Ένα λεπτό συρματόσχοινο στο ύψος των γονάτων μας αστράφτει, καθώς πάνω του πέφτουν οι ακτίνες του απογευματινού ήλιου. «Μπορούμε να περάσουμε και πίσω από αυτό. Στην παράσταση δεν θα υπάρχει τέτοιος περιορισμός». Με μια κίνηση του χεριού, η Κατερίνα Ευαγγελάτου μάς απαλλάσσει από το «εμπόδιο».
Φυσικά και δεν ήταν τόσο απλό. Απεναντίας. Η ομόφωνη έγκριση από το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο για να φιλοξενηθεί σειρά παραστάσεων στο «νεοφώτιστο» Λύκειο του Αριστοτέλους είναι καινούργια, αν όχι πρωτοπόρα, για τα αρχαιολογικά δεδομένα. Ποτέ μέχρι τώρα, πολιτιστικό δρώμενο δεν είχε διεκδικήσει χώρο, στα έγκατα ενός μνημείου και μάλιστα σε επανάληψη. Τώρα ο «Ρήσος» σε σκηνοθεσία Ευαγγελάτου και στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών και Επιδαύρου, θα κάνει την αρχή. «Και θέλουμε να είναι μια καλή αρχή, ένα θετικό πείραμα. Γιατί έχουμε προχωρήσει σε μια γενναιόδωρη απόφαση, ακριβώς επειδή είναι ανάγκη να ζωντανέψουν οι αρχαιολογικοί χώροι. Να αναβαθμιστούν στη συνείδηση της πόλης» εξηγεί η Ελένη Μπάνου, διευθύντρια της Εφορείας Αρχαιοτήτων Αθηνών.
Στην κορυφή της Ρηγίλλης, ανάμεσα στο μοντέρνο Ωδείο Αθηνών του Δεσποτόπουλου και στο νεοκλασικό Σαρόγλειο Μέγαρο του Νικολούδη, το Λύκειο του Αριστοτέλους ανοίγεται (από το περασμένο καλοκαίρι) στο βλέμμα των Αθηναίων. Χωρίς αμφιβολία, ένας φάρος στην ιστορία του παγκόσμιου πνεύματος, σπίτι της διδασκαλίας του «πανσόφου» πολυεπιστήμονα• σήμερα σπαρμένος από «σεμνά» ευρήματα, κατάλοιπα του αρχαίου γυμνασίου. Γύρω από τα ερείπια, μας κυκλώνουν μεθυστικές μυρωδιές λεβάντας και δεντρολίβανου ‒σωστός βοτανικός κήπος ενδημικών φυτών–, αφού εδώ εγκαινιάστηκε η πρώτη φυτοτεχνική μελέτη σε αρχαιολογικό χώρο.
Κι όμως, παρόλα αυτά, τα ποσοστά επισκεψιμότητας αυτό τον πρώτο χρόνο λειτουργίας του δεν ήταν τα προσδοκώμενα. «Μετά από ένα χρόνο λειτουργίας διαπιστώσαμε ότι το Λύκειο παραμένει άγνωστο στους Αθηναίους. Ίσως η τυπική επίσκεψη να φαντάζει πια ανιαρή. Γι’ αυτό και τολμάμε να το ανοίξουμε σε ένα μη συμβατικό κοινό, όπως είναι το θεατρικό. Είδαμε σε αυτή τη συγκυρία μια ευκαιρία να μπει το μνημείο σε μια άλλη μορφή καθημερινότητας» συνεχίζει η κ. Μπάνου ‒ ομολογουμένως κόντρα στη συντηρητική αντίδραση των αρχαιολόγων για την περαιτέρω χρήση των μνημείων. Παρόμοια υποδοχή είχε, αρχικά, και το αίτημα του «Ρήσου». Οι αντιρρήσεις για μια παράσταση μέσα στα αρχαία κάμφθηκαν σταδιακά, ύστερα από πλήθος συνεδριάσεων και αναθεωρήσεις του κατατιθέμενου φακέλου.
