«Η Μελίνα Τανάγρη είχε από μικρή το φόβο ότι θα πεθάνει νέα. Ώσπου μια μέρα άρχισε ξαφνικά να γελάει χαρούμενα, ανακουφισμένα, γιατί κατάλαβε ότι αυτό πια δεν πρόκειται να συμβεί».
Μελίνα Τανάγρη: Σχόλιο για τις εμφανίσεις της καλλιτέχνιδος στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών.
Οι καλλιτέχνες διασχίζουν τον ανθρώπινο χρόνο αλλιώς. Όχι με την απλή ωρίμανση και φθορά των κυττάρων τους, αλλά και με υπόγειες σήραγγες που ανοίγουν (αν μπορέσουν να ανοίξουν) διόδους προς «ανοιχτές θέες». Μόνον έτσι το έργο τους προχωρά, βαθαίνει, αναπνέει, απλώνεται, συνεχίζει να μιλάει και να μας μιλάει. Ο χρόνος που περνάει είναι δηλαδή γι’ αυτούς (αν δεν είναι και για όλους μας), όχι ένα ρολόι που χτυπάει στον ρυθμό μιας λήξης αλλά η αυστηρή προγύμναση του βίου. Μια απαραίτητη εκπαίδευση που, αν υπηρετηθεί σωστά και γενναία, αν οι σήραγγες σκαφτούν και πλατύνουν και διασταυρωθούν, δημιουργεί αυτό που αμέσως ξεχωρίζει – και συνοψίζεται στη γνωστή φράση «η Τέχνη σώζει», με ή χωρίς ερωτηματικά. Δεν γνωρίζω να υπάρχει πιο σημαντικός και πολύτιμος εξοπλισμός για έναν καλλιτέχνη από τον χρόνο: τον βιωμένο, τον δουλεμένο, τον καλλιεργημένο, τον ποτισμένο και φροντισμένο και αγαπημένο.
Η Μελίνα Τανάγρη που «δεν θα πεθάνει νέα», είναι πιο νέα από ποτέ. Έχει ανοίξει τις διόδους της προς τα υπόγεια ρεύματα και τις ανοιχτές θέες, έχει ξεμπερδέψει με τα θολά αδιέξοδα, έχει τελειώσει με τα άχρηστα μισόλογα όπως και με τις κουρασμένες φλυαρίες. Η θλίψη κι η απώλεια υπάρχουν (σε ποιο παράπλευρο σύμπαν θα ζούσαμε αν δεν υπήρχαν;) αλλά ακριβώς γι’ αυτό υπάρχει κι η απρόσμενη, αιφνίδια χαρά της ύπαρξης από την οποία αρνείται να απομακρυνθεί. Και έτσι διάλεξε τα τραγούδια που μας τραγούδησε στις δυο παραστάσεις που έδωσε στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών στις 11 και 12 Μαρτίου.¹ Επιλογή, υποψιάζομαι, όχι εύκολη, γιατί θα είχε πολλά, πολλά περισσότερα να πει· όμως όταν ανοίγει κάποιος τα χαρτιά του, όταν στέκεται όρθιος μπροστά στο κοινό του, ολοκάθαρος και ξεκάθαρος, τελικά χρειάζεται λίγα.
Με την υπέροχη φωνή της (ίδια με παλιά αλλά και πιο βαθιά, λιγότερο προστατευμένη, πιο δεκτική στις ρωγμές), με ένα πονηρό χαμόγελο και μια αενάως ερωτική ματιά, με τα όχι τυχαία επιλεγμένα αυτά τραγούδια που την καθορίζουν και την οδήγησαν στο να μας «ξανασυστηθεί», αφηγήθηκε μιαν ιστορία παλιά σαν τον κόσμο αλλά και ολόφρεσκη. Και συγκλονιστική.
Τραγούδια για τον έρωτα, βέβαια, πάντα· με ένα γελάκι ή ένα βράχνιασμα στο λαιμό, γιατί ο έρωτας παραμένει ο «θανατηφόρος πυρετός». Αλλά και τραγούδια για όταν τα θέλουμε όλα και όταν δεν θέλουμε τίποτα, και κυρίως τραγούδια για το ποιοι είμαστε – και όποιος δεν καταλαβαίνει, δεν ξέρει πού πατά και πού πηγαίνει. Ναι, ο Σαββόπουλος ήταν εκεί (είναι πάντα εκεί σε ό,τι παραμένει ολόφρεσκο και αιώνια νέο) και η Τανάγρη τον έχει βαθιά μέσα της, τον κατέχει τόσο καλά ώστε αβίαστα και γοητευτικά μπλέκονται στην τέχνη της οι κινήσεις του και ο ρυθμός του, η απαντοχή κι άφθαρτη δύναμη και χαρά που μας δίνει.
