«Στην πραγματικότητα, οι Έλληνες καλλιτέχνες τα κάνουν όλα μόνοι τους»

Είθισται στις μεγάλες συνεντεύξεις να θυσιάζεται στο βωμό της ταχύτητας σχεδόν το μισό κείμενο από τη μέση και κάτω. Είναι η βιασύνη. Είναι το κλασικό «δεν προλαβαίνω». Είναι και η πληροφορία που ούτως ή άλλως είναι καταδικασμένη να πνιγεί μέσα στην απεραντοσύνη της. Με την ελπίδα να φτάσει κάποιος μέχρι το τέλος και να πάρει μία βαθιά ανάσα ώστε να αφομοιώσει την τελευταία ατάκα, θα κάνω τις συστάσεις όσο το δυνατόν πιο σύντομα: Την Έλλη Παπακωνσταντίνου και τον Τηλέμαχο Μούσα τους συνάντησα ένα πρωινό στο σπίτι τους στη Νέα Σμύρνη. Χάζεψα την υπέροχη θέα τους και ευχαριστήθηκα την άποψή τους για τη ζωή, την εκπαίδευση, το νόημα της τέχνης στην καθημερινότητα και όχι στους τοίχους μας. 

Η τέχνη, έξω
Η Έλλη έχει ζήσει δέκα χρόνια στο Λονδίνο. Τις επαφές τις από εκεί τις αξιοποιεί όταν θέλει να επικοινωνήσει κάποιο έργο τους στο εξωτερικό. «Έπαιξε ρόλο και το Βυρσοδεψείο, μέσα από εκεί ήρθαμε πολύ κοντά με ανθρώπους από την Ευρώπη και διάφορους θεσμούς εκεί. Παράλληλα, γίνεται τεράστια δουλειά στο επίπεδο της παραγωγής και της προετοιμασίας. Είναι μία δουλειά που δεν πληρώνεται αλλά γίνεται και είναι μία τρέλα σε όλο το φάσμα της». 

«Στην πραγματικότητα, οι Έλληνες καλλιτέχνες τα κάνουν όλα μόνοι τους. Στο εξωτερικό δεν υπάρχει αυτό. Υπάρχουν οι δημιουργοί που συνεργάζονται με το κράτος που τους στηρίζει και με τις εταιρείες παραγωγής που υπάρχουν. Στην Ευρώπη, στο Λονδίνο, το Βερολίνο, υπάρχουν άνθρωποι που είναι εγκατεστημένοι και πληρώνονται για να εξάγουν πολιτισμό. Και όταν λέω πληρώνονται δεν εννοώ τρομερά λεφτά. Δεν έχει να κάνει με τα χρήματα όλο αυτό ή με την κρίση, έχει να κάνει με τη γνώση και την οργάνωση. Για να σου δώσω ένα παράδειγμα, υπάρχουν οι Καταλανοί που ως λαός κάνουν τρομερές επενδύσεις στην τέχνη και παρόλα αυτά, τα τελευταία δέκα χρόνια εξάγουν σύγχρονο πολιτισμό μέσα από το Βερολίνο και το Λονδίνο έχοντας φτιάξει εκεί μίνι γραφεία με έναν άνθρωπο σε κάθε πόλη. Δηλαδή πληρώνουν δύο μισθούς και εξάγουν πολιτισμό. Και αυτήν τη στιγμή ο καταλανικός πολιτισμός είναι σε όλα τα διεθνή Φεστιβάλ νούμερο ένα». 

Μιλήσαμε λίγο για τις ελάχιστες ομάδες που ταξιδεύουν στο εξωτερικό. Τις μετρημένες στα δάχτυλα. Η Έλλη κοιτούσε τον Τηλέμαχο και ο Τηλέμαχος τα αριστερά δάχτυλα της Έλλης καθώς μετρούσε. Δεν έφτασε μέχρι τον παράμεσο του δεξιού χεριού. «Εμείς δεν έχουμε ατζέντη, υπάρχουν κάποιες ομάδες που έχουν έναν από το εξωτερικό. Γιατί υπάρχει και αυτό το πρόβλημα εδώ, δεν υπάρχουν Έλληνες ατζέντηδες» είπε εκείνη. 