Πάγιο επιχείρημα των αρχαιολόγων, σε αυτές τις περιπτώσεις, είναι ο φόβος των φθορών. Την ώρα ωστόσο που κάθε φορά κατά την οποία υπάρχει πρόοδος στις παραχωρήσεις χώρων, γρήγορα έρχεται και η δικαίωση. Τελευταίο παράδειγμα, η χρήση του Ολυμπιείου: αυξημένη προσέλευση Αθηναίων σε πολιτιστικές εκδηλώσεις και φυσικά χωρίς τραύματα στο μνημείο.
Ήπια θα είναι και η αντιμετώπιση του Λυκείου εν όψει του ανεβάσματος του «Ρήσου» – μια δραματουργική επιλογή που επέβαλε μοιραία η ίδια η φύση του μνημείου. «Πέρασε πολύς καιρός μέχρι να καταλήξω ποιο έργο θα τοποθετούσα εδώ, σε έναν ταπεινό αρχαιολογικό χώρο που δεν έχουν κάτι το πομπώδες αλλά το υποβλητικό. Άρχισα, λοιπόν, να σκέφτομαι τι γινόταν εδώ μέσα, να σχεδιάζω μια παράσταση-περίπατο που θα βοηθήσει στην παρατήρησή τους» σημειώνει η Κατερίνα Ευαγγελάτου.
Καθισμένες σε ένα ύψωμα στρωμένο από νοτισμένη χλόη, η θέα στα 11 στρέμματα που εκτείνονται μπροστά μας μοιάζει να μιμείται το τοπίο των αρχαίων μαρτυριών: Ειδυλλιακό και κατάφυτο, φιλοξενούσε την παλαίστρα του αρχαίου γυμνασίου (οι αθλητές προπονούνταν στην πάλη, την πυγμαχία και το παγκράτιο). Η φυσική αγωγή συνδέθηκε άρρηκτα με την πνευματική και το Λύκειο (ονομασία που κατάγεται από τη λατρεία του ποιμενικού θεού, Λυκείου Απόλλωνα) και εξελίχθηκε στη φιλοσοφική σχολή του Αριστοτέλους, εκεί όπου δίδαξε από το 335 π.Χ. για περισσότερο από μια δεκαετία. Σήμερα, διασώζονται τοιχία από το κτιριακό συγκρότημα της παλαίστρας που διέθετε εσωτερική αυλή, πηγάδι και εφηβείο, ίχνη αγωγών από τα λουτρά με τα οποία εφοδιάστηκε το γυμνάσιο κατά τη ρωμαϊκή εποχή, καθώς και κατάλοιπα του στρατώνα που λειτούργησε στην περιοχή το 19ο αιώνα.
Σε μια σύνδεση με το χώρο που στέκει σιωπηλός περιμένοντας να τον ανακαλύψουμε, η Κατερίνα Ευαγγελάτου τοποθετεί ένα κείμενο που έχει έναν εξίσου αμφίσημο χαρακτήρα. Ο «Ρήσος», έργο αγνώστου πατρός (με δημοφιλέστερο τον Ευριπίδη), γεμάτο δραματουργικές αντιφάσεις, που παλινωδεί ανάμεσα στο ύφος της τραγωδίας, της κωμωδίας και του σατυρικού δράματος, αναφέρεται σε μια κρίσιμη καμπή κατά το δέκατο χρόνο διεξαγωγής του Τρωικού πολέμου και αναδεικνύεται σε έργο-μνημείο «για την ανθρώπινη βλακεία που επιμένει σε ένα μάταιο πόλεμο». Η παράσταση στήνεται σαν έναν εφιάλτη που ταλαιπωρεί τον ύπνο του Έκτορα και στο οποίο «επεμβαίνει» (χείρας Ευαγγελάτου) ο Αριστοτέλης• η σκηνοθέτρια, δηλαδή, εισάγει αποσπάσματα από το «Περί ενυπνίων», την πραγματεία του φιλοσόφου για τα όνειρα.
