Ενώ εμείς διανύουμε μια εποχή που είναι σε έξαρση ο ρατσισμός, η oμοφοβία και το μίσος σε κάθε τι ξένο που εισβάλλει στη ζωή μας, μια φορά κι έναν καιρό πριν πολλά χρόνια έζησε στη συντηρητική γείτονα χώρα ανάμεσα σε πραξικοπήματα και χούντες Εβρέν, ένα πλάσμα που η Τουρκία, αν και το στιλ και ο αναρχικός του τρόπος ζωής ήταν κόντρα στην κρατούσα ηθική, με μια διαφορετικότητα που ούρλιαζε πάνω του, το εξέθρεψε με αγάπη και το λάτρεψε σαν το πιο εκλεκτό και σπάνιο τέκνο της. Ο καλλιτέχνης που εφηύρε από μόνος του την περσόνα εκείνη, που τον έκανε παγκόσμια γνωστό και η οποία εμπεριείχε όλη την ντεκαντάνς της ποπ και ροκ διεθνούς σκηνής των επόμενων δεκαετιών.
Μιλάμε για τον Ζεκί Μουρέν, καλλιτέχνη με τεράστιες φωνητικές δυνατότητες, μια φωνή θρύλο, άγνωστο στους περισσότερους από μας, για την Τουρκία όμως ήταν και είναι ό,τι η Μαρία Κάλλας για την Όπερα παγκοσμίως. Γεννήθηκε 6 Δεκεμβρίου 1931 στην Μπούρσα της Τουρκίας μέσα σε μια αστική οικογένεια και, εκτός από το τραγούδι και τη σύνθεση, ασχολήθηκε με ποίηση, ζωγραφική και σινεμά, συμμετέχοντας σε δεκαοκτώ περίπου ταινίες. Απέκτησε υψηλή μόρφωση τελειώνοντας το σχολείο ως αριστούχος και συνέχισε στην Κρατική Ακαδημία Καλών Τεχνών, αναζητώντας το όνειρο.
Η πρώτη επαφή με το τραγούδι γίνεται όταν, σαν φοιτητής, συμμετέχει στον πανεπιστημιακό διαγωνισμό τραγουδιού που οργανώνει το ραδιόφωνο της Κωνσταντινούπολης. Ο νεαρός παίρνει το πρώτο βραβείο και σε λίγο καιρό αρχίζουν οι προτάσεις, οι οποίες με την πάροδο του χρόνου θα φέρουν ηχογραφήσεις, ραδιοφωνικές προσκλήσεις και σε σύντομο χρονικό διάστημα το όνομά του αρχίζει να γίνεται γνωστό στο κοινό της Τουρκίας.
Αρχές του ’50 σκάει στα μουσικά δρώμενα ο πιο χαρισματικός, ο πιο υπερβατικός και ο σημαντικότερος τραγουδιστής όλων των εποχών της τουρκικής μουσικής βιομηχανίας, ο οποίος μαζί με την Ουμ Καλτούμ και τη Φαϊρούζ ανήκει στη χορεία εκείνων της Ανατολής, που γνώρισαν δόξες μυθικές και αξιώθηκε τη σχεδόν μετά θάνατον θεοποίηση.
Πριν τον ακούσω, προσωπικά είχα μια απέχθεια για τη μουσική των γειτόνων, υποτιμώντας την συνεχώς και αδιαλείπτως, όπως οι περισσότεροι, και πίστευα πως τα τραγούδια τους είχαν αποδέκτες μόνο ημιμαθείς και παρακμιακούς ακροατές. Τότε δούλευα για πρώτη φορά στην Κομοτηνή και σε πρόβες στο μπουζουξίδικο «L’amore», κάποιος μουσουλμάνος μουσικός έβαλε στη διαπασών Ζεκί Μουρέν. Και τότε κάτι έπαθα κάτι ξαφνικά.
