Κι όμως, οι μάσκες εμφανίστηκαν μαζί με τον άνθρωπο

«Η χειρουργική μάσκα προσώπου έχει γίνει σύμβολο της εποχής μας»: Στις 17 Μαρτίου 2020, αυτός ο τίτλος εμφανίστηκε στους New York Times σε ένα άρθρο σχετικά με τον ρόλο που έχουν οι μάσκες προσώπου στην επιδημία COVID-19.

Πολύχρωμες, βελούδινες, μεταξωτές, βαμβακερές, με στρας, με πούλιες, μονές συχνά διπλές, ναι αυτές οι μάσκες που από την άνοιξη του 2020 έγιναν αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής μας. Τις είδαμε φορεμένες στον λαιμό, στο πηγούνι, στον καρπό, στο μπράτσο, στον λεβιέ των ταχυτήτων του αυτοκινήτου, στον καθρέφτη του αυτοκινήτου. Έγιναν ένα συνηθισμένο σκουπίδι στον δρόμο. Κατά καιρούς τις αποκαλούν φίμωτρα, βακτηριο-ασπίδες, παγίδες βρομιάς. Είδαμε ληστές να τις φορούν, είδαμε πάνω τους τρύπες για να γίνεται το κάπνισμα ευκολότερο.

Η μάσκα έκρυψε την περίοδο της πανδημίας τον θυμό και τον φόβο μας, τη δυσφορία μας, έκρυψε χαμόγελα, μας έκανε αγνώριστους. Μας βόλεψε γιατί δεν χρειαζόταν να χαιρετάμε αντιπαθείς, να κάνουμε χαρούλες μιας και είχαμε μια εκπληκτική δικαιολογία: «Δεν σε γνώρισα με τη μάσκα!» Ψέματα, τα μάτια και μόνο φτάνουν. Ήμασταν μια μασκοφορεμένη νευριασμένη φυλή.

Οι μάσκες που τόσο δίχασαν, προβλημάτισαν και προστάτεψαν. Στην Ευρώπη η χρήση μάσκας έγινε υποχρεωτική από την αρχή της πανδημίας ξεσηκώνοντας αντιδράσεις, σε αντίθεση με τους Ασιάτες που φορούν μάσκες δίχως πολλές αντιδράσεις εδώ και πολλές δεκαετίες.

Γιατί τόσος θόρυβος πια; Οι μάσκες εμφανίστηκαν μαζί με τον άνθρωπο. Υπάρχει πληθώρα ειδών. Έχουμε νεκρικές μάσκες (καλύπτουν το πρόσωπο του νεκρού, μια τακτική διαδεδομένη στον αιγυπτιακό πολιτισμό) διάσημη είναι η μάσκα του Τουταγχαμών, φτιαγμένη από ατόφιο χρυσάφι, στολισμένη με πολύτιμες πέτρες (κεντρική φωτογραφία). Διάσημη επίσης η χρυσή μάσκα του Αγαμέμνονα, βρέθηκε από τον Ερρίκο Σλίμαν, στους βασιλικούς τάφους των Μυκηνών. Η χρυσή μάσκα έδινε λάμψη στο νεκρό βασιλιά και ταυτόχρονα κάλυπτε τις δυσμορφίες του παγωμένου προσώπου.

Αποτροπαïκές μάσκες, για να φοβηθούν οι εχθροί. Οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν ότι το προσωπείο της Μέδουσας είχε ιδιαίτερη δύναμη και προκαλούσε φόβο στους ανθρώπους. Προσωπεία τέτοιου τύπου βρέθηκαν και στις Συρακούσες.

Τελετουργικές μάσκες, πρωταγωνιστούσαν σε θρησκευτικές τελετές, όπως στη γιορτές προς τιμή του θεού Διόνυσου. Ο θεός προσπαθώντας να γλιτώσει την οργή της θεάς ¨Ηρας μεταμφιεζόταν με προβιές ζώων. Στις Απόκριες τις συναντούμε ξανά σε διάφορα μέρη της Ελλάδας.

Εθνολογικές μάσκες, διαδεδομένες στους ιθαγενείς, τις χρησιμοποιούν αρχηγοί φυλών, μάγοι, ιερείς. Καρναβαλικές, θεατρικές, μάσκες κωμωδίας και μάσκες δράματος, άφησαν εποχή οι μάσκες της commedia dell’ arte, είναι μέρος ενός διηγηματικού χαρακτήρα. Στη Βενετία φορούν μάσκα από το 12ο αιώνα και όχι μόνο στην περίοδο του καρναβαλιού. Φορούν μάσκα για να κρύψουν την ταυτότητά τους, την ανηθικότητά τους η οποία δεν ήταν ανεκτή από τις βενετσιάνικες αρχές.

Στην Κίνα υπάρχουν επίσης εικόνες από τη δυναστεία Yan (1279-1368) με μαντίλια από μετάξι και χρυσή κλωστή, τα οποία κάλυπταν τα πρόσωπα των υπηρετών του Αυτοκράτορα «για να μην επηρεάζει η αναπνοή τους τη γεύση του φαγητού».

Η μάσκα έχει κοινωνικό και λειτουργικό χαρακτήρα, χαρίζει ελευθερία έκφρασης, απόκρυψης της αλήθειας. Μέσα από ένα προσωπείο και από την ασφάλεια που χαρίζει η ανωνυμία αναδύονται απαγορευτικές ιδέες, απωθημένα συναισθήματα. Στην αρχαία Ελλάδα τις χρησιμοποιούσαν συχνά σε τελετές, γιορτές, σε χορούς ιερούς.