Το πνεύμα του τόπου, επομένως, δεν περιορίζεται στο ρόλο μιας αστικής σκηνογραφίας αλλά μεταβάλλεται σε θεατρικό υλικό. Και παρότι το Λύκειο πρωταγωνιστεί στην ευγενή αυτή σύζευξη, η Κατερίνα Ευαγγελάτου αποφεύγει να προκρίνει το ένα υπέρ του άλλου. «Το στοίχημα να συστήσουμε το χώρο είναι τεράστιο. Θα ήθελα, ωστόσο, η παράσταση να λειτουργήσει σαν μια ολοκληρωμένη εμπειρία. Και οι θεατές θα πρέπει να είναι έτοιμοι γι' αυτό, να είναι διατεθειμένοι να περπατήσουν για 30 λεπτά, να καθίσουν στο χορτάρι• ακόμα και τα παπούτσια που θα φοράνε να ανταποκρίνονται στις ανάγκες του χώρου».
Στην πιο γοητευτική ώρα της ημέρας, καθώς το φως του ήλιου ατονεί και δίνει τη θέση του στην άχλη της νύχτας, θα δίνεται το σύνθημα για την έναρξη της παράστασης. Βέβαια, ας μη γελιόμαστε• ένα site specific θέαμα είναι απρόβλεπτο όσο ο δημόσιος χώρος επιβάλλει. Η σκηνοθέτριά του ήταν a priori προετοιμασμένη γι’ αυτό. Από τις τεχνικές δυσκολίες της ακουστικής ή των φωτιστικών αναγκών ως το θόρυβο ενός απορριμματοφόρου που «εισβάλλει» από τα νότια της Ρηγίλλης κι ενός πατέρα που ουρλιάζει στα παιδιά του να μην τρέχουν στο δρόμο. Γοητευτικό το τυχαίο μεν, αλλά και αρκούντως σουρεαλιστικό, όπως παραδέχεται. «Τις προάλλες, στο προαύλιο του Ωδείου, γινόταν μια επίδειξη μόδας. Τα σχόλια του παρουσιαστή και η μουσική του catwalk μας οδήγησαν μάλλον σε μια μεταμοντέρνα εμπειρία για πρόβα αρχαίου δράματος. Βέβαια, μεγαλύτερη πλάκα είχαν οι πανηγυρισμοί των στρατιωτικών της Λέσχης που έβλεπαν ποδόσφαιρο. Ξαφνικά, την ησυχία διέκοπταν τα ουρλιαχτά του γκοοολ».
Λύκειο, Ακαδημία Πλάτωνος, Κυνόσαργες: Τα αρχαία Γυμνάσια της Αθήνας
«Αν οι κάτοικοι και οι επισκέπτες της Αθήνας γνώριζαν τι πραγματικά εκπροσωπούν αυτοί οι χώροι για την παγκόσμια διανόηση, ταπεινά θα τους προσκυνούσαν». Τα πρώτα πανεπιστήμια της ανθρωπότητας, οι χώροι που διατυπώθηκαν και ανδρώθηκαν οι διδαχές των Ελλήνων φιλοσόφων και καθόρισαν το σύγχρονο πολιτισμό, είναι όπως αποτυπώνει και η έκκληση της αρχαιολόγου Ελένης Μπάνου, ο κρυφός μας αθηναϊκός θησαυρός. Προφανώς όχι μόνο σαν μνημεία.
Στο ιστορικό τρίγωνο της πόλης, βορειοδυτικά της πλατείας Συντάγματος (Λύκειο), κάτω από τη λεωφόρο Λένορμαν και πάνω από την Αθηνών (Ακαδημία Πλάτωνος), μεταξύ των οδών Καλλιρρόης και Βουλιαγμένης (Γυμνάσιο Κυνοσάργους), κείτονται ερείπια από τα τρία παραδοσιακά αρχαία γυμνάσια της πόλης. Και οι τρεις περιοχές κατά την αρχαιότητα κατατάσσονταν στα καλύτερα προάστια του δήμου, προνόμιο που υπερτόνιζε η γειτνίασή τους με τους ποταμούς της Αθήνας.