«Έχουμε διπλάσιες προσκλήσεις για συμμετοχή σε Φεστιβάλ του εξωτερικού τις οποίες δεν μπορούμε να αποδεχθούμε γιατί δεν υπάρχουν καν προγράμματα να μας καλύψουν τα αεροπορικά. Γεγονός που στο εξωτερικό, γίνεται κατά κόρον. Εμείς πηγαίνουμε μόνο στα Φεστιβάλ που τα καλύπτουν όλα και δίνουν αμοιβή γιατί αλλιώς θα έπρεπε να βάλουμε από την τσέπη μας. Θα έπρεπε να υπάρχουν κάποια ελάχιστα χρήματα τα οποία θα δίνονται από το Υπουργείο για να καλύψουν κάποια έξοδα ή να δημιουργηθεί μία πολιτική άλλου τύπου από το Υπουργείο Πολιτισμού σύμφωνα με την οποία θα υπάρχουν φοροελαφρύνσεις ή φοροαπαλλαγές σε αεροπορικές εταιρείες. Θα ήταν συγκλονιστικό» συνέχισε. 

Γίνε και εσύ καλλιτεχνικός διευθυντής!
Ρώτησα και τους δύο εάν θα τους ενδιέφερε να αναλάβουν τη διοικητική θέση σε κάποιο θεσμό όπως αυτός του Εθνικού Θεάτρου ή του Φεστιβάλ Αθηνών. 

© Θανάσης Καρατζάς

«Συνήθως φοβάσαι μην καείς σε κάτι τέτοια πράγματα. Γιατί στο τέλος καταλήγεις να είσαι αντιμέτωπος με όλους και ταυτόχρονα, χάνεις τη δημιουργικότητά σου» λέει ο Τηλέμαχος. Η Έλλη θα συμφωνήσει και θα συμπληρώσει: «Το ζητούμενο δεν είναι οι καλλιτέχνες να αναλάβουν θέσεις πολιτισμικής διαχείρισης, το ζητούμενο είναι αυτές να στελεχωθούν θεσμικά με άτομα που έχουν νέες φρέσκιες ιδέες και όραμα πάνω στην καλλιτεχνική διαχείριση και σκέφτονται ως καλλιτέχνες». 

Με τη δύναμη του «Cave»! 
Το «Cave» είναι μία από τις μεγαλύτερες επιτυχίες τους. Έχει βραβευθεί από τον διεθνή διαγωνισμό Music Theater Now ως μία από τις 10 καλύτερες παραστάσεις Νέας Όπερας και μουσικού θεάτρου παγκοσμίως την τελευταία τετραετία. Το «Cave» ταξίδεψε και ταξιδεύει στον κόσμο αλλά και στην Ελλάδα. Το «Cave» θα παρουσιαστεί στο πλαίσιο των Αισχύλιων και των Δημήτριων. Πώς δημιουργήθηκε το «Cave». Μίλησε πρώτη η Έλλη. «Ως σκέψη ξεκίνησε γιατί συνειδητοποίησα κάποια στιγμή ότι δυσκολεύομαι πάρα πολύ να έρθω σε επαφή με τα πραγματικά γεγονότα. Δηλαδή χρειαζόταν να κάνω ολόκληρη έρευνα για να μάθω κάποια συγκεκριμένα θέματα». Προβληματίστηκε πολύ με τα fake news, με τη σχέση μας με τα social media και έτσι βάλθηκε να ψάχνει ένα κείμενο που να μπορεί να δημιουργεί ένα δεύτερο-τρίτο επίπεδο σε αυτόν τον προβληματισμό χωρίς να μιλάει μόνο γι αυτόν ή να εξαντλείται στην επικαιρότητα. «Εκεί, ήρθε ο Πλάτωνας». Ο Τηλέμαχος πήρε το λόγο. «Ο οποίος στο "Κρατύλος - Περί ονομάτων ορθότητος" αναφέρει ότι η μουσική βγαίνει από το ρήμα “μώσθαι” που σημαίνει ερευνώ και έτσι αποφασίσαμε να κάνουμε το έργο μουσικό». Το κείμενο έχει δουλευτεί πάνω σε μία γλώσσα που συνδυάζει τη μουσική, το βίντεο και το κείμενο. «Είναι μία γλώσσα που δεν την ξέρουμε ούτε και εμείς και μας αρέσει που συναντάμε κάτι που δεν το περιμένουμε» θα πει η Έλλη με ενθουσιασμό. 

