Η τραγική περίπτωση της 22χρονης φοιτήτριας που πέταξε το νεογέννητο μωρό της σε ακάλυπτο χώρο στη Νέα Σμύρνη δίνει αφορμή για την αμφισβήτηση των στερεότυπων σχετικά με την εγκυμοσύνη, τη μητρική αγάπη, την ευτυχία του να έχεις παιδιά.
Η εγκυμοσύνη είναι μια μαρτυρία για τη γονιμότητα και τη σεξουαλικότητα της γυναίκας. Παρ’ όλο που έχουμε προχωρήσει πολύ ως κοινωνία, η αδιάκριτη ερώτηση «γιατί δεν έχετε παιδιά;» συνεχίζει να απευθύνεται ακόμα στα ζευγάρια που ενώ είναι μαζί πολλά χρόνια, δεν έχουν αποκτήσει απογόνους. Μας φαίνεται περίεργο, είναι σαν ασυνείδητα να λέμε στον άλλον «τι είναι αυτό που σε εμποδίζει να εκπληρώσεις το κοινωνικό σου καθήκον;». Η φουσκωμένη κοιλίτσα αποτελεί επίσης απόδειξη σεξουαλικότητας και σεξουαλικής δραστηριότητας. Κοινωνικά έχει και αυτό τη σημασία του, ειδικά στις κοινωνίες που υπάρχει –ακόμα– ενοχοποίηση και δυσκολία γύρω από τα σεξουαλικά θέματα και κατά βάθος θεωρούμε τη γυναίκα ως ένα πλάσμα που μπορεί να έχει σεξουαλικές σχέσεις μόνο εντός γάμου ή έστω με σταθερό σύντροφο και όχι με φανερή επιθυμία, γιατί τότε είναι «λυσσασμένη», «μητρομανής» κ.ά., τα επίθετα είναι ανεξάντλητα. Η γυναικεία σεξουαλικότητα είναι ένα ζήτημα που εγείρει πολλές ασυνείδητες φαντασιώσεις και, στο βαθμό που η φύση της γυναίκας παραμένει μυστηριώδης και ακατανόητη για τα μέλη μιας κοινωνίας, τροφοδοτεί και ανάλογες κοινωνικές αναπαραστάσεις.
Επιπλέον, συχνά, μπερδεύουμε τη σωματική ωριμότητα που επιτρέπει την απόκτηση παιδιών με την ψυχική. Η αλήθεια είναι ότι δεν ταυτίζονται. Μπορεί μια γυναίκα να είναι σε θέση να αποκτήσει παιδιά από πολύ νεαρή ηλικία, αλλά η σωματική ωριμότητα δε συνεπάγεται αυτόματα και ψυχική. Έτσι, επειδή συχνότατα οι γυναίκες μένουν έγκυες χωρίς να είναι ψυχικά έτοιμες και χωρίς να έχουν την ανάλογη υποστήριξη, προκύπτουν προβλήματα, άλλοτε σοβαρότερα και άλλοτε όχι. Εξαρτάται από το αν μια γυναίκα έχει ιστορικό με προβλήματα ψυχικής υγείας, τις πρώτες σχέσεις της με τους γονείς, το αν έχει καλή σχέση με τον σύντροφο της και λαμβάνει την υποστήριξη που χρειάζεται και άλλους παράγοντες.
1ος Μύθος: Η εγκυμοσύνη είναι η πιο όμορφη περίοδος στη ζωή μιας γυναίκας.
