«Ο λογισμός αυτός πώς πέρασε, παιδί μου, απ’ το μυαλό σου; / Στης γης τα μάκρη πώς στοχάζεσαι να φύγεις τώρα, που ’σαι / αγαπημένος και μονάκριβος;» (Οδύσσεια, ραψ. Β, στ. 363-365, μτφ. Ν. Καζαντζάκης)
Η προβολή του ερωτήματος «Να φύγω ή να μείνω;», όπως τίθεται από χιλιάδες σημερινούς Έλληνες, φτάνει στο ερώτημα του ομηρικού Τηλέμαχου. Καθώς οι μνηστήρες λυμαίνονται την Ιθάκη –στη θέση της βάλε τη σημερινή Ελλάδα, λένε οι συνδημιουργοί της παράστασης–, ο γιος του Οδυσσέα αναρωτιέται αν πρέπει να φύγει προκειμένου να βρει τον πατέρα του (βοήθεια απ’ έξω) ή όχι (πολεμάει μόνος του). Αλλά ποιος θα καταλάβει σήμερα το ερώτημα, αν ειπωθεί στη γλώσσα του Ομήρου; Γι’ αυτό το δάνειο του τραγουδιού των Clash «Should I stay or Should I go» στον τίτλο.
Ο Πρόδρομος Τσινικόρης μας «συστήνει» τους μετανάστες στη Γερμανία συγγενείς του μέσα από ένα βίντεο των παιδικών του χρόνων
Πρώτο δεδομένο Για να απαντήσεις σ’ ένα τόσο επίκαιρο ερώτημα, δεν μπορεί παρά να χρησιμοποιήσεις μια σύγχρονη θεατρική φόρμα – δες θέατρο-ντοκουμέντο: Ηθοποιοί και Έλληνες μετανάστες εξιστορούν τις προσωπικές τους ιστορίες επί σκηνής –κάποιες εξ αυτών μοιάζουν με θεραπευτικές εξομολογήσεις–, αλλά και προβάλλονται βίντεο με αφηγήσεις συγγενών, όπως και τυχαίων περαστικών. «Φέραμε επί σκηνής δύο γενιών μετανάστες στη Γερμανία, ώστε μέσα από την εμπειρία και την οπτική τους να δημιουργήσουμε ένα έργο για την κρίση στην οικονομία, στη Δημοκρατία, στις σχέσεις των δύο χωρών» θα πουν οι δημιουργοί. Η περιπτωσιολογία των ιστοριών συνθέτει ένα διευρυμένο μωσαϊκό ιστορικής αφήγησης του ελληνικού μεταναστευτικού ρεύματος και είναι απόρροια «πολύμηνης δουλειάς και συλλογής πολλών συνεντεύξεων μέχρι να επιτευχθεί μεγάλο κοντράστ, να φανερωθεί μια ποικιλία κινήτρων για μετανάστευση».
Η Σοφία Αναστασιάδου βρέθηκε μετανάστρια στη Γερμανία για πολιτικούς λόγους
Δεύτερο δεδομένο Το ερώτημα δεν ήταν ένα καλλιτεχνικό εφεύρημα, αλλά και υπαρξιακής φύσης ζήτημα για τους δύο σκηνοθέτες. Ο γερμανοσπουδαγμένος Ανέστης (Αζάς) και ο ανέστιος (Πρόδρομος Τσινικόρης, καθότι γεννημένος στη Γερμανία και χωρίς δική του εστία σε καμία χώρα) αναρωτιούνται ακόμα και σήμερα: «Μπορούμε να μείνουμε στην Ελλάδα χωρίς κανένα εχέγγυο επιβίωσης και προοπτικής, υπερασπιζόμενοι την τέχνη που αγαπάμε στη μητρική γλώσσα μας, ανασφάλιστοι και απλήρωτοι, ή το παλεύουμε στη Γερμανία;». Μια τόσο προσωπική εμπλοκή θα μπορούσε να πνίξει την παράσταση με μια αφόρητη συναισθηματολογία ή συνθηματολογία. Τουναντίον. Διαβάζοντας τον ορισμό που δίνει ο Δημητράκος στο «Ερμηνευτικό λεξικό» του για το μετανάστη («ο οικειοθελώς εγκαταλείπων την χώραν του κ. εγκαθιστάμενος μονίμως εις άλλην χώρα»), καταλαβαίνεις πως την ειρωνεία του «οικειοθελώς» θέλησαν να τονίσουν. Ο «Τηλέμαχος» μοιάζει με ισορροπιστή, καθώς βαδίζει επιτυχώς σ’ ένα σχοινί που χωρίζει τη συγκίνηση από το γέλιο, την εξομολόγηση από την αποτίμηση, την Ιστορία από την προσωπική περιπέτεια, τη Γερμανία από την Ελλάδα, το «να φύγω» από το «να μείνω».