Στο σπήλαιο που κατασκευάζεται η γνώση
Στην Αμερική στο Πανεπιστήμιο του Στάνφορντ και τη Silicon Valley η Έλλη πέρασε το τελευταίο εξάμηνο του 2018. «Κατά κάποιον τρόπο είδα αυτό που θα γίνει σε δέκα χρόνια από τώρα στην Ελλάδα και γενικότερα σε όλη τη Δύση. Έχω ανάμεικτα συναισθήματα από αυτήν την εμπειρία». Εκεί που δημιουργείται η γνώση και οι άνθρωποι έχουν την απόλυτη ενσυναίσθηση ότι εκεί βρίσκεται το κέντρο της γνώσης, ταυτόχρονα, αυτό είναι και το ίδιο σημείο όπου οι ίδιοι άνθρωποι φτιάχνουν τα fake news. «Από τα κέντρα γνώσης κατασκευάζεται και η γνώση που δεν θέλουν να επικοινωνηθεί». 

Θα κάνει μία παύση και θα συνεχίσει: «Έχουμε καταφέρει να θεωρούμε μέσα από την τεχνολογία ότι ανοίγουμε διάλογο για τα πιο σημαντικά θέματα της ζωής μας, ότι έχουμε βγάλει μία ντουντούκα και μας ακούν όλοι μέσα από το Facebook, είναι μία ψευδαίσθηση τρομερή που αποδυναμώνει πάρα πολύ τον άνθρωπο». Ο Τηλέμαχος θα συμπληρώσει: «Ουσιαστικά δεν έχει αλλάξει τίποτα από τη λογική του καφενείου που υπήρχε παλαιότερα. Το ότι μπορεί μία δημοσίευσή σου να τη δουν δέκα χιλιάδες είναι το ίδιο με το να πας στο καφενείο και να αρχίσεις να μιλάς σε δέκα άτομα για πολιτικά. Το ίδιο στα σοβαρά θα σε πάρουν».

Η Έλλη θα σηκωθεί από την καρέκλα της: «Στην πραγματικότητα, είμαστε στα back rooms και όχι στα echo rooms» και θα ξανακαθίσει πιάνοντας με τα χέρια τα γόνατά της. 

Ένα trend που λέγεται «οικολογία» 
« Βλέπω ότι τώρα πια ο κόσμος έχει πρόσβαση σε αμέτρητη γνώση. Παρόλα αυτά, ακριβώς επειδή ερχόμαστε σε επαφή με τόσα πολλά δεδομένα, νούμερα, στατιστικές σε βαθμό που φτάνουμε να τα απαξιώνουμε όλα» θα πει εκείνη απαντώντας στην ερώτηση «Πιστεύεις ότι η οικολογία θα είναι η αμέσως επόμενη μεγάλη θεματική στην τέχνη και το θέατρο;» και μετά τον πρόλογο θα μπει στο κυρίως θέμα. 

«Σήμερα, όλοι ξέρουμε ότι έχουμε οικολογικό πρόβλημα. Δεν μας αφορά βαθιά όμως. Γιατί δεν έχουμε συνδέσει αυτά τα θέματα με ιστορίες. Ο άνθρωπος αρχίσει να καταλαβαίνει και να ταυτίζεται με ένα θέμα όταν πλέον το συνδέει με μία ιστορία. Γι αυτό και πιστεύω ότι το θέατρο και γενικότερα, οι αφηγηματικές τέχνες έρχονται για να καλύψουν αυτό το κενό, αυτήν την ανάγκη του σημερινού ανθρώπου που βομβαρδίζεται από άπειρες πληροφορίες, ασύνδετες μεταξύ τους». 

Ο Τηλέμαχος θα εξηγήσει ότι πρόκειται για ένα κλάσμα όπου ο αριθμητής σε σχέση με τον παρονομαστή -που είναι το σύνολο της πληροφορίας- στην οποία έχουμε πρόσβαση είναι ένα τίποτα. 

«Η τέχνη δημιουργεί μία σύγχρονη τάξη στη χαοτική αυτή αταξία. Και λέει ότι από αυτό το χάος θα διαλέξω τρία στοιχεία και θα φτιάξω μία αφήγηση. Αυτό, ηρεμεί τον κόσμο» θα συμπληρώσει εκείνη. 

Η παραγωγή που θα γίνει στο Μέγαρο Μουσικής το Μάρτιο, σε μουσική σύνθεση Δημήτρη Μαραγκόπουλου και σκηνοθεσία Έλλης Παπακωνσταντίνου, πρόκειται να ασχοληθεί με την οικολογία. Στο λιμπρέτο που γράφω και αντλεί στοιχεία από το μύθο της Περσεφόνης και της Δήμητρας. Για το λόγο αυτό η Έλλη συνεργάζεται με earth scientists στην Αμερική. 