Πίσω από το γεμάτο υπερηφάνεια χαμόγελο των εγκύων με τις φουσκωμένες κοιλίτσες που αναμένουν γεμάτες προσδοκία τη γέννηση του παιδιού, πολλές φορές κρύβονται σοβαρές δυσκολίες. Η έγκυος αντιμετωπίζει έναν καταιγισμό σωματικών, ψυχικών και κοινωνικών αλλαγών με τις οποίες πρέπει να προσαρμοστεί. Η εγκυμοσύνη είναι μια μεταβατική περίοδος, κατά την οποία η γυναίκα καλείται να προσαρμοστεί με τον καλύτερο και ταχύτερο τρόπο σε μια σειρά από αλλαγές και αμέσως μετά τον τοκετό σε άλλες, μεταξύ των οποίων τον αποχωρισμό του παιδιού από το σώμα της και τη φροντίδα του μωρού η οποία είναι πολύ απαιτητική. Λόγω των κατακλυσμικών ορμονικών, σωματικών και ψυχικών αλλαγών, η εγκυμοσύνη και το διάστημα μετά τον τοκετό καλλιεργούν το έδαφος για την αναβίωση συγκρούσεων και άλλων ψυχικών δυσκολιών. Είναι δηλαδή μια περίοδος που η γυναίκα είναι ευάλωτη και το στρες που συνοδεύει την εγκυμοσύνη μπορεί να οδηγήσει στην εκδήλωση περαιτέρω προβλημάτων. Χρειάζεται υποστήριξη από τον σύντροφο αλλά και το άμεσο και ευρύτερο κοινωνικό της περιβάλλον για να μπορέσει να περάσει όσο γίνεται πιο ήρεμα το διάστημα της κύησης και να επικεντρωθεί στον εαυτό της, προστατεύοντας το έμβρυο.
Η εγκυμοσύνη και ο τοκετός αποτελούν μεταξύ άλλων και μια δοκιμασία, ένα τεστ της σχέσης της μητέρας, με τη δική της μητέρα. Μητέρες που αντιμετωπίζουν προβλήματα ψυχικής υγείας κατά την εγκυμοσύνη, συχνά έχουν βιώσει μια δύσκολη σχέση με τη δική τους μητέρα. Το φάσμα αυτών των προβλημάτων κυμαίνεται από το ότι μπορεί να ήταν οι ίδιες «ανεπιθύμητα παιδιά», μέχρι το να έζησαν με μια μητέρα η οποία δεν ήταν ώριμη ψυχικά ώστε να ανταποκριθεί επιτυχώς στις ανάγκες τους και φοβούνται ότι θα επαναλάβουν κι εκείνες τα ίδια με το παιδί τους. Άλλες, βιώνουν μεγάλη δυσφορία εξαιτίας των ασυνείδητων φαντασιώσεων που συνοδεύουν την εγκυμοσύνη. Εκτός από τη φανερή πλευρά που είναι συνυφασμένη με προσδοκία, υπερηφάνεια και χαμόγελα, η κύηση έχει επίσης μια προσωπική και μια κρυφή διάσταση. Η προσωπική αφορά όλα εκείνα που πρέπει να συμβιβάσει η γυναίκα ανάμεσα σε εκείνα που χάνει (από το καλλίγραμμο σώμα, μέχρι την ανεξαρτησία της όπως υπήρχε ως τη στιγμή της εγκυμοσύνης και του τοκετού, την επαγγελματική σταδιοδρομία κ.τ.λ.) ή αναβάλλει προκειμένου να αποκτήσει παιδί και η κρυφή, τις ασυνείδητες φαντασιώσεις που έχει για το έμβρυο και το βρέφος, τον δικό της ρόλο ως μητέρας, τον τρόπο που η δική της μητέρα επηρέασε και επηρεάζει τη δική της σχέση με το παιδί της. Πολλές φορές, οι μητέρες απαντούν στις δυσκολίες της κόρης τους «εμείς γεννούσαμε στα χωράφια, δεν είχαμε ψυχολογικά». Η αλήθεια είναι ότι είχαν «ψυχολογικά», αλλά τα αγνοούσαν επιτυχώς, γιατί σε εκείνη την εποχή προείχε αφενός η επιβίωση, αφετέρου η κοινωνία αντιμετώπιζε τις γυναίκες με «ψυχολογικά» περίπου σαν τις μάγισσες του Μεσαίωνα. Και ψυχολογικά προβλήματα είχαν και τα κληροδότησαν αυτούσια στις επόμενες γενιές. Η κόρη καλείται να κάνει διπλή δουλειά: να διαχειριστεί και τα δικά της προβλήματα και εκείνα που κληρονόμησε από τη μάνα της, για να σπάσει τον φαύλο κύκλο με τη δική της κόρη και τη δική της ζωή.