Η Δέσποινα Μπιμπίκα διηγείται πως, εξαιτίας της κρίσης, αναγκάστηκε να φύγει στη Γερμανία και να δουλεύει σε σπίτια, όπως η γυναίκα που καθάριζε κάποτε το σπίτι της στην Ελλάδα
Τρίτο δεδομένο Κατά τη διαδικασία αναζήτησης πρωταγωνιστών για την παράσταση από τη δεξαμενή υπαρκτών μεταναστών, το ερωτηματολόγιο που διαμόρφωσαν οι δημιουργοί είχε μια μυστική συγγένεια με τις περιπέτειες του Οδυσσέα. «Δεν μπορούσαμε να παραβλέψουμε το γεγονός πως υπάρχει πολλή βία στην Οδύσσεια. Ρωτώντας, λοιπόν, για τη σχέση τους με τη βία, το μεγαλύτερο ποσοστό των ερωτηθέντων είχε κάτι να διηγηθεί από τα γεγονότα στο Σύνταγμα. Έτσι νιώσαμε την ανάγκη να σχολιάσουμε το θέμα των Αγανακτισμένων» θα εξηγήσουν. Ένα κομβικό σημείο στην παράσταση, καθώς ενείχε τον κίνδυνο να τη μετακινήσει το ντοκουμέντο στο χώρο της φθηνής καταγγελίας, ώστε να ικανοποιηθεί το κοινό της τηλεοπτικής επανάστασης των εννιά. Τελικά κατέληξε υπόδειγμα υγιούς κριτικής, ικανό να στείλει στον αγύριστο όσους θεατές αναμένουν λαϊκίστικα αναμασήματα.
Η φωτογραφία της Esra Rotthoff χρησιμοποιήθηκε ως αφίσα της παράστασης στο θέατρο Balhaus Naunystrasse του Βερολίνου
Τέταρτο δεδομένο Συμπαραγωγή του γερμανικού Kultursprünge, της ομάδας των παιδιών και της Στέγης, και με αφετηρία εκκίνησης των παραστάσεων το διαπολιτιστικό θέατρο του Βερολίνου Balhaus Naunystrasse, ο «Τηλέμαχος» επωμίστηκε και μία ακόμη αποστολή. Να προσπαθήσει να εξηγήσει στο γερμανικό κοινό τι συμβαίνει στην Ελλάδα, μέσα από τα λόγια Ελλήνων, αλλά και να μεταφέρει στο ελληνικό κοινό τη γνώμη (και) Γερμανών, που δεν συμπεριλαμβάνονται οπωσδήποτε στους αναγνώστες της «Bild». Η Irina Szodruch, που με τον Jens Hillje συνυπογράφουν ως δραματουργοί την παράσταση, εξηγεί πως «ήταν μια ευκαιρία για το γερμανικό κοινό να ακούσει το πρόβλημα από την πλευρά των Ελλήνων, έξω από τα στερεότυπα με τα οποία βομβαρδίζουν τα ΜΜΕ τους συμπατριώτες μου. Η παράσταση ήταν απολύτως λογικό να φιλοξενηθεί στο Balhaus, ένα θέατρο ενσωμάτωσης καλλιτεχνών διαφόρων εθνικοτήτων». Τη σκηνή του θεάτρου μοιράζεται με τους Έλληνες κι ένας Γερμανός εκπροσωπώντας την «άλλη» πλευρά. Ελληνικοί, αγγλικοί και γερμανικοί υπέρτιτλοι βοηθούν ώστε τις θέσεις των θεατών να μοιράζεται ένα multi culti κοινό. Η συνύπαρξη αυτή ενεργεί καθοριστικά για τη δυναμική της παράστασης. Οι αντιδράσεις