Ο Picasso εμπνεύστηκε από τις αφρικανικές μάσκες, τις μελέτησε και τους έδωσε μια νέα ανάσα στα έργα του. Στις Δεσποινίδες της Αβινιόν Les Demoiselles d’Avignon φαίνεται καθαρά. Δεν είναι ο μόνος καλλιτέχνης που σαγηνεύεται από τη μάσκα. Σαγηνεύτηκαν και ο Edouard Manet (The masked ball at the opera), και o Edgar Degas (The entrance of the masked dancers).

Χρησιμοποιήθηκαν ευρέως τον Μεσαίωνα. Ο διάσημος γιατρός της πανούκλας, Medico della peste. Γιατροί θεράπευαν ασθενείς που είχαν προσβληθεί από τη βουβωνική πανώλη φορώντας μάσκες με ένα τεράστιο ράμφος μέσα στο οποίο υπήρχαν βότανα (κανέλα, γαρύφαλλο) καθώς και μια γάζα εμποτισμένη με ξίδι και αιθέρια έλαια που ανέπνεε ο θεράπων ιατρός.

Οι γιατροί ήταν ντυμένοι με μαύρο μανδύα, σκούρο καπέλο και θεωρούνταν το σύμβολο της θανατηφόρας επιδημίας του Μεσαίωνα. Οι μάσκες τους προορίζονταν να προστατεύσουν από τη «μάστιγμα», το μίασμα, το οποίο θεωρούσαν την αιτία της πανούκλας τότε. Διακηρύχθηκε ότι ο χαλασμένος αέρας από την Ανατολή προκάλεσε την επιδημία.

Το 1827 ο Robert Brown απέδειξε πως η κάλυψη του προσώπου προστατεύει από τη σκόνη. Οι ηρωικές ιστορίες για την εισαγωγή της αντισηψίας από τον Joseph Lister (1827–1912) και η προκαταρκτική δουλειά του Louis Pasteur (1822–1895) ο οποίος απέδειξε την ύπαρξη μικροβίων στον αέρα ή του Ignaz Semmelweis (1818–1865) έχουν εμπνεύσει τις κινηματογραφικές παραγωγές για δεκαετίες και είχαν αντίκτυπο στην κουλτούρα μας και στη συλλογική μας μνήμη.

Η αρχική σκέψη για την κάλυψη του στόματος και της μύτης (προστασία του στόματος, πέπλα προσώπου, μάσκες προσώπου, επίδεσμοι στο στόμα) εμφανίζεται στην αρχή του 20ου αιώνα. Ο πρώτος χειρουργός που κάλυψε το πρόσωπό του κατά τη διάρκεια χειρουργικής επέμβασης ήταν ο Paul Berger, Γάλλος καθηγητής κλινικής χειρουργικής και παθολογίας στο Faculté de Μédecine de Paris.

Το 1897, ο Carl Friedrich Flügge (1847-1923) δημοσίευσε τις παρατηρήσεις του σχετικά με την ανάπτυξη λοιμώξεων από τη μετάδοση σταγονιδίων· ήταν μέρος της έρευνάς του σχετικά με τη γέννηση της φυματίωσης. Εκείνη την εποχή, το αναπνευστικό σύστημα ως πομπός μικροβίων ήταν στο επίκεντρο της έρευνας και είχε ήδη δοθεί εντολή να διατηρείται απόστασης. Την ίδια χρονιά, το 1897, δημοσιεύθηκε μια συνεργασία μεταξύ του Flügge, του Theodor Billroth, του Johannes von Mikulicz που αφορούσε την εκτέλεση χειρουργικών επεμβάσεων φορώντας «επίδεσμο στόματος», όπου ο Mikulicz περιέγραψε μια μάσκα από γάζα ενός στρώματος. Ο Mikulicz, ο οποίος ήταν ήδη υπεύθυνος για την εισαγωγή αποστειρωμένων γαντιών από ύφασμα, σημείωσε σχετικά με τη δυνατότητα εφαρμογής χειρουργικών μασκών: «… το αναπνέαμε τόσο εύκολα όσο μια κυρία που φορούσε πέπλο στους δρόμους…»

Ο βοηθός του Mikulicz, Hübner, συνέχισε το θέμα και περιέγραψε ένα «προστατευτικό στόματος», δύο στρωμάτων από γάζα το οποίο θα απέτρεπε την εξάπλωση μικροβίων. Μέχρι το 1910, η εφαρμογή «καλυμμάτων προσώπου» δεν ήταν συχνή τόσο σε χειρουργικές επεμβάσεις όσο και στα νοσοκομεία.

Στα μέσα της δεκαετίας του 1930, η έρευνα σχετικά με τον ρόλο των χειρουργικών μασκών συνεχίστηκε στη Γερμανία και τις ΗΠΑ και στη δεκαετία του 1940. Μάσκες που πλένονται και αποστειρώνονται έγιναν αποδεκτές στη Γερμανία.

Ξεκινώντας από τα μέσα της δεκαετίας του 1960, η χρήση ειδών μιας χρήσης από χαρτί έγινε αποδεκτό εισήχθη σε όλο τον κόσμο.

Πριν από 100 χρόνια στη διάρκεια της ισπανικής γρίπης, όπου πενήντα εκατομμύρια άνθρωποι πέθαναν, οι μάσκες από γάζα ή τουλουπάνι ήταν ένας τρόπος προστασίας απέναντι στον ιό. Και τότε όπως ακριβώς και σήμερα κατάφεραν να σπείρουν τη διχόνοια. Οι μάσκες πυροδότησαν διαδηλώσεις και μεγάλα κύματα άρνησης. Ταυτόχρονα χιλιάδες άνθρωποι πέθαιναν από τη γρίπη.