Μια ενδεικτική ασυνείδητη φαντασίωση κατά την κύηση, είναι ότι το έμβρυο μεγαλώνει ανεξέλεγκτα μέσα στο σώμα της γυναίκας και μπορεί να τη βλάψει. Το αισθάνεται ως κάτι που την «τρώει». Ενώ θέλει να αποκτήσει παιδί, ταυτόχρονα το αισθάνεται ως κάτι επιθετικό. Αυτό γεννά αμφιθυμία, η οποία υπάρχει ούτως ή άλλως λόγω των δυσάρεστων συμπτωμάτων που συνεπάγεται η εγκυμοσύνη: πρησμένα πόδια, ναυτία, πόνοι, ακόμα και υπέρταση, διαβήτης κύησης, ο κατάλογος είναι ανεξάντλητος. Ο βαθμός στον οποίο μπορεί μια γυναίκα να συνειδητοποιήσει την κρυφή, «σκοτεινή» πλευρά της εγκυμοσύνης, να συζητήσει για αυτήν, να τη διεργαστεί, κρίνει πολλές φορές και τη συνέχεια. Άλλες φοβούνται ότι το μωρό δε θα είναι «φυσιολογικό», επειδή αισθάνονται ότι οι ίδιες δεν είναι «φυσιολογικές», αν ήταν δε θα βίωναν όλα αυτά τα δυσάρεστα συναισθήματα και την αμφιθυμία. Είναι εξαιρετικά δύσκολο για πολλές γυναίκες να δεχτούν τα αρνητικά συναισθήματα που συνοδεύουν την εγκυμοσύνη ως κάτι φυσικό και να τα αντιμετωπίσουν χωρίς ενοχή. Δυστυχώς, η κοινωνία μας κάνει ό,τι μπορεί για να τις ενοχοποιήσει ακόμα περισσότερο.
2ος μύθος: Οι μαμάδες είναι χαρούμενες
Αν αυτές οι συγκρούσεις μείνουν άλυτες, η γυναίκα αισθάνεται βαθιά ενοχή, η οποία δυσκολεύει ακόμα περισσότερο τα πράγματα μετά τον τοκετό. Νιώθει ότι φέρεται και αισθάνεται α-φύσικα, καθώς οι κοινωνικές αναπαραστάσεις που συνοδεύουν τη μητρότητα είναι ότι πρέπει να είναι ευτυχισμένη και χαρούμενη και συνοψίζονται καταπληκτικά στη φράση «άλλες κάνουν αμάν να αποκτήσουν ένα παιδί και εσύ που το έχεις δεν είσαι ευτυχισμένη;», λες και η μητρότητα συμβαίνει με το πάτημα ενός κουμπιού. Αυτού του είδους οι κοινωνικές νόρμες ουσιαστικά διαγράφουν το δύσκολο μέρος της εγκυμοσύνης, είναι σαν να υπαινίσσονται ότι δεν είναι κοινωνικά αποδεκτό το να συνειδητοποιείς την αμφιθυμία σου για το παιδί, τους φόβους, τον θυμό, την ενοχή, όλα τα αρνητικά και θετικά συναισθήματα που αφορούν τη μητρότητα. Όχι τυχαία, συχνά οι μητέρες που αντιμετωπίζουν προβλήματα κατάθλιψης, στην ερώτηση του παιδιάτρου «Πώς είσαι; Πώς τα πας;» απαντούν ότι έχουν ένα καλό μωρό, αποφεύγοντας να μιλήσουν για το πώς νιώθουν οι ίδιες, για να μη φανερώσουν τα αρνητικά τους συναισθήματα. Προσπαθούν να δείξουν έμμεσα ότι το φταίξιμο είναι δικό τους, το παιδί είναι καλό, εκείνες είναι οι «κακές», οι «ελαττωματικές». Λες και το να έχεις δυσκολία, είναι εξ ορισμού κάτι που πρέπει να σε ενοχοποιεί.