Η έτερη φιλοσοφική σχολή, εκτός από αυτή του Αριστοτέλη, η Ακαδημία Πλάτωνος, περιβάλλεται σήμερα από το ομώνυμο αρχαιολογικό άλσος, όαση σε μια πυκνοδομημένη και με βιομηχανική ιστορία περιοχή. Μέσα στο πάρκο σώζονται τρία μνημεία της σχολής που λειτούργησε για σχεδόν χίλια χρόνια (από το 388 π.Χ. έως το 529 μ.Χ.). Η Ιερά Οικία –μαρτυρία κατοίκησης της περιοχής πριν τη δημιουργία της σχολής–, τμήματα της ορθογώνιας αυλής της παλαίστρας του Γυμνασίου, ίχνη από τα κτίρια των ρωμαϊκών χρόνων που εξυπηρετούσαν βοηθητικές λειτουργίες και το κτίριο του Τετράγωνου Περιστυλίου. Μέχρι το τέλος του 2015 έχει δρομολογηθεί η ολοκλήρωση της ανάπλασής του, παρότι το φιλόδοξο σχέδιο του Μουσείου Αθηνών είναι παγωμένο λόγω της οικονομικής ακινησίας. Μετά την πολύχρονη περιπέτεια υπερδόμησης της περιοχής (μέσα στο πλαίσιο δημιουργίας βιομηχανικού πάρκου) στην οποία έβαλε «φρένο» το 2013 το Συμβούλιο της Επικρατείας, οι κάτοικοι έθεσαν το πάρκο υπό την προστασία τους. Είναι από τις σπάνιες περιπτώσεις που ένας αρχαιολογικός χώρος έχει εδραιωθεί στη συνείδηση της τοπικής κοινωνίας σαν αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινότητάς της. Παρότι αυτή η χρήση προκαλεί τις ενστάσεις των αρχαιολόγων. «Οι κάτοικοι έχουν προκρίνει τη λειτουργία του δημόσιου χώρου μέσα στο μνημείο. Ζούμε σε μια τσιμεντούπολη και οι αρχαιολογικοί χώροι έχουν υποκαταστήσει την έλλειψη πρασίνου» παρατηρεί η κ. Μπάνου.
Φωτό: Πέτρος Γκορίτσας
Όσο για την περίπτωση του Ανδριάνειου Γυμνασίου, στο Κυνόσαργες, αυτό έχει θαφτεί κυριολεκτικά κάτω από το τσιμέντο. «Είναι χαμένο ή τουλάχιστον άγνωστο στο σύνολό του» παρατηρεί η διευθύντρια της Εφορείας Αρχαιοτήτων Αθηνών. Στο υπόγειο μιας πολυτοικίας στην οδό Διαμαντοπούλου (κοντά στο σταθμό του τραμ Φιξ) διατηρείται ζωντανή μια υπόμνηση της ύπαρξής του. Τοίχοι ύψους 4 μ., τμήμα κτιρίου του Γυμνασίου της ρωμαϊκής περιόδου, ορατό και επισκέψιμο, ήρθε στο φως την περασμένη δεκαετία ύστερα από κατεδάφιση παλιάς κατοικίας, στη θέση της οποίας χτίστηκε καινούργια. Το υπόλοιπο οικοδόμημα του Κυνοσάργους βρίσκεται είτε θαμμένο στα θεμέλια κατοικιών είτε έχει ξεριζωθεί από τη γη κατά τη διάρκεια διαφόρων περιόδων ανοικοδόμησής της. Σε αυτή τη σχολή φοιτούσαν οι νόθοι Αθηναίοι, όσοι δηλαδή δεν είχαν την αθηναϊκή υπηκοότητα, μεταξύ των οποίων και ο Θεμιστοκλής, γιος αλλοδαπής μητέρας. Η περιοχή πήρε το όνομά της από το μύθο που θέλει ένα λευκό (άργος) σκυλί (κυνός) να κλέβει κατά τη διάρκεια μιας θυσίας στον Ηρακλή το ζώο που θυσιαζόταν. Βάσει χρησμού από το Μαντείο των Δελφών, στο σημείο εκείνο χτίστηκε το ιερό Κυνόσαργες.
Info: 7/7 - 9/8, «Ρήσος» του Ευριπίδη [;], Λύκειο του Αριστοτέλη (είσοδος από Ρηγίλλης), Τρ.-Κυρ. 20.30. Παίζουν: Προμηθέας Αλειφερόπουλος, Ορφέας Αυγουστίδης, Αντριάν Κολαρίτζ, Γιώργος Κουτλής, Ερρίκος Μηλιάρης, Αργύρης Πανταζάρας κ.ά.