Η αβάσταχτη ελαφρότητα των παραστάσεων που μίλησαν για μπούλινγκ
Πάνε τρία χρόνια από τότε που οι θεατρικές σεζόν θα μπορούσαν να λάβουν τον τίτλο «χρονιά μπούλινγκ» όπως αντίστοιχα συμβαίνει κάθε χρόνο με τα διεθνή αφιερώματα σε θεατρικούς συγγραφείς («χρονιά Τσέχωφ», «Μπέκετ», κ.ο.κ.). Τι έγινε και σταμάτησε όλο αυτό; Και τελικά, πόσο καλό έκανε στην πραγματική ζωή; Ο Τηλέμαχος μίλησε από την οπτική του εκπαιδευτικού: «Από τη στιγμή που άρχισε να γίνεται μόδα, στην τάξη άρχισε να χάνει το βάρος του όλο αυτό. Μπορεί να έλεγες σε ένα μαθητή “μην πίνεις πορτοκαλάδα” και εκείνος να σου απαντούσε “μου κάνετε μπούλινγκ”. Από την άλλη, είναι καλό το γεγονός ότι βγήκε προς τα έξω γιατί μπούλινγκ υπήρχε πάντοτε απλά δεν λεγόταν μπούλινγκ». 

Η Έλλη θα πάρει το λόγο παραθέτοντας οτι «Το να πεις ότι “αυτό είναι μπούλινγκ” δηλαδή να δώσεις ένα χώρο στη γλώσσα και να το ορίσεις, είναι κάτι πολύ σημαντικό. Από την αρχαιότητα, θεματικά οι τέχνες αντλούν από την καθημερινότητα του ανθρώπου. Αυτή η αίσθηση της προόδου δεν ξέρω κατά πόσο είναι αληθής». 

Σύμφωνα και με τους δύο, γράφουμε πάρα πολύ, μιλάμε πάρα πολύ, τυπώνουμε πάρα πολύ, κάνουμε πάρα πολλές παραστάσεις ενώ «“Είμαι δημιουργικός” σημαίνει ανοίγω δρόμο με τη σκέψη μου». Και εκεί είναι που χάνεται ουσιαστικά η μπάλα.

Δημιουργικότητα Vs Παπαγαλία σημειώσατε Χ στο εκπαιδευτικό σύστημα 
Υπάρχουν πολιτιστικά προγράμματα που βοηθούν αρκετά αλλά γίνονται πέρα από το ωράριο των εκπαιδευτικών. «Με άλλα λόγια η εκπαίδευση των παιδιών πάνω στην τέχνη έγκειται στον εθελοντισμό του κάθε εκπαιδευτικού» εξηγεί ο Τηλέμαχος που πιστεύει το αυτονόητο ότι δηλαδή: «Αν είναι να περιμένεις από τη μία ώρα εικαστικών και ζωγραφικής να μάθει το παιδί, τότε σώθηκες».  

Για την Έλλη το πρόβλημα με όλο αυτό είναι ότι συνηθίζουμε να βάζουμε την τέχνη σε στεγανά. «Για μένα η κουλτούρα της τέχνης είναι πώς το παιδί μπορεί να γίνει δημιουργικό. Το Υπουργείο Παιδείας είναι υπεύθυνο να διαχειρίζεται τον χρόνο των παιδιών μας. Δεν πάμε να παρκάρουμε τα παιδιά στο σχολείο. Το εκπαιδευτικό σύστημα λοιπόν πρέπει να στραφεί από την παπαγαλία σε ένα δημιουργικό επίπεδο». 

Κάπου εδώ ειπώθηκε μια ατάκα που θα έπρεπε να μπει κανονικά με bold: «Αν ρωτήσουμε τον οποιοδήποτε ενήλικα πώς θα ήθελε να περνάει το 80% του χρόνου του: “Κάνοντας μηχανιστικές σκέψεις ή κάνοντας όνειρο τη ζωή σου ότι μου αρέσει αυτό;” Προφανώς και θα απαντήσει το δεύτερο. Αυτό πρέπει να είναι η παιδεία. Αν δεν ξεφύγει από τη μηχανή, χάθηκε ο άνθρωπος. Από τη μηχανή θα πας κατευθείαν στον ψυχαναλυτή. Γιατί αν δεν ονειρεύεσαι δεν μπορείς να διαχειριστείς τα πράγματα». 