Άλλες γυναίκες αισθάνονται ασφαλείς κατά την κύηση και εκδηλώνουν προβλήματα και συμπτώματα μετά τον τοκετό. Ο αποχωρισμός του βρέφους από το σώμα της μητέρας, μπορεί να αποτελέσει τραύμα. Υπάρχουν επίσης περιπτώσεις, που οι γυναίκες δυσκολεύονται να προσαρμοστούν στις αυξημένες ανάγκες του μωρού για τροφή και φροντίδα και αισθάνονται ανεπαρκείς. Το ίδιο πλάσμα που τις έκανε υπερήφανες και ήταν απολύτως ελεγχόμενο μέχρι πρότινος, τώρα αποκαλύπτει με τις ανάγκες του, την ανεπάρκειά τους, το πόσο «κακές» μητέρες είναι. Ταυτόχρονα, επανέρχονται βίαια οι επαγγελματικές, συζυγικές και άλλες απαιτήσεις. Η γυναίκα καλείται άμεσα να εκπληρώνει πολλαπλούς ρόλους με επιτυχία. Στο βαθμό που μπορεί να αντέξει τη ματαίωση και να έχει επίγνωση ότι η «τελειότητα της γυναίκας-πολυεργαλείο» που διαφημίζουμε ως κοινωνία είναι μια ψευδαίσθηση και τίποτα παραπάνω, θα τα βγάλει πέρα σχετικά ανώδυνα, θα μπορέσει να αναπτύξει μια καλή σχέση με το μωρό, να αναπτύξει περαιτέρω τη σχέση με τον σύντροφό της και να ανακτήσει την αυτονομία της. Αν δε συμβεί αυτό, θα αισθάνεται συνεχώς ανεπαρκής, θα έχει αυξημένες ενοχές και θυμό και μάλιστα, όσο περισσότερο θυμώνει, τόσο περισσότερες ενοχές βιώνει. Δημιουργείται έτσι ένας φαύλος κύκλος που πολλές φορές οδηγεί στην εκδήλωση προβλημάτων ψυχικής υγείας. Για να διατηρήσουμε τον μύθο της μαμάς που χαμογελάει σαν άψυχη κούκλα, αρρωσταίνουμε, ενοχοποιώντας τον εαυτό μας.
Η αγάπη, αποτελεί κατάκτηση και όχι ένα δεδομένο που ισχύει καθολικά για τις μητέρες. Για να μπορέσει μια γυναίκα να αγαπήσει το παιδί της, χρειάζεται να αντιμετωπίσει όλες τις δυσκολίες που αναφέρθηκαν νωρίτερα και επιπλέον, να αντέξει ότι ούτε η ίδια είναι και θα είναι ποτέ τέλεια μάνα, ούτε και το παιδί της ένα τέλειο παιδί, όμως μπορεί να είναι μια αρκετά καλή μητέρα και να έχει ένα μωρό που το αγαπά και την αγαπά, αν μπορέσει να βοηθήσει αποτελεσματικά τον εαυτό της. Ο μύθος της αγάπης είναι απόλυτα συνυφασμένος με το ότι η γυναίκα είναι προορισμένη και απόλυτα προετοιμασμένη για να γίνει μάνα. Σε αυτή τη φαντασίωση, η μητρική αγάπη συμβαίνει με έναν μαγικό τρόπο, «ενστικτωδώς», όπως λένε πολλοί. Αν είναι έτσι, πως εξηγούνται όλες εκείνες οι περιπτώσεις που οι γυναίκες λιγότερο ή περισσότερο, με φανερό ή λιγότερο φανερό τρόπο, βασανίζουν, κακοποιούν ή χρησιμοποιούν τα παιδιά τους; Τους λείπει το «μητρικό ένστικτο»; Η μητρότητα συνεπάγεται ότι για μια μακρά χρονική περίοδο, οι ανάγκες του παιδιού είναι πάνω από τις ανάγκες της μητέρας. Αυτό, όπως είναι φυσικό προκαλεί δυσφορία και θυμό. Η