Ποιοι είμαστε, σ’ αυτή τη μικρή γωνιά του πλανήτη; Αν κάτι είναι η μουσική είναι αυτό το ερώτημα, που δεν γερνάει ποτέ όσο κι αν αλλάζουν οι απαντήσεις – και τελικά, πόσο λίγο αλλάζουν: για την Τανάγρη είμαστε και ο Κωστής Παλαμάς και ο Μπετόβεν, και η Πιαφ και η αγαπημένη της Μπαρμπαρά, είμαστε τα παραδοσιακά και λαϊκά τα δικά μας και των άλλων, είμαστε μια τυλιγμένη με πόθους και όνειρα Λεύκα, σε φόντο θαλασσί. Τραγούδια για το τώρα και το πάντα, τραγούδια στα οποία ξαναγυρνάει και μαζί της κι εμείς, γιατί έκαναν κι εκείνα τις διαδρομές τους μέσα στο χρόνο και παρέμειναν θέες ανοιχτές, διάπλατα παράθυρα, με τη φωνή της ν’ αγκαλιάζει όλες τις αποχρώσεις του ορίζοντα,γιατί είναι όλες δικές της.
Και τραγούδια για την ειρήνη και για τον πόλεμο. Όταν άρχισε να τραγουδά το «If it be your will» του Λ. Κοέν και τα μάτια της βούρκωσαν κι η φωνή της σκάλωσε (if it be your will that a voice be true, From this broken hill I will sing to you. Let your mercy spill on all these burning hearts in hell, If it be your will to make us well, and draw us near and bind us tight and end this night…) μου φάνηκε πως στη σιωπηλή αίθουσα ακούστηκε ένα μικρό κρακ. Οι καρδιές ραγίζουν λίγο-λίγο και χωρίς πάταγο, αυτό το ξέρουμε. Και ίσως, σκέφτηκα, ίσως τελικά για να εκφράσουμε το φόβο και τη φρίκη μας, την ανθρώπινη ανημποριά μας και τη δέησή μας προς όποιον θεό πιστεύουμε για μια κάποια σωτηρία, δεν χρειάζονται οι μεγάλες συναυλίες με κορώνες που φτάνουν ως τον ουρανό. Ίσως αρκούν μόνο λίγα λεπτά μιας μοναχικής φωνής που τραγουδά τα λόγια κάποιου που τα έγραψε επειδή ήξερε ότι θα τα χρειαζόμασταν ξανά και ξανά, όπως δηλαδή χρειαζόμαστε ξανά και ξανά τα λόγια όλων των προσευχών.
Η Μελίνα Τανάγρη δεν χάνει τον καιρό της. Δεν τον έχασε ποτέ. Γεννήθηκε κάτω από ξάστερο ουρανό, έξω από του χρόνου τα δεσμά, κι αυτά δεν αλλάζουν. Και τα χαρτιά της που μας άνοιξε είχαν το μήνυμα που ήδη υποψιαζόμασταν, όσοι την παρακολουθούμε τόσα χρόνια: ότι η διαδρομή δεν ήταν και δεν θα είναι ούτε τρομακτική ούτε φθοροποιός ούτε ανώφελη. Το αντίθετο. Και γι’ αυτό το ευχαριστώ της, βγαλμένο «μέσα απ’ του χρόνου τη σχισμάδα» ήταν και πάλι γλυκό σαν το μέλι της, δώρο δοσμένο σ’ εμάς με όλο της το σώμα - και στη γλώσσα της νοηματικής, που έμαθε για το σκοπό αυτό.
Από τα βάρη μας θα μείνει η ελαφράδα. Ναι, ακόμα και σήμερα που πονάμε, που πονάμε όπως δεν νομίζαμε ότι θα πονέσουμε ξανά, η Μελίνα Τανάγρη ανοίγει αυτό, το πιο πολύτιμο από τα χαρτιά της, και με το μοναδικό της χαμόγελο και τη ματιά της που βλέπει λίγο πιο πέρα μας χαρίζει αυτήν την υπόσχεση: θα μείνει η ελαφράδα.