Άκουσα μια φωνή σχεδόν τραγική να σπαράζει –για τον έρωτα υπέθεσα– κι ανατρίχιασα. Μια φωνή με άψογη άρθρωση που πατούσε γερά στα φωνήεντα, χωρίς να μπορείς να προσδιορίσεις το φύλο της, αλλά γεμάτη Ανατολή, αρώματα και πάθος τρελαμένο.
Αυτό όμως που θα τον καθιερώσει σαν τον πιο διαχρονικό σταρ, φυσικά πέραν του ταλέντου του, είναι το ενδυματολογικό επαναστατικό του στιλ, σε μια χώρα που δεν συγχωρεί ακραίες συμπεριφορές και κατακρεουργεί κάθε τι που είναι κόντρα στις οικογενειακές αξίες.
Αν η Divine του John Waters θεωρήθηκε το απόλυτο καλτ στην εποχή του και η Κοντσίτα εν έτει 2016 δημιούργησε υστερία σε θαυμαστές αλλά αποτροπιασμό στους ακροδεξιούς, βλέποντας φωτογραφίες του Ζεκί Μουρέν, αν τους συγκρίνεις ενδυματολογικά, οι δύο ντίβες που προανέφερα, θυμίζουν πιο πολύ δευτεράντζες κυράτσες.
Πολύχρωμες παγιέτες,πασμίνες και πούπουλα, ολόλευκα σορτς, τιάρες, βιζόν και δίπλα στο ανάκλιντρο βαλσαμωμένοι σκίουροι, κτίζουν σιγά-σιγά το προφίλ του φιλόδοξου καλλιτέχνη, μέχρι που θα καθίσει για πάντα σ’ έναν χρυσό θρόνο χωρίς ανταγωνιστές, αλλά με σύμμαχο ένα κοινό που πεθαίνει για το είδωλό του και μια εξουσία που αναγκάζεται λόγω της παθιασμένης λατρείας που τρέφει στο πρόσωπό του ο λαός, να μην «ενοχλείται» από τον ακραίο και αιρετικό βίο.
Γυναικείες εσάρπες, μπιζού, βραχιόλια και στολίδια, αλλά και ό,τι σε καναρινί μίνι και γόβα φόρεσαν η Νίτσα Μαρούδα, η Βίκυ Βανίτα και η Μαίρη Ιωαννίδου στις δεκαετίες 1960-1970, τα συναντάμε εδώ σε ημερήσια διάταξη. Δεν λοιδορήθηκε ποτέ από το κοινό, δεν έγινε ποτέ αντικείμενο χλευαστικών και καυστικών σχολίων από τη μεριά των ΜΜΕ και δεν συζήτησε ποτέ δημόσια τη σεξουαλική του ταυτότητα. Μόνο μια φορά στην αρχή της καριέρας του οργισμένο πλήθος με ρόπαλα όρμησε στο χώρο της συναυλίας για να τον ξυλοφορτώσει και αυτός, απευθυνόμενος με ολύμπια ηρεμία στον όχλο, τους είπε: «Αν θέλετε να με χτυπήσετε, μπορείτε να το κάνετε, όμως πρώτα ακούστε τα τραγούδια μου»... Τον άκουσαν και στη συνέχεια με μεγάλο ενθουσιασμό τον χειροκρότησαν παρέα με τους θεατές…
H μετάλλαξη έγινε σιγά-σιγά και όλο αυτό ήταν ένα ποτ πουρί από διάφορα styling δικής του εμπνεύσεως που εφήρμοσε μεθοδικά και επέβαλε σ’ ένα κοινό άκρως συντηρητικό.
