson υπήρξε ιδιαίτερα γοητευμένος από την αλληλεπίδραση των διαφόρων συμπτωμάτων και υποστήριξε ότι ο κόσμος ήταν μια ομάδα συστημάτων που αλληλεπιδρούν μεταξύ τους. Το σύστημα του ατόμου, του πολιτισμού και το οικοσύστημα ανταποκρίνονται το ένα στο άλλο, δημιουργώντας ένα κύκλωμα ανατροφοδότησης. Επιχειρηματολόγησε, επίσης, υπέρ ενός τύπου επιστημονικής έρευνας που ονομάζεται απαγωγή, η οποία είναι η διαδικασία σύγκρισης των προτύπων των σχέσεων. Εκείνος όμως που μας άλλαξε τον τρόπο που σκεπτόμαστε στη βιολογία ήταν ο Χέρμπερτ Ματουράνα από τη Χιλή. Το μνημειώδες έργο του «Το δένδρο της γνώσης», που συνέγραψε με τον μαθητή του, Φρανσίσκο Βαρέλα, είναι ένας όμορφος και καλογραμμένος οδηγός για τη σκέψη και την αντίληψη, δηλαδή για κάτι που, όπως συμβαίνει και με την ίδια τη ζωή, το θεωρούμε δεδομένο, χωρίς όμως και να το κατανοούμε. Οι συγγραφείς υπήρξαν πρωτοπόροι και σήμερα αποτελούν αυθεντίες στην επιστήμη της γνώσης. Εκείνος όμως που έδωσε μια εντελώς νέα διάσταση στην ενοποίηση των επιστημών και στην σχέση της γνώσης με την κοινωνία και τα οικοσυστήματα ήταν ο Αυστριακός Fridjof Capra με το βιβλίο του «Κρίσιμη καμπή» όπου αναπτύσσει πλέον μια ολιστική άποψη του σύγχρονου κόσμου που αγκαλιάζει κάθε πτυχή της ζωής: ιατρική, ψυχολογία, οικονομία, πολιτική, οικολογία, φυσική.
Έχω την εντύπωση ότι πάνω εδώ πρέπει να πατήσει αν θέλει κανείς να μπει σε ένα πεδίο που αποτελεί ένα κορυφαίο κομμάτι του αυτεξούσιου του ανθρώπου που είναι η νηστεία. Έκανα όλη αυτή την εισαγωγή γιατί την θεωρώ απαραίτητη για να μπορέσουμε να καταλάβουμε πώς αλληλεπιδρά τελικά ο νους με το σώμα στην περίπτωση που αποφασίσουμε να νηστέψουμε.
Ας φανταστούμε τη ζωή μας πριν την ανακάλυψη του καταψύκτη και της τεχνολογίας συντήρησης τροφίμων: το καλοκαίρι ο ήλιος επιτρέπει την ανάπτυξη φρούτων, φρέσκων λαχανικών και πολλών άλλων τροφίμων. Το φθινόπωρο είναι η εποχή συγκομιδής φρούτων και σιτηρών, οι άνθρωποι και τα ζώα τρώνε περισσότερο απ’ όσο χρειάζονται και χτίζουν λιπώδη ιστό. Μετά, η θερμοκρασία σταδιακά πέφτει μέχρι να έρθει ο χειμώνας. Το θερμιδικό έλλειμμα εξισορροπείται από τις αποθήκες του οργανισμού, κυρίως από τα λιποκύτταρα. Καθώς η φύση βγαίνει από τη χειμερία νάρκη και τα λουλούδια και τα φύλλα ξεδιπλώνονται την άνοιξη, οι άνθρωποι τελειώνουν τη νηστεία και επιστρέφουν σε μια κανονική διατροφή. Αυτό οδηγεί σε μια ισχυρή ανοικοδόμηση καινούργιων πρωτεϊνικών δομών, που παρατηρείται μόνο σε παιδιά κατά τη διάρκεια περιόδων ανάπτυξης. Η ικανότητα να νηστεύεις κατά τη διάρκεια έλλειψης τροφής, όπως και ικανότητα να «παρατρώς» όταν υπάρχει πλεόνασμα τροφής, ήταν η μόνη ευκαιρία για τους ανθρώπους και τα ζώα να επιβιώσουν από την ακανόνιστη προσφορά τροφίμων του πλανήτη Γη.
Όταν υπάρχει περίσσεια τροφής, αυτή καίγεται αναερόβια, κάτι που δεν συμφέρει ενεργειακά. Και αυτό γίνεται γιατί ακριβώς υπάρχει περίσσεια. Όταν υπάρχει έλλειψη, τότε καίγεται αερόβια και συμφέρει ενεργειακά. Αυτή η πολύ σημαντική αλλαγή λέγεται στην βιολογία «μεταβολική αλλαγή» (metabolic shift) και δημιουργεί σημαντικά γεγονότα στον οργανισμό του ανθρώπου. Αυτή η στέρηση τροφής ηθελημένα στην εποχή μας (νηστεία), μπορεί να μην έχει σχέση με την έλλειψη τροφής που παρατηρείτο στον άνθρωπο παλιά λόγω έλλειψης, αλλά ακολουθεί ακριβώς τους ίδιους βιοχημικούς δρόμους. Δηλαδή μιμείται την έλλειψη τροφής. Οι σύγχρονες μελέτες δείχνουν και σε ζώα και σε ανθρώπους ότι η σωστά δομημένη νηστεία όπως η διαλλειματική νηστεία, επαναπρογραμματίζει τον ανθρώπινο μεταβολισμό, αλλάζει τη γονιδιακή ρύθμιση γονιδίων που έχουν σχέση με τη φλεγμονή, την γήρανση, το οξειδωτικό στρες και γενικά μετατοπίζει την ισορροπία προς την μεταβολική υγεία.
Και ενώ ακούσια τρώω και πίνω, εφόσον πεινώ και διψώ, ακούσια κενώνω τα περιττώματα της τροφής και της πόσης μου, διότι διογκώνομαι, και η φύση μου τα αποβάλλει, ακούσια κοιμάμαι, διότι εκ φύσεως νυστάζω, και περπατώ και κάθομαι και ξαπλώνω, διότι κοπιάζω εκ φύσεως, όταν αποφασίσω να επιβληθώ με τον νου στο σώμα, όπως στην περίπτωση της ηθελημένης νηστείας, η γνώση που έχει αποκτηθεί τα τελευταία χρόνια από την έρευνα πάνω στους μηχανισμούς που νεαροποιούν τα κύτταρα, είναι πραγματικά εκπληκτική και αξίζει τον κόπο να συζητηθεί δημόσια. Η απόδοσή του Νόμπελ Ιατρικής Ιάπωνα βιολόγο Yoshinori Ohsumi το 2016, για τη δουλειά του στην αυτοφαγία μας εξέπληξε όλους. Ακούγοντας τη λέξη «αυτοφαγία» σίγουρα τα πρώτα πράγματα που σκεφτόμαστε δεν είναι και τόσο θετικά. Ωστόσο, σε κυτταρικό επίπεδο τουλάχιστον, η αυτοφαγία είναι ένας απίθανος μηχανισμός του οργανισμού μας. Και είναι από του βασικούς ευεργετικούς μηχανισμούς που η νηστεία δουλεύει στο σώμα μας.
Ας ξεδιπλώσουμε, λοιπόν, την εξήγηση της νηστείας στον μεταβολισμό μας και σίγουρο είναι ότι θα ξαναβρούμε την κυτταρική μας αλήθεια.