Μία υπέροχη ιστορία

«Όταν κάναμε τη “Λουιζέτα” στα πλαίσια του Φεστιβάλ Αθηνών, στην οποία συμμετείχαν 28 παιδιά και 5 εκπαιδευτικοί του Ειδικού Επαγγελματικού Γυμνασίου Ελευσίνας, πηγαινοερχόμασταν στο σχολείο γύρω στους τέσσερις μήνες μέχρι να μάθουμε τα παιδιά. Έπειτα σε συνεργασία με τους εκπαιδευτικούς κάναμε πρόβες για περίπου δύο μήνες. Ανάμεσα στους ηθοποιούς που συμμετείχαν υπήρχαν κάποιοι που είχαν παιδιά με ειδικές ανάγκες. Μόλις τελείωσε ο πρώτος μήνας κάναμε μία συζήτηση η οποία κατέληξε στη συμφωνία ότι δεν θέλουμε να βλέπουμε τα παιδιά αυτά περιορισμένων αντιλήψεων. Από τη στιγμή που πήραμε αυτήν την απόφαση αλλάξαμε όλη τη δραματουργία. Αποφασίζω λοιπόν ότι πρόκειται για μία ταινία που γυρίζουν τα παιδιά με ειδικές ανάγκες και οι επαγγελματίες ηθοποιοί είναι οι κομπάρσοι τους. Ο Ασημάκης για παράδειγμα, ένα παιδί που επί δύο μήνες δεν μπορούσε να πει ούτε το όνομά του, πήρε το ρόλο του σκηνοθέτη και έχει και κείμενο. Ο Ασημάκης πρέπει να μαλώσει με έναν ηθοποιό δημόσια. Ο Ασημάκης κατέληξε όρθιος την ώρα της παράστασης να ωρίεται και να φωνάζει με έναν επαγγελματία ηθοποιό. Το αποτέλεσμα αυτού ήταν τα παιδιά να κάνουν ένα άλμα και στην προσωπική τους ζωή και ταυτόχρονα, οι ενήλικες που το παρακολούθησαν είτε να μας αγκαλιάζουν και να κλαίνε είτε να έχουν αντιρρήσεις με το political correctness. Ότι δηλαδή βάλαμε ένα παιδί να τσακώνεται και να φωνάζει σε έναν ενήλικα. Μπορεί το παιδί να καταλάβει τη διαφορά;» Σταματάει για μία ανάσα και απαντά στον εαυτό της:« Φυσικά και μπορεί. Ποιος μπορεί να ορίσει τις δυνατότητες του άλλου; Και τι εννοούμε τελικά με τον όρο κοινωνική ένταξη; Ότι δηλαδή θα μπεις κανονικά στον χώρο που εγώ σε έχω προσδιορίσει; Σε αυτό το μικρό κομματάκι του “έλα να μου πλύνεις μία δημόσια τουαλέτα”;». 

Δεν χωράει καμία άλλη ατάκα σε αυτό το κείμενο μετά την τελευταία. Αφού ουσιαστικά συμπτύσσει τη νοοτροπία μας σε μία σαθρή εικόνα που όπως συζητούσαμε λίγες μέρες πριν πρέπει να απλά να διαγραφεί από τη μνήμη τόσο την cashe όσο και την κανονική. 

Έπειτα από αυτήν την ατάκα η Έλλη ταξίδεψε στο στρατόπεδο Μαουτχάουζεν για να μιλήσει για το φασισμό, το τραύμα του και τον τρόπο με τον οποίο το διαχειριζόμαστε. Ο Τηλέμαχος πήγε στην Κροατία για να παρουσιάσει την εξίσου τεράστια επιτυχία τους «Revolt Athens» το οποίο θα ανέβει και στο πλαίσιο των φετινών Δημητρίων. Στο τέλος Σεπτέμβρη και οι δύο θα βρεθούν στη Νέα Υόρκη και το Brooklyn Academy of Music για να ανεβάσουν τον «Οιδίποδα Τύραννο», ένα έργο που θα έρθει στην Ελλάδα τον Δεκέμβριο. 

ΥΓ: Είναι σημαντικό να συναντάς ανθρώπους που τους ενδιαφέρουν οι ορίζοντες των άλλων.