Στον Ζεκί Μουρέν παρατηρούμε αρκετά στοιχεία από Λιμπεράτσε, αλλά και τις λαμέ φόρμες που πολύ αργότερα θα χρησιμοποιήσει ο Γιάννης Φλωρινιώτης, το έντονο γαλάζιο στα μάτια που συνηθίσαμε στην κυρία Βέφα ενώ σε κάποια του σόου είναι σαν να τον αντιγράφει η Ρίτα Σακελαρίου. Αυτός ο πρώτος τούρκος ροκ τραγουδιστής, πρόδρομος του David Bowie και του Prince δείχνει, καθ’ όλη τη διάρκεια της καριέρας του, να έχει υιοθετήσει ένα στιλ που θα το συναντήσουμε σε επερχόμενες γενιές αστέρων της διεθνούς ποπ σκηνής όπου, σημειωτέον, κάποιοι απ’ αυτούς ίσως να αγνοούσαν ακόμη και την ύπαρξή του.
Υπάρχουν βίντεό του που είναι σαν να βλέπεις τη δίδυμη αδελφή της κυρίας Τένιας Μακρή με καούκα Αλόμας. Κάπου αλλού θυμίζει έντονα μια αστρολόγο που ρίχνει τα ταρώ στην τηλεόραση, ενώ κάπου αλλού βλέπουμε πόζες και χορογραφίες του που θα τις ξανασυναντήσουμε στη Μαίρη Λίντα.
Μελετώ εκατοντάδες φωτογραφίες και μου ’ρχονται εικόνες από Ίόλα, από μπαλέτα του Δαρζέντα, τα κορίτσια από τις «Κούκλες», ολόκληρη η trash tv, μέχρι να φτάσουμε στο τελικό στάδιο, όπου πλέον είναι μια τελειωμένη βασίλισσα της νύχτας... Βλέπεις το εξώφυλλο του δίσκου του, από ένα live, όπου ποζάρει με λαμέ μίνι και δίπατη λαμέ μπότα ίσα με το μπούτι και είναι ίδιος η Ζωζώ Σαπουντζάκη στο «Πλακιώτικο Σαλόνι».
Η πάνδημη αποδοχή με τη drag queen αμφίεση μας δημιουργεί εκπλήξεις που γνωρίζοντας τι εστί Τουρκία, αναρωτιέσαι, πώς είναι δυνατόν μια χώρα που διατυμπανίζει τις ηθικές αρχές, θεοποιεί έναν αρτίστα που θυμίζει ηρωίδα του Αλμοδόβαρ σε μια πιο τρελή εκδοχή; Με κρεπαρισμένο μαλλί σαν Γιουγκοσλάβα ντιζέζ με όλες τις αποχρώσεις του φούξια, του λαχανί και του ροζ, χρώματα που αφού περάσουν αρκετά χρόνια θα γίνουν μόδα και θα τα λατρέψουν ο Jean Paul Gaultier, ο Tom Ford και οι έτεροι της διεθνούς μόδας, τα ’ριχνε πάνω του και έλαμπε σαν ήλιος πάνω στη σκηνή φορτωμένος με μπριγιάν και άλλα τιμαλφή, ένα πράγμα δηλαδή σαν εικόνισμα με τα αφιερώματα των πιστών. Αγαπούσε πολύ την Ελλάδα και ιδιαίτερα την Αλίκη Βουγιουκλάκη, τον Μανώλη Αγγελόπουλο και τον Στέλιο Καζαντζίδη. Σε μας από τα τραγούδια του πιο πολύ ακούστηκε το κορυφαίο «Μανόλια», ένα κομμάτι που το ακούς διαδοχικά από τους γίγαντες Μουρέν, Μανώλη και Στέλιο και θες να πας να κάνεις ευθανασία στους Βέρτηδες, Αργυρούς και Κιάμους που έχουν κατακλύσει την αγορά και καρπούνται έναν σκασμό ευρώ.
Τα τελευταία χρόνια της ζωής του με παραίνεση των γιατρών εξαιτίας καρδιακών επιπλοκών αποτραβιέται για μια πιο ήρεμη ζωή στο Μπόντρουμ (Αλικαρνασσός), μακριά από τα φώτα δημοσιότητας και τους τρελούς ρυθμούς της πόλης. Οι αυτόχθονες τον υποδέχονται με ενθουσιασμό και το συγκεκριμένο μέρος γρήγορα γίνεται δημοφιλής προορισμός χιλιάδων θαυμαστών, που το επισκέπτονται με την ελπίδα να γνωρίσουν από κοντά το είδωλο. Όσοι έζησαν τις δεκαετίες ’80 και ’90 θυμούνται με νοσταλγία τα μπαρ που σύχναζε, τις ταβέρνες, τις παραλίες και όλες τις αγαπημένες καθημερινές του συνήθειες.