ανάπτυξη μιας σχέσης αγάπης με το μωρό δε σημαίνει ότι εξαφανίζονται τα αρνητικά συναισθήματα, αλλά ότι δεν καθορίζουν τη σχέση. Είναι εντελώς φυσικό μια μάνα να αισθάνεται θυμό και δυσφορία όταν το παιδί κλαίει για ώρα και εκείνη αισθάνεται ράκος και θέλει να κοιμηθεί. Συχνά οι νέες μαμάδες ανησυχούν ότι το παιδί δεν τρώει σωστά, ότι κινδυνεύει κλπ. Στις περιπτώσεις που αυτή η ανησυχία είναι επίμονη, υπερβολική και αβάσιμη, υποδηλώνει τον φόβο της μητέρας ότι είναι ανεπαρκής, ότι δε μπορεί να φροντίσει το παιδί, ότι είναι ανάξια να είναι μάνα. Αν μια γυναίκα δε στάθηκε τυχερή ώστε να έχει μια σχέση σεβασμού, αγάπης και εμπιστοσύνης με τη δική της μητέρα ή αν δεν καταφέρει να πάρει βοήθεια για να διορθώσει μέσα της τα αρνητικά αποτελέσματα της σχέσης με τη δική της μάνα, έχει αυξημένες πιθανότητες να εμφανίσει ψυχικά προβλήματα κατά την εγκυμοσύνη και τον τοκετό και να καταλήξει στο ασυνείδητο συμπέρασμα ότι είναι εν τέλει ανίκανη να αγαπήσει και να αγαπηθεί. Χρειάζεται να αγαπήσει τον εαυτό της, να τον αποδεχτεί, να καταφέρει να τον φροντίσει αποτελεσματικά για να κάνει το ίδιο και με το παιδί. Μπορούμε να βοηθήσουμε τους άλλους να φτάσουν, μόνο ως το επίπεδο ψυχικής ωριμότητας που έχουμε φτάσει οι ίδιοι.
Σε όλες αυτές τις καταστάσεις, ο ρόλος του συντρόφου είναι καθοριστικός. Η εγκυμοσύνη και ο τοκετός, τροφοδοτούν πολύ εύκολα ανασφάλεια και συγκρούσεις και στον πατέρα και συχνά το ζευγάρι βρίσκεται σε αδιέξοδο, καθώς καθένας είναι επικεντρωμένος στα δικά του προβλήματα και δυσκολεύεται να ανταποκριθεί με επιτυχία στις ανάγκες του άλλου. Η ψυχική μας ωριμότητα δεν επηρεάζει μόνο τον γονεϊκό μας ρόλο, αλλά και τις σχέσεις μας.
Παρ’ όλα αυτά, οι άνθρωποι μπαίνουμε στη διαδικασία να κάνουμε σχέσεις, να αποκτούμε παιδιά, γιατί κάθε φορά έχουμε την ελπίδα ότι θα αγαπηθούμε και θα αγαπήσουμε, γιατί κάθε φορά, έχουμε την ευκαιρία να τα καταφέρουμε.
Με λίγη βοήθεια, μπορούμε πράγματι να τα καταφέρουμε, αρκεί να δεχτούμε ότι τη χρειαζόμαστε, αρκεί να αμφισβητήσουμε την ψευδαίσθηση της τελειότητας, το απάνθρωπο και συνάμα γελοίο πρότυπο της γυναίκας που κάνει παιδιά αλλά δεν έχει σεξουαλικότητα, που υποφέρει με τόση στωικότητα και τόσο χαριτωμένα, που είναι πάντα ήρεμη, καλοσυνάτη και γεμάτη αγάπη όποιες δυσκολίες και αν αντιμετωπίζει, ακόμα και όταν η κοινωνία, ο σύντροφος, η μάνα της, ξερνούν πάνω της τις πιο επιθετικές, τις πιο απάνθρωπες, τις πιο πρωτόγονες τους φαντασιώσεις. Αυτά μόνο η Παναγία μπορεί να τα κάνει, όχι οι γυναίκες με σάρκα, οστά, ανάγκες, περιορισμούς επιθυμίες.
20°