των γερμανικής καταγωγής θεατών, όταν είδαμε τον "Τηλέμαχο" στο Βερολίνο, δεν ήταν αναγκαστικά διαφορετικές από τις δικές μας. Χρησιμοποιώντας τη λογική των χρησμών της Πυθίας, η παράσταση ανοίγει τα παράθυρα του μυαλού για διαφορετικές αποτιμήσεις, καταλήγοντας σε πολιτικό όχημα. Εντάξει, μη γελιόμαστε, μπορεί να μην έχει τη δύναμη μιας κυβερνητικής στρατηγικής για τη διαμόρφωση των σχέσεων των δύο χωρών, αλλά κάνει δουλειά εξωτερικής πολιτικής φέρνοντας στο προσκήνιο μια αδήριτη πραγματικότητα: πίσω από τα νούμερα και τις στατιστικές κρύβονται ιστορίες ανθρώπινου πόνου, στιγμές ευτυχίας και δυστυχίας, λανθασμένες οικονομικές επιλογές και πρακτικές λαμογιών, μονομερείς κυβερνητικές αποφάσεις, δραστική εμπλοκή της Ιστορίας... Ζητώντας την εκατέρωθεν κατανόηση, τοποθετεί ένα «ενδεχομένως», καθώς δεν επιβάλλει και δεν αναμασά θέσεις, παρά συν-κινεί.
Ο γερμανός Knut Berger κρατάει το βιβλίο των Adorno-Horkheimer «Διαλεκτική του Διαφωτισμού» από το οποίο διαβάζει αποσπάσματα που αναφέρονται στον Οδυσσέα.
Το εσχατολογικό ερώτημα του τίτλου απαντιέται; Φυσικά και όχι. Αυτό όμως που απαντιέται τόσο από την πλευρά των συντελεστών της παράστασης όσο και από την πλευρά της Στέγης Γραμμάτων και Τεχνών είναι το ερώτημα «πώς μπορώ να παλέψω;». Με πολλή δουλειά, εφευρετικότητα και ενώνοντας δυνάμεις, λένε οι πρώτοι. Με εξωστρέφεια, λέει η δεύτερη και παίρνει τη θέση της ανύπαρκτης –και με εντελώς αντίθετη λογική– πολιτείας ανοίγοντας διαύλους επικοινωνίας για νέες ομάδες με το εξωτερικό, κάνοντας συμπράξεις. Όμως, θέτει μια προϋπόθεση: το ταλέντο και τη διάθεση για δουλειά.
Ο Κωστής Καλλιβρετάκης πριν περάσει στους "Αγανακτισμένους" διηγείται πως έχασε η οικογένειά του τα χρήματά της
Μπορεί ν’ ακούγεται παραδοξολογία, αλλά η ελληνική κρίση πουλάει στο εξωτερικό, προκαλεί περιέργεια. Όμως, για να επωφεληθούμε από αυτή, βλέποντας σε μακρινό ορίζοντα, σημαίνει πως δεν θα επιμένουμε στη λογική του επαίτη (κυβερνητικά χρηματοδοτούμενου με δήθεν καλλιτεχνικό άλλοθι). Μ’ αυτό τον τρόπο θα παίζουμε εσαεί το ρόλο του προσκαλεσμένου στη βασιλική αυλή, φτωχού που αφού θα διασκεδάσει την πλήξη των φιλανθρωπικών συναισθημάτων των Αυλικών, θα επιστρέψει πίσω στην τρώγλη του. Τα παιδιά με τη δουλειά τους έδειξαν το σωστό τρόπο, η Στέγη με την επιλογή της τη χάραξη καλλιτεχνικής πολιτικής.