Σε τηλεοπτικό γύρισμα για τις ανάγκες ντοκιμαντέρ που ήταν αφιερωμένο στη ζωή του, κάνει την τελευταία του εμφάνιση. Τον βλέπω σε ένα συγκλονιστικό video να προσέρχεται υποβασταζόμενος, με την εικόνα του αλλοιωμένη από το υπερβολικό βάρος και τα συσσωρευμένα προβλήματα υγείας και η μετάλλαξη αυτή της εξωτερικής εμφάνισης μιας πρώην Αντουανέτας, μου προκαλεί συγκίνηση. Ο διευθυντής του καναλιού, για να του κάνει έκπληξη, του χαρίζει το πρώτο μικρόφωνο που χρησιμοποιήθηκε στην παρθενική του ραδιοφωνική εμφάνιση το 1951. «Δεν περίμενα τόση μεγάλη έκπληξη» του λέει ο Ζεκί Μουρέν. «Αυτή είναι η πιο πολύτιμη ανταμοιβή και μνήμη της ζωής μου». Αυτές είναι οι τελευταίες του λέξεις, γιατί παθαίνει έμφραγμα ξαφνικά.
Πέθανε κατά τη διάρκεια των γυρισμάτων 24 Σεπτεμβρίου το 1996, μόλις 65 ετών, αφήνοντας την τεράστια περιουσία του σε εκπαιδευτικό ίδρυμα, προσφέροντας υποτροφίες σε χιλιάδες φοιτητές και ένα άλλο μέρος στις ένοπλες δυνάμεις. Σήμερα ζει στις καρδιές του λαού και η ημέρα των γενεθλίων του γιορτάζεται σαν ημέρα της κλασικής τουρκικής μουσικής. Στο αντίστοιχο Μέγαρο Μουσικής της Τουρκίας διοργανώνονται εκδηλώσεις και συναυλίες στη μνήμη του, όπου συμμετέχει η αφρόκρεμα των καλλιτεχνών και παρίσταται όλη η πνευματική ελίτ της Κωνσταντινούπολης. Το σπίτι στην Αλικαρνασσό όπου πέρασε τα τελευταία του χρόνια με εντολή του Υπουργείου Πολιτισμού έγινε Μουσείο Τέχνης, όπου εκτίθενται τα πανάκριβα κοστούμια, οι φωτογραφίες, τα προσωπικά του αντικείμενα και το πολυτελές αυτοκίνητο, όπου συρρέουν χιλιάδες επισκέπτες για να νιώσουν την αύρα του.
Ένα gay icon, ένας Λιμπεράτσε που θεωρήθηκε εθνικός θησαυρός με προσωνύμια όπως «Πασάς της τούρκικης μουσικής» και «Ήλιος της τέχνης» σε μια τόσο ομοφοβική χώρα, δεν είναι και από τα πιο συνηθισμένα. Έγινε ο ήρωας για τους γκέι όλης της χώρας, αλλά δεν το επιβεβαίωσε ποτέ. Ήταν σαν κρυφό σχολειό για τους καταπιεσμένους, ένα καταφύγιο για τα παιδιά που ζούσαν τον εφιάλτη της ιδιαιτερότητας, γιατί ο ίδιος επέβαλε τα όνειρά του δίχως να νοιαστεί τι λένε συγγενείς, ιερατείο και θαυμαστές. Εννοείται ότι όλη η Τουρκία το ήξερε, αλλά επειδή δεν υπάρχουν πουθενά σχόλια για αυτό, δημιουργείται η εντύπωση ότι προσποιούνταν πως δεν το ήξεραν και ίσως να ισχυρίζονταν πως, όλη αυτή η ενδυματολογική εικόνα μιας «τρελής», ήταν ένα κόνσεπτ σκηνοθετημένο για τις ανάγκες του σόου από τον εκκεντρικό καλλιτέχνη. Η παγκόσμια φωνή του κάλυπτε τις «αδυναμίες» του. Δεν παντρεύτηκε ποτέ, δεν έκανε παιδιά και δεν προέβη ποτέ σε οποιαδήποτε χειρουργική επέμβαση για αλλαγή…
Με τίτλο «Εδώ είμαι, Zeki Muren» το 2014 η έκθεση της Κωνσταντινούπολης κάνει αφιέρωμα στην εξαίσια ζωή του με φωτογραφίες, video, δίσκους και με έναν αριθμό επισκεπτών, που σπάει όλα τα ρεκόρ. Αυτό δηλώνει ότι η πολιτιστική ζωή εδώ παραμένει ζωντανή, παρά τις καταγγελίες ότι οι μη ισλαμικές τέχνες πιέζονται από τον πρόεδρο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν. «Είδα τη θλίψη στα μάτια επισκεπτών… Είδα δάκρυα να κυλάνε στα μάγουλα κοριτσιού, που ενδεχομένως είχε γεννηθεί μετά το θάνατό του» γράφει στο ρεπορτάζ του τούρκος δημοσιογράφος. «Η έκθεση αυτή είναι ένα μέρος του DNA μας» δήλωσε ένας επιμελητής και οι επισκέπτες συνήθως λένε «αυτή είναι μια έκθεση για μας».
Ο φίλος μου Δημήτρης Βενιζέλος πριν από χρόνια μού διηγήθηκε ένα σκηνικό, που είχε χαραχτεί ανεξίτηλα στη μνήμη του. Στην Αλικαρνασσό, κάπου στην παραλία, καθόταν ο Ζεκίμ σε πολυθρόνα-θρόνο και μπροστά του ουρές από νεαρά αγόρια περίμεναν υπομονετικά να τον αγγίξουν, όπως συμβαίνει και με το πλήθος πιστών που στοιβάζεται μπροστά από το σκήνωμα του Αγίου, για να ζητήσει τη χάρη του. Τον αγκάλιαζαν με σεβασμό, του φιλούσαν τα χέρια, σαν να ήταν επίγειος θεός και αυτός αγέρωχος με στωικότητα σαν ένας Δαλάι Λάμα απολάμβανε την αγάπη και τον σεβασμό του λαού του… Φαντάζεστε να είχε γεννηθεί εδώ και να είχε το θράσος να κάνει καριέρα στην Ελλάδα; Στη χώρα που αφήνει να ρημάζει το νεοκλασικό της Κάλλας και δίνει αντιπαροχή τα σπίτια των μεγάλων μας ποιητών χωρίς καμία ενοχή; Μ’ αυτή την αμφίεση και φωνάρα τον έβλεπα να φτάνει η καριέρα του μέχρι το σκυλάδικο «Αραπάκια» και μετά έξω απ’ την παράγκα.
«Ήταν ένας ελεύθερος άνθρωπος που δεν φοβήθηκε ποτέ να αντιπαρατεθεί με το σύστημα και να επιβληθεί με το ταλέντο του» γράφτηκε. «Γενικά είμαι εναντίον των προτύπων» σημειώνει ο εξαιρετικός μουσικολόγος-δημοσιογράφος και διευθυντής του συλλόγου «Φίλοι της Μουσικής», Αλέξανδρος Χαρκιολάκης, ο οποίος ζει και στην Κωνσταντινούπολη, «αλλά στις εποχές που ζούμε, με Αμβρόσιους και τους φανατικούς να μας κατακλύζουν, αν είναι να πιστέψουμε σε κάτι, ας πιστέψουμε σε ανθρώπους όπως ο Zeki Muren».
